MEDRESELERİN KAYNAKLARI HAZIRLAYAN: SAFİNAZ TUNCEL

MEDRESELERİN KAYNAKLARI “Ders okutulan yer” anlamına gelen medresenin ilk olarak ne zaman, nerede ve hangi şartlar altında doğduğu henüz açıklığa kavuşmamıştır. Bu konudaki görüşler şöyle gruplandırılabilir:

MEDRESELERİN KAYNAKLARI Medreseler, câmi ve mescitlerin devamıdır. Medreseler, Dârülilimlerden etkilenerek ortaya çıkmıştır. Medreseler, İslâm dünyasında yer alan “zaviye okullarından” etkilenerek ortaya çıkmıştır. Medreseler, İslâm dünyasında yer alan “Ribatlardan” etkilenerek ortaya çıkmıştır. Medreseler, “Karmati” manastır okullarının değişmiş bir biçimidir. Medreselerin doğuşunda Budist manastırlarının (Vihara) etkisi vardır. Hristiyan üniversiteleri medreselerin kökenini oluşturur.

Medreseler, Cami ve Mescitlerin Devamıdır Paderson medreseleri mescit faaliyetlerinin bir devamı olarak görür. Cami ve medreseler İslamiyetten öncede var olan ve içinde Allah’a ibadet edilen yerlerdir. İbadetten sonra en çok yapılan iş eğitim ve öğretimdi. Günün belirli saatlerinde alimler caminin bir köşesine oturup dinleyicilere hadis ve fıkıh dersleri verirlerdi. Zamanla bu dersler düzenli hale gelmeye ve âlimler müderris olmaya , dinleyicilerin sürekli olanları da talebe olmaya başlamışlardı. Camilerde toplanan öğrenci sayısı beş-altı öğrenciden yüzlere kadar çıkmıştı.

Camiler ve medreseler arasında mimari açıdan önemli faklılıklar olmakla beraber, hem teşkilât hem de fonksiyon açısından benzerlik vardır. Esas fonksiyonu ibadet yeri olan camiler, bir eğitim ve öğretim yeri olarak kullanıldıkları gibi, esas fonksiyonu eğitim ve öğretim olan medreseler, bir ibadet yeri olarak da kullanılmaktaydı. Ancak bu gerçek medreselerin camilerden doğmuş olduğunu göstermez.

Camilerdeki öğretim ile medreselerdeki öğretim arasında bazı farklılıklar vardır. Camilerde her yaş ve meslekten adam örenci yerinde otururken, medreselerde belli yaşta örgün öğrenci grubu yer almaktaydı. Camilerdeki halka şeklindeki ders düzeni medreselerde sınıf düzeni şeklindeydi. Medreseler mimari açıdan camilerden farklı özellikler gösterir. Bu yapıları ile medreseler okul mimarisinin veya üniversite kampüsünün ilk örneğini teşkil ettikleri görülür.

Camiler medreselere kaynaklık etmemişler Camiler medreselere kaynaklık etmemişler. Yalnız medreselerin Suriye’deki yayılmaları sırasında karşılıklı etkileşime girmişlerdir.

Medreseler, Dârülilmlerden Etkilenerek Ortaya Çıkmıştır Medreselerin kurulmasında, İslâm dünyasında yaygın olarak bulunan Dârülilmlerin etkili olduğu iddia edilmektedir. Dârülilmler ise daha ziyade şia kütüphaneleri ve eğitim kurumları olarak gelişti. Kur’an’ın şia görüşlere göre tefsirinin yapıldığı bu merkezde çalışan öğretmen ve öğrencilere vakıflar tarafından yardım yapılıyordu. Dârülilmler, Irak, Suriye ve Mısır’da bulunan müslümanlar arasında şia görüşünü aktaracak adamlar yetiştirirken uyguladıkları eğitim ile medreselerin oluşmasın zemin hazırlamışlardır.

Medreseler şii Dârülilmlerin kazandığı başarı üzerine bunların sünniler tarafından kopye edilmiş şekilleridir. Bu görüşü ortaya çıkaran medreseler ile Dârülilmler arasındaki yapı benzerliğidir. Her ikisi de birbirine zıt dini görüşlerin propagandasını yapıyor, vakıf olarak kuruluş biçimleri, kütüphanelerle iç içe olmaları medreselerin Dârülilmlerin üzerine kurulmuş olabileceğini göstermektedir

Ancak medreseler Ortadoğu’da doğmadıklar için Dârülilimlerin bu öğretim kurumlarının doğuşuna kaynaklık etmeleri mümkün görülmemektedir. Çünkü bu kütüphaneler genellikle Mısır, Suriye ve Irak‘ta yayılmışlardır

Medreseler “Zaviye” Okullarından Etkilenerek Ortaya Çıkmıştır. Medreselerin doğuşunda, İslam dünyasında yaygın olan zaviye okullarının. özellikle Batı Afrika'daki zaviye okullarının etkili olduğunu gösteren izler vardır. Bu bölgedeki medreseler zaviye okullarının bir devamı olarak ortaya çıkmışlardır

Medreseler “Ribatlar”dan Etkilenerek Ortaya Çıkmıştır. Medreselerin doğusunda, bütün İslâm dünyasında görülen “Ribatların" etkili olduğu da iddia edilmektedir. Önceleri sınırları korumak amacıyla, askeri nitelikte müstahkem mevziler olarak kurulan Ribatların, daha sonraları asayişi ve güvenliği sağlamak amacıyla, iç bölgelere yayıldıkları görülmektedir. Bu iç bölgelerdeki Ribatların askerî nitelikleri zamanla yumuşayarak sosyal hizmet yanları ağırlık kazanmaya başlamıştır. Han, hangâh ve kervansaray haline gelen Ribatlar, bir külliye olarak kurulmuşlardır. Hatta 11. yüzyıldan önce, İran ve Maveraünnehir'de fıkıh ve hadis öğretimi yapılan medrese mahiyetinde Ribatlar vardır

Medreseler “Karmati” Manastır Okullarının Bir Devamıdır. Medreseler, Karmati manastır okullarının bir değişmiş şeklidir. Karmati manastırları İran ve Türkistan'da, Arap âleminde Dârülilimlerin yaptığı işi yapıyorlardı . Maturudî; Semerkant'ta 17 Karmati ve Mutezile "medresesi"nden söz etmektedir. Tarihte Karmatilere karşı en büyük harekatı düzenleyen Gaznelî Mahmut, onların kurdukları medreseleri de sünnî medreseleri olarak devam ettirdi, denmektedir

Medreselerin Doğuşunda Viharaların Etkisi Vardır. Viharalar, Budist külliyeleri idi. Bunların amacı bir taraftan Budist rahipleri ("toyın") yetiştirmek, gezici Budist rahiplere bir barınak olmaktı. Vihara yaptırmak, Türkler arasında yapılacak hayırların en değerlilerinden olduğu için bütün ileri gelenler bu kurumları yaptırıyorlar ve vakıflar bağlıyorlardı. 710 yılında Buhara şehri alındığında da buradaki Budist külliyeleri islamlaştırılmıştır. Orta Asya'da İslâmiyet yabancı dinlere (Budizm, Maniheizm, Hıristiyanlık) ve rafızî mezheplere karşı mücâdele ederken Budist viharaları islâmlaştırılarak medreseleri kurmuşlardır.

Hıristiyan Okulları Medreselerin Kökenini Oluşturur. Bazı Avrupalı araştırmacılar, Yakındoğu'daki Hıristiyan okullarının medreselerin kökeni olduğunu iddia ediyorlar. Ancak bu çok geçerli bir görüş değildir. İstanbul'daki Bardas Üniversitesi, Kostantin Monomaque Üniversitesi, 11. yüzyılın ortalarına kadar yaşamıştı ama buralardaki eğitimin ve öğretim organizasyonunun yapısı medreseleri etkileyecek düzeyde değildi.

KAYNAKLAR Akyüz, Yahya. Türk Eğitim Tarihi (Başlangıçtan 1999'a). İstanbul: Alfa yay. 1999 Pederson. “Mescid” mad. İslâm Ansiklopedisi c.VIII.baskı Akgündüz, Hasan. Medreseler ve üniversiteler (Türk ve İngiliz örnekleri üzerinde mukayeseli bir inceleme). Diyarbakır 1998 Ergün, Mustafa, Başlangıçtan Fatih Zamanına kadar Medreseler, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Pedagoji Kürsüsünde Yapılan Yüksek Lisans Tezi (Basılmamış), s. 104-107. Tekindağ, Şahabettin, Türk Yüksek Öğretiminin Geçirdiği Aşamalar ve İstanbul Üniversitesi, Medrese Dönemi, "Cumhuriyetin 50. Yılında İstanbul Üniversitesi", İstanbul Üniversitesi Yayını, s. 4, İstanbul 1973.