ADOLESANA VERİLMESİ GEREKEN SAĞLIK HİZMETLERİ Prof Dr Müjgan Alikaşifoğlu İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı Adolesan Bilim Dalı

ADOLESANA VERİLMESİ GEREKEN SAĞLIK HİZMETLERİ Dünyada yaşayan her 5 kişiden biri adolesan çağındadır. Dünya nufusunun 1.2 milyarını adolesanlar oluşturmaktadır. Bu nüfusun % 85’i ise gelişmekte olan ülkelerde yaşamaktadır.

ADOLESANA VERİLMESİ GEREKEN SAĞLIK HİZMETLERİ Adolesanlar fiziksel, zihinsel, duygusal, sosyal, kültürel ve ahlaki gelişimlerini tamamlamak zorunda oldukları bir süreç yaşamaktadırlar.

ADOLESANA VERİLMESİ GEREKEN SAĞLIK HİZMETLERİ Adolesan çağının en önemli özelliği mortalite ve morbidite nedenlerinin Erken gebelik, Kazalar ve yaralanmalar Madde bağımlılığı gibi davranışlarla ilgili sorunlar olmasıdır.

ADOLESANA VERİLMESİ GEREKEN SAĞLIK HİZMETLERİ Her beş dakikada bir 10-19 yaş arası 16 adolesanın yaşamı sona ermektedir. Erken ölen her 10 erişkinden 7’sinin yaşamı adolesan çağında başlayan davranışlarıyla ilgili nedenlerle sona ermektedir. Her gün 10-24 yaş arası 6500 genç HIV ile enfekte olmaktadır. Yeni tanı alan HIV vakalarının yaklaşık yarısını ve cinsel yolla bulaşan hastalık vakalarının ise % 30’unu gençler oluşturmaktadır.

ADOLESANA VERİLMESİ GEREKEN SAĞLIK HİZMETLERİ Dünyada 300 milyon adolesan sigara içmekte, Bunların 150 milyonunun sigara ile ilişkili hastalıklar nedeniyle kaybedileceği öngörülmektedir Sigaraya yeni başlayanların % 50 si erkekler: 16 yıl kızlar: 20 yıl sigara içecek

ADOLESANA VERİLMESİ GEREKEN SAĞLIK HİZMETLERİ Her yıl 100 000 adolesan intihar ederek yaşamına son vermektedir.

HBSC “Health Behavior in School-aged Children” çok uluslu araştırma (43 ülke) WHO Avrupa Bölgesi Türk Pediatri Kurumu Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları AD, Halk Sağlığı AD ve Biyoistatistik BD. Boğaziçi Ünv. Eğitim Fakültesi

HBSC TÜRKİYE 2006 26 il, 165 okul (82 ilkokul, 83 lise), 268 sınıf (180 ilkokul, 88 lise) 11, 13 ve 15 yaşlarında 5552 (2847 erkek, 2705 kız) öğrenci

http://www.euro.who.int/InformationSources/Publications/Catalogue/20080616_1

Sağlıklı hissetme sıklığı (mükemmel veya iyi): yaşa ve cinsiyete göre dağılım (%) 86,8 84,4 79,2 78,7 73,7 11 Yaş 13 Yaş 15 Yaş Erkek Kız

Yaşam memnuniyeti skoru, Ortanca değerin üstü (6-10): yaşa ve cinsiyete göre dağılım (%) 78,2 69,4 63,7 73,3 63 60,8 11 Yaş 13 Yaş 15 Yaş Erkek Kız

Son 7 gün içerisinde her gün en az 60 dakika fiziksel etkinlik yapanlar: yaşa ve cinsiyete göre dağılım (%) 29,1 22,3 15,7 21,4 16,8 12,1 11 Yaş 13 Yaş 15 Yaş Erkek Kız

Hafta içi bilgisayar veya oyun aletlerinde oyun oynama sıklığı: ( ≥2 saat/gün) yaşa ve cinsiyete göre dağılım (%) 30,4 31,7 46,9 16,3 11,3 16,9 11 Yaş 13 Yaş 15 Yaş Erkek Kız

Hafta içi kahvaltı etme sıklığı (5 gün/ hafta): yaşa ve cinsiyete göre dağılımı (%) 65,3 67,8 60,7 62,3 55,5 49,4 11 Yaş 13 Yaş 15 Yaş Erkek Kız

Meyve yeme sıklığı (≥ 1 kez/ gün): yaşa ve cinsiyete göre dağılım (%) 34,5 29,5 25,5 44,8 44,4 42,1 11 Yaş 13 Yaş 15 Yaş Erkek Kız

Sebze yeme sıklığı (≥ 1 kez/ gün): yaşa ve cinsiyete göre dağılım (%) 26 23,8 19,3 31,8 24,6 11 Yaş 13 Yaş 15 Yaş Erkek Kız

Şeker yeme sıklığı (≥ 1 kez/ gün): yaşa ve cinsiyete göre dağılım (%) 22,5 24,3 22,3 25,1 34,6 36,7 11 Yaş 13 Yaş 15 Yaş Erkek Kız

Şeker içeren kola ya da diğer gazlı içecekleri içme sıklığı (≥ 1 kez/ gün): yaşa ve cinsiyete göre dağılım (%) 17,5 20,9 26,4 14,8 18,5 21,1 11 Yaş 13 Yaş 15 Yaş Erkek Kız

Diyet yapma sıklığı: yaşa ve cinsiyete göre dağılım (%) 3,9 2,7 2,5 4,3 5,5 9,2 11 Yaş 13 Yaş 15 Yaş Erkek Kız

Son 12 ay içerisinde en az bir kez yaralanma sıklığı: yaşa ve cinsiyete göre dağılım (%) 50,2 46,1 40,1 44 30,3 26,5 11 Yaş 13 Yaş 15 Yaş Erkek Kız

ADOLESANA VERİLMESİ GEREKEN SAĞLIK HİZMETLERİ Ergenlerin tümünde olmasa da bir kısmında sigara içme, alkol ve diğer maddelerin kullanımı ve güvensiz cinsel ilişki gibi bir çok riskli davranış birlikte görülmektedir.

Cerrahpaşa Sağlık Araştırması 2000 İstanbul, 19 ilçe, 26 lise, 4153 öğrenci Herhangi bir uyuşturucu madde kullanan öğrenci oranı %2

Sigara, Alkol ve Uyuşturucu İlişkisi Sigara içmeyen öğrencilerde uyuşturucu kullanma oranı ‰ 8 Her gün sigara içen öğrencilerde uyuşturucu kullanma oranı %7,3 Alkol kullanmayan öğrencilerde uyuşturucu kullanma oranı %1,1 En az haftada bir alkol alan öğrencilerde uyuşturucu kullanma oranı %12,9

Sigara, Alkol ve Uyuşturucu İlişkisi 2000

Grubumdaki arkadaşların çoğu “Kafayı bulmak için uyuşturucu alır (HBSC TÜRKİYE 2006) Hayır Bazen Sık sık Cinsiyet Erkek N 563 88 86,5% 13,5% Kız 589 15 97,5% 2,5% Toplam 1152 103 91,8% 8,2%

Kafayı bulmak için uyuşturucu alır Hayır Bazen/Sık sık Sigara içer 777 16 98,0% 2,0% 298 82 78,4% 21,6%

Sigara, Alkol ve Uyuşturucu İlişkisi HBSC TÜRKİYE 2006

ADOLESANA VERİLMESİ GEREKEN SAĞLIK HİZMETLERİ Adolesanlar özgün sağlık gereksinimleri olan bireylerdir. Adolesanların bu gereksinimleri onlara özgü sağlık hizmetleri sunulması ile karşılanabilir.

ADOLESANA VERİLMESİ GEREKEN SAĞLIK HİZMETLERİ Ergenlerin sağlıklı bir yaşam biçimi geliştirmeleri birincil ve ikincil koruma programlarıyla gerçekleştirilebilir. Dünya sağlık örgütü “ Ergen dostu sağlık merkezleri” önermektedir.

Sağlık Hizmetlerinin Özellikleri Ergenlere sunulması gereken sağlık hizmetleri: Sağlık danışmanlığı Sağlık taramaları Aşılama Erken teşhis ve tedavi

Koruyucu hizmet sunulması hedeflenen alanlar Ebeveyn davranışları ve aile içi ilişkiler Psikososyal uyum Kazalar ve yaralanmalar Beslenme alışkanlıkları, yeme bozuklukları ve şişmanlık Fiziksel aktivite Cinsel davranışlar, cinsel yolla bulaşan hastalıklar ve istenmeyen gebelikler

Koruyucu hizmet sunulması hedeflenen alanlar Kan basıncı yüksekliği Hiperlipidemi Tütün ürünlerinin kullanımı Alkol ve diğer maddelerin kullanımı Depresyon ve intihar Fiziksel, cinsel ve duygusal istismar Öğrenme ve okul sorunları Enfeksiyon hastalıkları

Koruyucu hizmet sunulması hedeflenen alanlar Ergene yılda bir kez genel kontrol Ailesine: Erken ergenlik Orta ergenlik Geç ergenlik döneminde olmak üzere en az 3 kez danışmanlık hizmetleri verilmeli

Sağlık DanışmanlığıHizmetleri Ebeveynlere: Ergenin fiziksel, cinsel ve duygusal gelişimi Ergenlik çağında sık karşılaşılan hastalıklar ve duygusal sorunların belirti ve bulguları Ergenin sağlıklı gelişimini destekleyen ebeveyn davranışları

Sağlık Danışmanlığı Hizmetleri Ergenlere: Fiziksel, psikososyal ve cinsel gelişim Kazalar ve yaralanmaların önlemesi Sağlıklı beslenme Sağlıklı kilo kontrolü Egzersizin yararları

Sağlık Danışmanlığı Hizmetleri Sorumlu cinsel davranışlar Kondom kullanımı ve cinsel yolla bulaşan hastalıklardan korunma Gebeliklerin önlenmesi Sigara, alkol ve diğer maddelerin kullanımı konularında gelişim düzeylerine uygun olarak rehberlik hizmeti almalıdırlar.

Sağlık Taramaları Kan basıncı yüksekliği Yıllık genel kontrolleri sırasında tüm ergenlerin kan basınçları ölçülmelidir.

Kan basıncı değeri ≥ 90. persantil Normal 1 ay içinde 3 kez kontrol et Yıllık kontrol Ort. değer normal > 95. pers. 90-95. pers Tam bir değerlendirme ve tedavi Şişman ? Diğer ? 6 ay sonra kontrol

Sağlık Taramaları Hiperlipidemi taraması: Tüm ergenlere mi uygulanmalı, riskli ergenlere mi uygulanmalı tartışmalı Ebeveynlerinden birinin kan kolesterol düzeyi > 240 mg/dl ise veya Adolesanın aile öyküsü bilinmiyorsa veya

Sağlık Taramaları Adolesanda kardiyovasküler hastalık gelişimi açısından -Sigara içme -Diabetes mellitus -Kan basıncı yüksekliği -Şişmanlık birden fazla risk faktörü bulunuyorsa bir kez kan kolesterol düzeyi ölçülmelidir.

Total Kolesterol < 170mg/dl ≥ 200mg/dl 170-199 mg/dl 5 yıl sonra tekrarla Lipoprotein analizi Hemen tekrarla Ortalama > 170mg Ortalama < 170 mg Lipoprotein analizi

Sağlık Taramaları Lipoprotein analizi yapılması gereken adolesanlar: İki kez tekrarlanan T. Kolesterol düzeyi ortalaması > 170mg/dl olanlar İlk ölçümde total kolesterol değeri ≥ 200 mg/dl olanlar Ebeveynlerinden biri veya büyükanne veya büyükbabasından birinde: koroner arter hastalığı periferik damar hastalığı serebrovasküler hastalık ≤ 55 yaşta ani kardiak ölüm öyküsü olanlar

LDL ≥130 mg/dl <110mg/dl 110-129 mg/dl Normal Adolesanı değerlendir 1 yıl içinde tekrarla

Sağlık Taramaları Yeme bozuklukları ve şişmanlık Tüm adolesanlar yılda bir kez ağırlık ve boy ölçümleri alınarak ve beden algılarıyla ilgili sorular sorularak yeme bozuklukları ve şişmanlık açısından taranmalıdır.

Sağlık Taramaları Bir önceki ağırlığına göre ≥ % 10 ağırlık kaybı olanlar Beden ağırlığı normal olduğu halde tekrar tekrar diyet yapanlar Kilo kaybetmek için kusma, laksatif kullanımı veya diüretik kullanımı gibi yöntemleri kullananlar

Sağlık Taramaları Beden algısı bozuk olanlar ve beden kitle indeksi 5. persantilin altında olanlar organik hastalıklar, anoreksia veya bulummia nervosa açısından değerlendirilmelidirler.

Sağlık Taramaları Beden kitle indeksi yaşına ve cinsiyetine uygun 95. persantil değerinde veya üzerinde olan adolesanlar şişman olarak kabul edilmelidir.

Sağlık Taramaları Şişman adolesanlar Beslenme alışkanlıkları Psikososyal özellikleri İleride ortaya çıkabilecek kalp hastalığı riski açısından değerlendirilirler

Sağlık Taramaları Beden kitle indeksleri 85- 94. persantil değerleri arasında olan adolesanlar fazla kilolu kabul edilirler Eğer bu adolesanların ailelerinde Erken yaşta kalp hastalığı Şişmanlık Kan basıncı yüksekliği Diabetes mellitus varsa

Sağlık Taramaları Kendilerinde Vücut ağırlıklarıyla ilgili kaygı ve serum kolesterol düzeyi yüksekliği ve/veya kan basıncı yüksekliği varsa beslenme alışkanlıkları ve ileride ortaya çıkabilecek kalp hastalığı riski açısından sağlık durumları değerlendirilir.

Sağlık Taramaları Tüm adolesanlar yıllık genel kontrolleri sırasında sigara ve benzeri tütün ürünlerinin kullanımı açısından taranmalıdır. Sigara veya benzeri tütün ürünlerini kullandığını belirten adolesanlar: Kullanma şekilleri Bırakma istekleri Sigarayı bırakmaya teşvik edilmeli

Sağlık Taramaları Tüm adolesanlar yıllık genel kontrolleri sırasında alkol ve uçucu- uyuşturucu maddelerin kullanımı, tedavi dışı amaçlarla reçete edilmiş veya edilmemiş ilaçların kullanımı açısından taranmalıdır.

Sağlık Taramaları Aile öyküsü Bu maddelerin herhangi birini kullandığını belirten adolesanlar: Aile öyküsü Maddeyi kullandığı ortam ve kullanma sıklığı Kullanma isteği Diğer maddeleri kullanıp kullanmadığı Sigara kullanımı Cinsel davranışları Fiziksel sağlığı Psikososyal özellikleri Okul sorunları açısından değerlendirilmelidirler

Sağlık Taramaları Madde kullanma biçimi adolesanın sağlığını tehdit ediyorsa uygun tedavi olanaklarının bulunduğu bir merkeze yönlendirilmelidir.

Sağlık Taramaları Adolesanlar yıllık kontrolleri sırasında istenmeyen gebelikler ve HIV dahil cinsel yolla bulaşan hastalıklarla sonlanabilecek cinsel davranışları açısından taranmalıdırlar.

Sağlık Taramaları Adolesan cinsel olarak aktifse: Cinsel tercihi ve partner sayısı Kondom ve diğer doğum kontrol yöntemlerinin kullanımı Cinsel yolla bulaşan hastalık öyküsü sorulmalı İstenmeyen gebeliklerin ve cinsel yolla bulaşan hastalıkların engellenmesi konusunda danışmanlık hizmeti verilmeli Gerekli ise cinsel yolla bulaşan hastalıklar açısından taranmalı

Sağlık Taramaları HIV infeksiyonu riski olan adolesanlar ELISA ve doğrulayıcı testlerle HIV açısından taranmalıdır. Tarama sıklığı bireysel risk faktörlerine göre belirlenmelidir.

Sağlık Taramaları HIV infeksiyonu riski olan adolesanlar: İntravenöz madde kullananlar Cinsel yolla bulaşan bir başka hastalığı olanlar Cinsel yolla bulaşan hastalıkların ve HIV infeksiyonunun prevalansının yüksek olduğu bir bölgede yaşayan ve cinsel olarak aktif olan adolesanlar Son 6 ay içinde birden fazla partneri olanlar Homoseksueller HIV enfeksiyonu riski yüksek partneri olanlar

Sağlık Taramaları Tüm adolesanlar yıllık kontrolleri sırasında tekrarlayan veya ciddi depresyon veya intihar riski olduğunu düşündürecek davranışların ve duyguların varlığı açısından taranmalıdırlar.

Sağlık Taramaları Okul başarısında düşme Kronik melankoli Aile içi sorunlar Homoseksuel oryantasyon Fiziksel veya cinsel istismar Alkol veya diğer maddelerin kullanımı Önceki intihar planları veya girişimi öyküsü gibi kümülatif risk faktörleri olan adolesanlarda depresyon ve intihar riski yüksektir.

Sağlık Taramaları İstismar Tüm ergenler yıllık kontrolleri sırasında duygusal, fiziksel ve cinsel istismar açısından taranmalıdırlar. Eğer istismar saptanırsa istismarın fiziksel, duygusal ve psikososyal sekelleri açısından ergen değerlendirilmeli ve psikiyatrik yardım sağlanmalıdır. Ayrıca istismar olayı adli makamlara da bildirilmelidir.

Sağlık Taramaları Öğrenme güçlüğü ve okul sorunları Tekrarlayan okul kırma öyküsü, okul başarısızlığı veya okul başarısında düşme: Öğrenme güçlüğü Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu Fiziksel sorunlar Cinsel istismar Aile içi sorunlar Ruh sağlığı sorunları Alkol veya diğer maddelerin kullanımı açısından değerlendirilmelidirler.