SIFATLARDA KARŞILAŞTIRMA VE DERECELENDİRME ve BELİRTME SIFATLARI

SIFATLARDA KARŞILAŞTIRMA VE DERECELENDİRME Niteleme sıfatlarının karşılaştırma ve derecelendirme özelliği vardır. Öteki sıfatlarda bu özellik yoktur. Sıfatlarda karşılaştırma dereceleri şunlardır: 1. Eşitlik derecesi - İki varlık arasındaki niteliğin benzer ya da eşit olduğunu gösteren derecedir. Yapılışı: Sıfatların önüne “gibi” veya “kadar” edatlarından biri getirilerek yapılır: gümüş gibi parlak, ipek kadar nazik, kemikler kadar çirkin, selvi gibi uzun, vb.

SIFATLARDA KARŞILAŞTIRMA VE DERECELENDİRME Örnekler: Ama ertesi sabah o evden her zamanki gibi mutlu bir halde ayrıldıktan sonra yeniden bir cümlenin eksik olduğu kaygısına kapıldığım söylemedi. Ünlü avukat işte o an öne doğru eğilerek ipek gibi yumuşak bir sesle… Bu kadar sert olaylar yaşamış birine kızmak değil yardım etmek gerekirdi. Keşke bu kadar güzel at, silâh kullanmasını öğreneceğine bir parça söz söylemesini öğrenmiş olsaydı.

SIFATLARDA KARŞILAŞTIRMA VE DERECELENDİRME 2. Üstünlük derecesi - Bir varlıkta bulunan özelliğin başka bir varlıktan daha az, daha çok, daha düşük, daha üstün olduğunu gösteren derecedir. Yapılışı: Sıfatlardan önce ABL eki veya “/-DAn/ daha” yapısı kullanılarak yapılır: ondan büyük, benden daha çalışkan, ondan daha güzel, vb. Örnekler: Bundan daha kolay iş mi var? Boyundan büyük işlere kalkıştı. Murat’tan daha büyük çocuk olmuştu.

SIFATLARDA KARŞILAŞTIRMA VE DERECELENDİRME Üstünlük derecesinde olan sıfatların olumsuz şekilleri, standart olan zıt anlamlı sıfatların (ondan daha güzel / ondan daha çirkin) kullanımı dışında, “daha” edatından sonra “az” edatının kullanımıyla (“daha az” yapısında) da yapılabilir: ondan daha az güzel, benden daha az çalışkan, Makedonya’dan daha az büyük, vb. Örnekler: Yüz otuz birin, dokuz yüz ondan daha az ufak sayı olmasıyla vebanın puanını düşüreceklerini sanıyorlar. Yani Paris'ten gönderilen yeni serum ilk serumdan daha az etkili gibiydi… Bizim harikalar yarışması da, sizin okul aile toplantısından daha az eğlenceli geçmedi.

SIFATLARDA KARŞILAŞTIRMA VE DERECELENDİRME Aşırılık derecesi – Sıfatın anlamını pekiştirir. Yapılışı: Sıfatlardan önce “çok”, “pek”, “çok az”, “pek çok” gibi sıfatların getirilmesiyle yapılır: çok güzel, çok keskin, çok kötü, çok saçma, pek çalışkan, pek çok, pek güzel, vb. Örnekler: Sen çok dik kafalısın delikanlı. Aralarında pek büyük bir suç olan bu günahı işlediği için kafası koparılırdı. Arkadaşlarıyla birlikte çok az zamanı kaldığını biliyordu. Hayatında pek çok kahraman gördü.

SIFATLARDA KARŞILAŞTIRMA VE DERECELENDİRME Sayı ve miktar olarak azlık, küçüklük, eksiklik gibi durumları belirten sıfatlara /-Cİk/ küçültme eki getirildiğinde pekiştirme olur ve bunlar daha az, daha küçük, daha eksik gibi durumları belirtir: genç yaş > gencecik yaş, ince bel > incecik bel, küçük el > küçücük el, minik yavru > minicik yavru, vb. Örnekler: Küçücük kız tahtaya çıktı. Mehdiye'ye ufacık bir tekneyle yanaştım.

SIFATLARDA KARŞILAŞTIRMA VE DERECELENDİRME En üstünlük derecesi – Sıfattaki niteliğin en üst düzeyini gösteren derecedir. Yapılışı: Sıfatın önüne “en” edatı getirilerek yapılır: en çok, en güzel, en yakın, en ucuz, vb. Örnekler: Atları da en güzel bir yere koy. Bir saat önce doğunun en ünlü ve süslü odalarından biri olan bu yer şimdi… En tok gözlü sen gözüküyorsun. Kendi içimizde yarattığımız gölgeleri sevmek en doğru yolmuş...

SIFATLARDA KARŞILAŞTIRMA VE DERECELENDİRME En üstünlük derecesinde olumsuz biçimlerin “az” veya “en az” edatlarıyla yapılmaları mümkün olmasına rağmen, kullanılmamaktadırlar. Bunların yerine, en üstünlük derecesinde olan ters anlamda sıfatların kullanımı tercih edilir: en zengin aile (olumlu en üstünlük derecesi) - en fakir aile (olumsuz en üstünlük derecesi); en güzel kız (olumlu en üstünlük derecesi) - en çirkin kız (olumsuz en üstünlük derecesi); en yüksek enflasyon (olumlu en üstünlük derecesi) - en düşük enflasyon (olumsuz en üstünlük derecesi), vb.

SIFATLARIN SINIFLANDIRILMASI (DEVAM) 2. Belirme sıfatları – Bu sıfatlar isimleri sayı, yer, belirli veya belirsiz özellikler ve soru bakımından belirten sıfatlardır. Niteleme sıfatları isimlerin kalıcı özelliklerini gösteriyordu, oysa belirtme sıfatları isimlerin geçici özelliklerini gösterirler. Belirtme sıfatları dört gruba ayrılır: - işaret (gösterme) sıfatları; - sayı sıfatları; - soru sıfatları; - belirsizlik sıfatları.

SIFATLARIN SINIFLANDIRILMASI İşaret (gösterme) sıfatları – İsimleri işaret yoluyla ve yerini belirterek nitelerler. En çok kullanılan işaret sıfatları şunlardır: bu, şu, o, böyle, şöyle, öyle, vb. /-ki/ ekiyle elde edilen sıfarlar da bu gruba girer. Bu sıfatlardan sonra gelen isimler, çokluk ekini alabilir: bu öğrenci, şu adam, o kadın, böyle kitap, şöyle düğün, öteki insanlar, vb. Örnekler: Her tecrübeli balıkçı bu sözümü tasdik eder. Şimdi, şu söğüt dalının altından haykırsam Yunus Emre bana ses verecektir... Öyle zamanlarda Ali, kendisini kaybettiği için, ne yapacağı hiç belli olmuyordu... Öteki adam olmasaydı, daha iyi anlardın.

SIFATLARIN SINIFLANDIRILMASI Aitlik ekinden önce bazen LOC eki gelebilir: Fakat avucumdaki son ekmek kırıntısını da ağzıma atınca ölesiye aç olduğumu hissettim. Kendi gözündeki kredisi düşsün istemiyordur. Yarım saat sonra, mezarlıktaki uzun otların arasındaydılar. Bu yasaları yüz kez daha artırsanız, gelecekteki olaylar arasında öyleleri bulunacaktır ki bizim yaşamdan alıp kitaba koyduğumuz olaylardan hiçbirine benzemeyecek yeni maddeler koymayı gerektirecektir.

SIFATLARIN SINIFLANDIRILMASI Sayı sıfatları – Bu sıfatlar, isimleri sayı yönünden belirten sıfarlardır. Daha doğrusu, isimleri sayısını, kısımlarını, sırasını vb. belirtirler. İşaret sıfarlarından farklı olarak, sayı sıfatlarından sonra isimler çokluk ekini almazlar. Türkçede sayı sıfatları şunlardır:

SIFATLARIN SINIFLANDIRILMASI Asıl sayı sıfarları – İsimlerin tam sayısını belirten sıfarlardır: iki gece, yedi gün, on iki ay, 52 hafta, iki milyon. Örnekler: Kırk yaşında mıdır? Amerika'da hergün ortalama 5 milyon kişi yataktadır ve halkın ancak üçte birinin sağlığı yerindedir. Yedi gün sonra dönüp el öpmeğe getirecekler. Üç yüz lira eksik, bakalım ne diyecek?

SIFATLARIN SINIFLANDIRILMASI Sayı sıfatlarından sonra isimlerin çokluk ekini alamama kuralına aykırı bazı istisna örnekler de vardır. Bunlar kalıplaşmış örneklerdir: Beşevler, Kırk Haramîler, Üç Aylar, Yedi Cüceler, vb. Örnekler: Beşevler'den Maltepe'ye, Anıttepe'den Emek'in içlerine kadar her yer tıklım tıklımdı. "Alaaddin'in Sihirli Lambası", "Sinbad", "Ali Baba ve Kırk Haramiler" masallarını hemen hatırlarız. Bendeniz de içkiye üç ay veda edeceğim için 'Üç Aylar‘ gelmeden biraz içeyim istedim.

SIFATLARIN SINIFLANDIRILMASI Topluluk sıfatları da istisna teşkil ederler: Üçüz yavruların da Budapeşte'de bir yıl kaldıktan sonra dünyanın farklı hayvanat bahçelerine gönderilmesi planlanıyor. Şimdiyse ikiz kardeşler kadar birbirimize benziyoruz... İsimden önce hem niteleme sıfatı hem de sayı sıfatı kullanıldığında, ilk önce sayı sıfatı, sonra da niteleme sıfatı kullanılır: üç güzel kız, beş desenli entari, iki sarı kutu, vb. Örnekler: Şu iki güzel kızın resimlerini gördüm... Odada üç esmer bebek ağlıyordu. Yanında beş çirkin erkek vardı.

SIFATLARIN SINIFLANDIRILMASI Sıra sayı sıfatları – Bu sıfatlar, isimlerin sırasını, derecesini, önemini belirtirler. Yapılışları: Sayı sıfatına /-ncİ/ eki getirilerek yapılı: beşinci gün, dördüncü kat, yedinci sınıf, vb. Yazıda, bu ek yerine nokta konulabilir: III. yer, 12. yıldönümü, 20. yüz yıl, vb. Bunların dışında, „son“, „sonuncu“, „ortanca“ kelimeleri de sıra sayı sıfatı olarak kabul edilir: son gün, sonuncu ev, ortanca kişi, vb.

SIFATLARIN SINIFLANDIRILMASI Örnekler: İkinci çifti eline almıştı ki, Sadri aşağıdan seslendi. 1910 ağustosunda altıncı kez İstanbul'a gelir... Bu çalışmada bir metnin her satırının yalnızca ilk ve son kelimeleri okunarak bir sonraki satıra geçilir. Sultan Abdülaziz'in tahttan indirilip yerine V. Murat'ın geçirilmesi, üç ay sonra onun yerine II. Abdülhamit'in tahta çıkarılması…

SIFATLARIN SINIFLANDIRILMASI Dikkat: Sıra sayı sıfatından sonra /-ncİ/ eki yerine nokta konulabilir, ancak hem noktalama işareti hem de bu ekin kullanılması yanlıştır. Yanlış örnekler: Karar Defterinin 17'nci sayfasına geçirilmiş olan (ernö nemeçek) adı küçük harflerle yazılmıştı. Derneğimiz üyeleri, tarih kitaplarının 168'nci sayfasının 4'ncü satırındaki Yohan Hünyadi adının yanına, mürekkeple Yohan Boka diye yazmakla yükümlüdür.

SIFATLARIN SINIFLANDIRILMASI Üleştirme sayı sıfatları – Bir ismin, paylaşıldığı aynı bölümlerinden her birini belirtir. Yapılışları: Sayı sıfatına /-Ar/ eki getirilerek yapılır: bir+er elma, iki+(ş)er kişi, üç+er kitap, dört+er>dörder milyon, altı+(ş)ar saat, yedi+(ş)er gün, sekiz+er kalem, dokuz+ar yaprak, on+ar dize, yirmi+(ş)er söz, otuz+ar sayfa, altmış+ar resim, yüz+er ağaç, vb. Örnekler: Hiç olmazsa ikişer gün saklayalım. Kışın sekizer liradan ver kilosunu. Hepimize üçer simit var.

SIFATLARIN SINIFLANDIRILMASI “Yarım” sıfatıyla da üleştirme sayı sıfatları elde edilir, ancak ünsüzle bitmesine rağmen, /-Ar/ ekinden önce “ş” kaynaştırma ünsüzü girer: İneğe, danaya da attı yarımşar avuç. Bunun nedeni, muhtemelen yarı+(ş)ar örneğinden analojiyle yarım+(ş)ar örneğine de girmiştir. Tekrarlanan üleştirme sayı sıfatları farklı ise, sıfattır, ancak aynı ise, zarftır: Üçer dörder kovan vardır her birinde. Yirmişer, otuzar kişilik gruplar haline geliyor.

SIFATLARIN SINIFLANDIRILMASI ç) Kesirli sayı sıfatları – Bu sıfatlar, bir bütünün bölümlerini belirtir. Yapılışları: Bütünün bölündüğü sayıyı belirten birinci sayıya /-DA/ eki, ardından da o bölümlerden kaçının ismi ait olduğunu gösteren sayı gelir: üçte iki şans, dörtte bir un, yüzde yüz katılım, vb. Örnekler: Oyunda üçte iki şansın var. Dörtte bir maaş, masrafları kapatmaz. Bu faizler, altıda bir kazanç sağlıyor.

SIFATLARIN SINIFLANDIRILMASI Kesirli sayı sıfatları arasında „yarı“, „yarım“, „buçuk“, „çeyrek“ kelimeleri de yer alır: yarı gece, beş buçuk dolar, çeyrek final, vb. Örnekler: Huck, orada burada sabahlamaktan, yarı aç gezmekten kurtulmuştu. Köyün yarım akıllı, sersem bir kızını da almış yanına. Yarısını masrafa çık, kalır dört buçuk lira. Bachelard ceplerini boş yere karıştırınca Octave çıkarıp çeyrek frank verdi. Tabiat üç çeyrek yüzyıl boyunca hiç durmadan çalışmak zorunda kalmış sanki.

SIFATLARIN SINIFLANDIRILMASI Topluluk sayı sıfatları – Aynı anda doğan çocukları belirtmek için kullanılan sıfatlardır. Yapılışları: Sayı sıfatından sonra /-z/ eki getirilerek yapılır. iki+z örneğinden analojiyle diğer sayı sıfatlarında da kullanılmağa başlamıştır: iki+z kardeş, üç+(ü)z bebek, dört+(ü)z > dördüz kardeş, beş+(i)z çocuk, vb. Kurala uymaksızın, topluluk sayı sıfatından sonra isim çokluk ekini alabilir: ikiz kardeşler, üçüz kardeşler, vb.

SIFATLARIN SINIFLANDIRILMASI Örnekler: Onun da ikiz kardeşi gibi delinin biri olduğuna inandı. Üçüz leoparları ziyaret edecek insan ikiz, üçüz ve kardeşlerden 31 Aralık'a kadar ücret alınmayacak. Sezaryenle ikisi kız, ikisi erkek dördüz çocuk dünyaya getirdi. Çoğu zaman isim düşerek, topluluk sayı sıfatı kalıplaşmış isim olarak kullanılır.

SIFATLARIN SINIFLANDIRILMASI Yuvarlak (yaklaşık) sayı sıfatları – Bazen konuşmacı sayıda emin değildir ve gerçek sayının değiştiği en alt ve en üst sayıyı verir: bir iki gün, beş altı kişi, yedi sekiz gün, 20-25 sayfa, 500-600 kilometre, vb. Örnekler: Mutfak masasının üstüne de bir iki satır not yazıp bıraktım. Bir kez, hasta iki üç hafta yataktan kalkamıyordu. Adada bir arkadaşımın düğününe davetliyim, üç dört gün gelmeyeceğim diye annesinden izin almış...

BUGÜNLÜK BU KADAR.