DEVİNİŞSEL (MOTORİK) TAKSONOMİLER HAZIRLAYAN: AYŞE ÇAĞIL KARABUĞA EĞİTİM BİLİMLERİ

TAKSONOMİ NEDİR? Taksonomi, istendik davranışların -)basitten karmaşığa, -) kolaydan zora, -)somuttan soyuta, birbirinin ön koşulu olacak şekilde aşamalı sıralanmasına denir.

Bugünkü bilgilerimize göre insan davranışlarının eğitimle ilgili olanları bilişsel(ör:tereyağının vücuda zarar verdiğini bilmek), duyuşsal(ör:tereyağlı ekmek yemeyi sevmek), devinişsel(ör:kahvaltıda tereyağlı ekmek yemek) olarak adlandırılmaktadır. -Bilişsel alan, zihinsel etkinliklerin baskın olduğu davranışların kodlandığı; -Duyuşsal alan, öğrenilmiş duyguların kodlandığı; -Devinişsel alan, becerilerin kodlandığı alan olarak ele alınabilir.

DEVİNİŞSEL ALAN Bu alan, öğrenilmiş becerilerin kodlandığı alandır. Kişi kaslarını, vücut organlarından birini ya da birkaçını veya tümünü kullanarak bazı davranışlar ortaya koyabilir. Bu tür davranışlar doğuştan şifrelenmiş, geçici ya da öğrenilmiş olabilir. Devinişsel (psikomotor) alanın kapsamına, öğrenilmiş beceriler girer. Sözgelişi; gözümüze şiddetli bir ışık gelince göz kapaklarımızı hemen kaparız. Bu tür davranış da fizikidir, fakat öğrenilmiş değildir; çünkü göz kapağı bu davranışı otomatik olarak yapar. Yani bu davranış doğuştan şifrelenmiştir. Geçici davranışa örnek olarak, sarhoş bir adamın yaptıkları verilebilir. Gerçi içki içmeyi kişi sonradan öğrenmiştir; fakat gösterilen davranış geçicidir; içkinin etkisi kalkınca, bu tür davranışları göstermez. Oysa otomobili çalıştıracak kişi sırasıyla “kapıyı açar, şoför koltuğuna oturur, emniyet kemerini bağlar, vitesi boşa alır, kontağı açar ve marşa basar”. Bir otomobilin çalıştırılması, koşullar değişmedikçe her zaman böyle olabilir. Bu örnekte de görüldüğü gibi davranışlar öğrenilmiştir ve süreklidir.

Bu alan bilişsel ve duyuşsal alanla iç içedir Bu alan bilişsel ve duyuşsal alanla iç içedir. Ayrıca kişi, bu alanla ilgili davranışları çeşitli düzeylerde öğrenebilir. Bu davranışlar basitten karmaşığa, kolaydan zora, bir organın hareketinden daha çok organın koordineli hareketine doğru aşamalı olarak sıralanabilir. Kişi bu davranışları taklit ederek gösterebilir. Daha ileri düzeyde onları otomatik olarak yapabilir. En üst düzeyde ise, kişi etkili ve verimli yeni bir davranış örüntüsü gösterebilir.

Kişi, devinişsel alanla ilgili bir davranışı öğrenirken, önce o davranışı gözler, yani gelen uyarıcıları algılar. Sonra aynı davranışı tekrar etmeye çalışır. Bu işe “kılavuzlanmış faaliyet” denebilir. Daha sonra beceri haline getirebilir. Bu becerileri yeni durumlara uydurabilir. En üst basamakta ise, bu becerileri kullanarak yeni ürünler ortaya koyabilir.

Bu alanla ilgili sınıflamalar, birçok bilim adamı tarafından yapılmıştır. Bu sınıflamalar şu başlıklar altında toplanabilir: Ragsdale’nin Taksonomisi: Devinişsel alan Rogsdale tarafından hedeflenmiş motor aktiviteler, dilsel motor aktiviteler, duygusal motor aktiviteler olarak üç alt basamağa ayrılmıştır. Guilford’un Taksonomisi: Guilford bu alanı güç, baskı, hız, statik dikkat, dinamik dikkat, koordinasyon ve esneklik olarak sınıflamıştır; fakat bu sınıflamada aşamalılık yoktur. Dave’nin Taksonomisi: Dave bu alanı başlama, manipule etme, dikkat, bitiştirme ve doğal halde yapma olarak aşamalı şekilde sınıflamıştır.

Kibler’in Taksonomisi: Kibler devinişsel alanı, çocuğun davranışlarının gelişimini açıklayan ilke ve genellemelere dayanarak kaba vücut hareketleri, iyice koordine hareketler, sözsüz iletişim davranışları, konuşma davranışları gibi dört ana basamakta ve her basamağı da kendi alt basamaklarında aşamalı olarak saptamıştır. Simpson’un Taksonomisi: Simpson bu alanı algılama, kuruluş, kılavuzlanmış faaliyet, mekanizma, karmaşık dışa vuruk faaliyet, uyum ve yaratma olarak yedi basamağa ve bazı basamakları da alt basamaklara ayırmıştır. Harrow’un Taksonomisi: Harrow bu alanı refleks hareketler, temel hareketler, algısal yetenekler, fiziksel yetenekler, beceri, sözsüz iletişim olarak sınıflamış, bazı basamakları da alt basamaklara ayırmıştır.

VEYSEL SÖNMEZ’İN TAKSONOMİSİ Sönmez bu alanı, Bloom’un bilişsel ve Krathwohl’un duyuşsal alanını da göz önüne alarak davranışın nasıl ve ne yolla başladığına, birbirlerinin önkoşulu oluş özelliklerine, basitten karmaşığa, kolaydan zora ve kişiye kazandırılırken izlenen sıraya bakarak algılama, kılavuz denetiminde yapma, beceri haline getirme, duruma uydurma, yaratma basamağı olarak beşe, bunları da kendi içinde alt basamaklara ayırmıştır.    

Veysel Sönmez tarafından devinişsel alan aşağıda belirtilen şekilde aşamalı olarak sınıflandırılmıştır. 1.00  UYARILMA 1.10  Algılama 1.20  Bedensel Kurulma 2.00  KILAVUZ DENETİMİNDE YAPMA 2.10  Kılavuzlayanla Yapma 2.20  Kendi Kendine Yapma 3.00  BECERİ HALİNE GETİRME 3.10  İstenilen Nitelikte Yapma 3.20  İstenilen Nitelik ve Sürede Yapma 3.30  İstenilen Nitelik, Süre ve Yeterlikte Yapma 4.00  DURUMA UYDURMA 5.00  YARATMA

1.00 UYARILMA Bu basamakta kişi, doğru becerinin nasıl yapıldığını önce dikkatlice izler; sonra o davranışı yapmak için hazırlanır. Bu nedenden dolayı, devinişsel alanla ilgili davranış modelleri veya örnekleri kişiye önce gerektiği gibi sunulmalıdır. Uyarılma; bilişsel alanın bilgi, duyuşsal alanın alma ve sezgisel alanın farkına varma basamağıyla iç içedir. Bu basamakta öğrenci edilgen, davranışı örnek olarak yapan kişi ise etkendir. Ör: müzik dersinde, öğretmen mandolin çalabilme hedefini öğrencilere kazandırmak istediğinde, önce mandolinin ne olduğunu anlatmalıdır. Adını söylemesi (bilişsel alanın bilgi); öğrencilerin mandolinden gelen uyarıcıların farkına varması (duyuşsal alanın alma ve sezgisel alanın farkına varma); öğretmenin mandolinin kurallarına uygun olarak nasıl çalındığını yeter sayıda çalıp göstermesi ise, öğrencinin uyarılmasıdır. 1.10 Algılama Bu basamakta becerinin nasıl yapıldığı öğrenci tarafından dikkatlice izlenmelidir. Davranış örüntülerinin, modellerinin tümünü fark etme söz konusudur. Hedef: İlköğretim 4. Sınıf: Müzik dersinde herhangi bir enstrümanın çalınışını izleyebilme 1.2 Bedensel Kuruluş Belli bir davranış için vücudu, organları ya da her ikisini birlikte, istenilen davranışın gerektirdiği biçime getirme işidir. Bu basamaktaki davranışlar zihinsel ve duyuşsal kurulma ile birlikte olabilir; fakat bu tür davranışların bu basamakta daha çok devinişsel yönleri söz konusudur. Hedef: Tüm okullar: Beden eğitimi dersinde kısa mesafe koşuları için vücudu hazır duruma getirebilme.

2.00 KILAVUZ DENETİMİNDE YAPMA Bu basamakta bir iş ya da işlemin tümünü oluşturan işlem basamaklarını, öğrencinin işin gerektirdiği sıraya göre, öğretmenle beraber yapması söz konusudur. Kılavuzlayanla birlikte yaptıktan sonra, öğrenci modelini, örneğini, yapılanları göz önüne alarak kendi kendine yapmaya yönelir. Bu sırada kişi, kılavuzlayan öğretmen tarafından sürekli denetim altında tutulur. Yapılan yanlışlar anında düzeltilir; çünkü yapılan yanlış davranış istenmeyen yan ürünlere götürebilir ve böyle bir davranışı da silmek kolay değildir. Kişi, bazı işlerin tümünü ilk hamlede öğrenemez. Bu nedenle böyle işlerin tümü, aşamalı olarak sırayla öğrenciye, kılavuz denetiminde adım adım kazandırılmalıdır. 2.10 Kılavuzlayanla Birlikte Yapma Karmaşık bir beceriyi öğrenci, kılavuzlayanla öğretmenle ya da ustayla birlikte veya onların yardımıyla iş ve işlem basamaklarına uyarak yukarıda belirtilen ilkelere göre yapar. Hedef:İIköğretim: Fen bilgisi dersinde basit deneyleri laboratuvarda öğretmenin yardımıyla yapabilme. 2.20 Kendi Kendine Yapma Bu basamaktaki hedeflerde öğretmenin yardımından çok denetimi, ya da gözetimi söz konusudur. Öğrenci; kılavuzlayanla yaptığı davranışı, bu basamakta onun gözetiminde kendi başına yapmaya çalışır. Ayrıca kılavuzlayandan gelen ipucu, düzeltme ve dönüt yoluyla davranış, istenilen nitelikte yapılmaya doğru geliştirilir. Yanılmalar ise, kılavuzlayan tarafından anında gerektiği biçimde düzeltilir. Hedef: Endüstri Meslek Lisesi: Bir dinamoyu atölyede öğretmenin gözetiminde kendi başına sökebilme.

3.00   BECERİ HALİNE GETİRME Kişi, bu basamakta becerikli insan durumuna gelir. Hedef davranışları kendi başına, hiç kimseden yardım almadan, o işin gerektirdiği nitelikte yapar. Daha sonra hem gereken nitelikte, hem de belirtilen zamanda işi yapıp ortaya koyar. 3.10 İstenilen Nitelikte Yapma Öğrenciler bu basamakta işi istenilen nitelikte yapmalıdırlar. Süre, malzeme ve enerjide ekonomiklik ayrıca öğretmenin yardımı, gözetimi söz konusu değildir. Kaba deneme ve yanılmalara da artık yer yoktur. Hedef: Ticaret lisesi: Daktiloda on parmakla yazı yazabilme. 3.20 İstenilen Nitelikte ve Sürede Yapma Devinişsel alanla ilgili beceri, istenilen kalitede, mükemmellikte ve olgunlukta yapılmalı; ayrıca belirtilen sürede bitirilmelidir. Malzemede ve enerjide ekonomiklik söz konusu değildir. Yani kişi istenilen işi belirtilen nitelik ve sürede yaptıktan sonra yorgun düşebilir. Önemli olan işi belirtilen nitelikte ve sürede yapmış olmasıdır. Hedef:Kız Meslek Lisesi: Giyim dersinde, istenilen basit bir etekliği kurallara uygun olarak iki saatte dikebilme. 3.30 İstenilen Nitelikte, Sürede ve Yeterlikte Yapma Bu basamaktaki beceriler, hem istenilen nitelik ve sürede yapılmalı, hem de ucuza mal edilmeli; birey enerjisini ekonomik bir biçimde tüketmelidir. Öğrenci bu basamağın sonunda, beceriyi çok kolay, istenilen nitelik ve sürede, ucuz bir biçimde yapar. Yani enerji ve malzemede ekonomiklik sağlar. Hedef: Kız meslek lisesi: Giyim dersinde basit bir etekliği iki saatte ekonomik olarak kolayca dikebilme

4.00 DURUMA UYDURMA Kişi, beceri haline getirme basamağında kazandığı davranışları, devinişsel özellikleri ağır basan yeni bir problem durumunda kolayca uygular. Bu düzeyde önceden kazanılan becerilerin alana genellemesi söz konusudur. Örneğin; belli bir tür keman çalan bir öğrencinin viyolonselle ilk kez karşılaştığında, onu da bir iki deneme sonunda kolayca çalmasında olduğu gibi. Kişi bir iki deneme yapabilir; fakat yeni durumda tek başınadır. Ona yardım eden, yol gösteren kişi yoktur. Böyle olmakla birlikte istenilen beceriyi çok kısa zaman-da kolayca kazanabilir. Hedef: Kız Meslek Lisesi: Giyim dersinde kazandığı becerilerle, yeni bir dikiş makinesini kolayca çalıştırabilme.

5.00 YARATMA Bu basamak, özellikle bilişsel alanın sentez, bir dereceye kadar da duyuşsal alanın nitelenmişlik ve sezgisel alanın geçmiş ve gelecekle iletişim kurma basamaklarıyla iç içedir; fakat burada devinişsel alanla ilgili nitelikler ağırlık taşır. Yaratma, yeniden ortaya koyma, benzeri olmayanı yapma, devinişsel özelikleri ağır basan orijinal, benzersiz, yeni davranış örüntüsü oluşturma işidir. Hedef: Konservatuar: Yeni ve orijinal bir beste yapabilme.

Şut atma becerisi UYARILMA: Bu basamakta şut atma becerisini öğrenciye tüm ayrıntılarıyla gösterilir. Algılama: Bu aşamada öğrenci öğretmenin şut atma davranışını dikkatlice izler. (Öğretmen istenilen şekilde örnek bir şut atar) Bedensel Kurulma: Bu aşamada ise öğrenci şut atmak için vücudu uygun duruma getirir. (Ayakkabısını giyer, topu yerine koyar, istenilen noktaya kadar uzaklaşır, vücudunu topa vurmak için hazırlar) KILAVUZ DENETİMİNDE YAPMA: Bu basamakta öğretmen şut atma becerisinde özellikle üzerinde durulması gereken noktaları vurgular. (Nasıl vuracağı, ayağının neresiyle, ne şekilde, topun nersine vuracağı gibi) Kılavuzlayanla Yapma: Bu aşamada şut atma becerisini öğrenci öğretmen eşliğinde yapmaya başlar. Kendi Kendine Yapma: Bu aşamada ise öğrenci kendi kendine şut atabilecek seviyeye ulaşır.

BECERİ HALİNE GETİRME: Bu basamakta öğrenci şut atma becerisini istenilen tüm özellikleri ile düzenlice ve verimlice -en az zaman ve enerji harcayarak- yerine getirir. Bu basamağın aşağıdaki gibi istenilen hedef alt aşamaları da istenilen hedeflere uygun olarak yerine getirilir. İstenilen Nitelikte Yapma İstenilen Nitelik ve Sürede Yapma İstenilen Nitelik, Süre ve Yeterlikte yapma DURUMA UYDURMA : Bu basamakta, istenilen şut atma becerisi karşılaşılan değişik durumlarda da istenildiği şekilde yine yapılır. (Örneğin: istenilen şut atma becerisi bu kez savunma oyuncuları geçilerek istenilen şekilde yine yerine getirilir.) YARATMA :Bu basamakta kendine özgü bir şut atma tekniği (becerisi) ortaya çıkar. Yani kişiye ait bir şut atma stili gelişir. (Hagi, Ronald Kouman, Roberto Carlos şut atma stilleri gibi)

KAYNAKLAR Ertürk,Selahattin:Eğitimde Program Geliştirme,Ankara,1998 http://www.egitim.aku.edu.tr/taxonomi.htm http://www.egitim.aku.edu.tr/duyussal.htm http://www.bekirhoca.com/ogretmen/uzman/program.asp