Kılavuz A Koku Emisyonu Ölçüm Kılavuzu HAZIRLAYANLAR: Prof. Dr. Aysel Atımtay Çevre Yük. Müh. Meltem Güvener LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

LIFE Projesi – III.Çalıştay Kılavuzun İçeriği Kapsam Terimler, tanımlar ve semboller Ölçüm prosedürü Kullanılacak ekipmanlar Örnekleme Panelistlerin belirlenmesi Kokunun panelistlere sunumu Koku konsantrasyonunun hesaplanması Ölçüm sonuçlarının değerlendirilmesi Verinin kaydedilmesi ve raporlama LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

LIFE Projesi – III.Çalıştay Kapsam Koku kaynağından çıkan gazların KB/m3 cinsinden konsantrasyonunun “Olfaktometri” yöntemi ile tayin edilmesi LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

LIFE Projesi – III.Çalıştay OLFAKTOMETRE Kelime anlamı: Olfaktori: Koklama Olfaktometre: Koku ölçüm cihazı Prensip: İnsan burnunun sensör olarak kullanılması Amaç: Koku konsantrasyonunun KB/m3 cinsinden tayin edilmesi LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

Olfaktometre – Genel İlkeler Olfaktometre ile kokunun insan üzerinde yarattığı etki laboratuvar ortamında simule edilmektedir. Kokunun içerdiği bileşenlere bağlı olarak bu etki karmaşık olabilmektedir Fiziksel veya kimyasal sensörler ile bu karmaşık etkinin ölçümü zordur. Bu nedenle olfaktometre kullanılmaktadır. LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

LIFE Projesi – III.Çalıştay Olfaktometre TO7 LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

Olfaktometre Çalışma Prensibi 1 3 4 5 6 7 2 Kokulu gaz örneği Nötr hava Pompa Aktif karbon Akış ölçer Karıştırıcı Koku maskesi LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

LIFE Projesi – III.Çalıştay Oturma Düzeni LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

LIFE Projesi – III.Çalıştay Ölçüm Nasıl Yapılır? Ölçümü yapacak ekip 4 panelist ve bir ölçüm liderinden oluşur. Ölçüm lideri panelistlere verilecek kokulu gazın seyreltme kademesini belirler. Lider, her paneliste ait koku maskesine farklı zamanlarda seyreltilmiş gazdan gönderir. Panelistler kokuyu aldıkları anda bir düğmeye basarak lidere cevap verirler. Ölçme işlemi bilgisayar kontrollü olarak gerçekleştirilir. Panelistlerin algılama düzeylerine göre koku seviyeleri belirlenir. LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

Kokulu Gazı Seyreltme Oranları Kokulu Hava Kokulu + Nötr Hava 1:640 1:320 1:160 1:80 1:40 1:20 1:10 1:5 1:2,5 Artan Koku Konsantrasyonu ZK = 1 Seyreltme Oranı Seyreltme Faktörü, LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

Kokulu gaz çok yoğun ise: Ön seyreltme oranları : 1:100, 1:50, 1:25 Örnek: (1/640)  (1/100) = 1/64000 Olfaktometre ile gerçekleştirilebilen maksimum seyreltme oranı 1 : 64000 dir. Toplam Seyreltme Oranı = Ön x LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

Olfaktometrik Sonuçların Değerlendirilmesi LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

LIFE Projesi – III.Çalıştay Örnek 1 (iyi örnek) Zk= 25 x 160 = 4000 = 25 x 80 = 2000 = 25 x 40 = 1000 LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

LIFE Projesi – III.Çalıştay Örnek 2 (kötü örnek) Zk= 1 x 320 = 320 = 1 x 160 = 160 = 1 x 80 = 80 LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

LIFE Projesi – III.Çalıştay Örnek 1 Başlagıç seyreltme oranı: Ön S.O. x Seyreltme Oranı = Toplam S.O. 1 / 25 x 1 / 160 = 1 / 4000 Başlagıç seyreltme faktörü: 1 / Toplam Seyreltme Oranı= 1 / (1/4000) = 4000 Seyreltme kademeleri: 4000 – 2000 – 1000 – 500 – 250 - ...... Panelistlerin tamamı ardışık iki kokulu hava için “evet” cevabı verdiklerinde ölçüm sona erer. LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

LIFE Projesi – III.Çalıştay Panelist Cevapları Tolga Umay Onur Çınar 1. Ölçüm 2000 1000 2. Ölçüm 3. Ölçüm Bu durumda, Tolga 1.ölçümde; seyreltme faktörü 4000 iken “hayır” cevabı vermiş, seyreltme faktörü 2000 iken “evet” cevabı vermiş, seyreltme faktörü 1000 iken “evet” cevabı vermiş ve ardışık iki seyreltme faktöründe doğru yanıt vererek kendi ölçümünü sonlandırmıştır. LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

Z50 Değerinin Hesaplanması Panelistlerin evet ve hayır cevaplarına göre Z50 değeri hesaplanır ve bu değer örneğin koku konsantrasyonunu belirler. Her panelistin, son “hayır” cevabındaki S.F. ve ilk “evet” cevabındaki S.F.’nün logaritması alınarak bir tablo oluşturulur. S.F.: seyreltme faktörü LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

LIFE Projesi – III.Çalıştay Logaritmik Tablo Tolga Umay Onur Çınar 1. Ölçüm “hayır” Log 4000 = 3,6 Log 2000 = 3,3 2. Ölçüm “hayır” 3. Ölçüm “hayır” 1. Ölçüm “evet” Log 1000 = 3,0 2. Ölçüm “evet” 3. Ölçüm “evet” Toplam / 6 20.11 / 6 = 3,35 20.11 / 6 = 3,15 Eşik Değerleri 103,35 = 2244 103,15 = 1414 Bu logaritmik değerlerin aritmetik ortalaması alınır ve “M” panelist tepkilerinin geometrik ortalaması bulunmuş olur. M değerinin ters logaritması Z50 , koku konsantrasyonunu verir. M = 3,3 ve Z50 = 103,3 = 2000 KB/m3 LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

Z16 ve Z84 Değerlerinin Hesaplanması Z16 100 kişiden 16 kişinin alabildiği koku konsantrasyonunu, Z84 100 kişiden 84 kişinin alabildiği koku konsantrasyonunu temsil eder. Bu değerler şu şekilde sıralanır; Z84 < Z50 < Z16 Standart sapma (s) hesabı sonrası bulunur; Z50 = 10 M Z16 = 10 M+s Z84 = 10 M-s LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

Zll ve Zul Değerlerinin Hesaplanması Zal (alt limit) ve Zül (üst limit) ölçümün % 95 güvenilirlik aralığını belirler. Şu şekilde hesaplanır; Zal = 10log Zal Zül = 10log Zül (N: panelist sayısı, t: öğrenci faktörü) LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

LKB Değerinin Hesaplanması Eşikteki koku konsantrasyonu tanım olarak 1KB/m3’ tür. LKB değeri kokunun seviyesini belirtir. LKB = 10 x log (2000 / 1) = 33,0 dB LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

LIFE Projesi – III.Çalıştay Örnekleme Teknikleri LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

LIFE Projesi – III.Çalıştay Koku Kaynakları Atıksu arıtma tesisleri Kimyasal Tesisler Rafineriler Mezbahalar Yağ Eritme Merkezleri Boya-Vernik Sanayileri Yem Fabrikaları (Kemik Unu vb.) LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

Örnekleme Tekniklerinin Uygulanması Örnek alma ve örnek hazırlama, ölçüm sisteminin en önemli öğesidir. Ölçüm sonucunun kalitesini ve güvenilirliğini etkiler. Örneklemelerde hata payları bulunmaktadır. Dikkatli örnek alma hata paylarını azaltır. LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

Örnekleme Tekniklerinin Uygulanması Örnek alma ve örnek hazırlama, ölçüm sisteminin en önemli öğesidir. Ölçüm sonucunun kalitesini ve güvenilirliğini etkiler. Örneklemelerde hata payları bulunmaktadır. Dikkatli örnek alma hata paylarını azaltır. LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

LIFE Projesi – III.Çalıştay Örnekleme Teknikleri Olfaktometre sistemine göre ölçüm yapmak için 2 çeşit örnekleme uygulanmaktadır: Aktif Örnekleme Sürekli Pasif Örnekleme Kesikli Gaz ortam Sıvı Yüzeyi Katı Yüzeyi LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

Aktif Örnekleme (Sürekli) 3 1 2 4 5 1.Örnek alma probu 4.Örnek fazlasının çıkışı 2.Toz filtresi 5.Olfaktometreye giriş 3.Ön seyreltme havası LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

Aktif Örnekleme (Sürekli) İncelenecek örneğin kaynaktan sürekli olarak kısmi akışı sağlanır. Olfaktometre örnekleme hattına bağlanır. Kaynaktan alınan örnekler sürekli olarak olfaktometreye aktarılır. Böylece olfaktometreye yeterli hacimde kokulu gaz örneği sağlanmış olur. LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

Pasif Örnekleme (Kesikli) Kokulu gaz örneği vakumlu örnek alma cihazı ile örnekleme torbalarına alınır. Örnek analiz edilmek üzere laboratuvara getirilir ve torba olfaktometreye bağlanarak koku analizleri yapılır. LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

Pasif Örnekleme a) BACA GAZI Örnekleme probu Örnekleme torbası Vakum ünitesi Vakum pompası Örnekleme cihazı LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

Pasif Örnekleme b) SIVI YÜZEYİ Örnek alma noktası Örnekleme cihazı LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

Pasif Örnekleme c) KATI YÜZEYİ Örnek alma noktası Çöp alanı Örnekleme cihazı LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

LIFE Projesi – III.Çalıştay Örnek Hacmi Pasif örnekleme sırasında alınacak örnek hacmi aşağıda belirtilen faktörlere bağlıdır: Koku konsantrasyonu Tekrarlanan ölçüm sayısı (ard arda en az üç ölçüm) Yaklaşık örnek hacmi ~ 20 L LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

LIFE Projesi – III.Çalıştay Ölçüm Alınan örneğin 24 saat içinde olfaktometre ile ölçümü yapılmalıdır. Ölçüm yapılacak ortamın koku içermemesi sonuç açısından çok önemlidir. LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

Aktif ve Pasif Örneklemelerin Karşılaştırılması AKTİF ÖRNEKLEME Sabit koku kaynakları emisyonlarının ölçümünde; Örnekleme ve ölçüm işlemi arasındaki zaman az olduğu için kokunun kimyasal reaksiyona girme veya soğurulma riski minimumdur. Değişken koku emisyonlarının ölçümünde; Koku örneği zamana göre değişken olduğu için elde edilen sonuçlar güvenillir değildir. LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

Aktif Ve Pasif Örneklemelerin Karşılaştırılması PASİF ÖRNEKLEME Değişken koku emisyonlarının ölçümünde; Farklı konsantrasyondaki koku emisyonlarının tayini için daha uygundur. Örnekleme gazının sabit akışlı olması yeterlidir. Tek kademeli ölçümlerde; Homojen koku örneklemesinin yapılabilmesi için örnekleme torbasının yeteri kadar büyük olması gerektir. LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

Örnekleme Sırasında Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar: Örnekleme sistemi koku içermemelidir. Soğurmalar önlenmelidir. Yoğunlaşma oluşumu önlenmelidir. Ölçümü yapılacak örneğin Temas ettiği yüzey Transfer mesafesi Tranfer süresi minimum olmalıdır. LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

Ankara Emisyon Ölçüm Sonuçları LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

LIFE Projesi – III.Çalıştay Boya Fabrikası Endüstri Ünite KB/m3 dB ± std. Boya Fabrikası1 Havalandırma Kanalı 2000 1900 33,0 ± 1,0 32,8 ± 1,3 13000 11000 41,3 ± 1,5 40,5 ± 1,2 Vernik 1600 32,0 ± 1,2 32,8 ± 1,0 Fabrikası2 910 1700 29,6 ± 1,3 32,3 ± 1,2 LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

Cam ve Kaya Yünü Üretimi Endüstri Ünite KB/m3 dB ± std. Cam Yünü Üretimi Baca 6700 6300 38,3 ± 1,5 38,0 ± 1,4 3200 2000 35,0 ± 1,2 33,0 ± 1,0 Kaya Yünü 57000 47,6 ± 1,3 18000 27000 42,5 ± 2,0 44,3 ± 1,7 LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

Katı Atık Depolama Sahası Endüstri Ünite KB/m3 dB ± std. Katı Atık Depolama Sahası Örnekleme Bacası  630 890 28,0 ± 1,4 29,5 ± 1,3 1300 1400 31,0 ± 1,4 31,5 ± 1,5 43000 29000 46,3 ± 1,6 44,5 ± 1,3 8500 39,3 ± 1,3 39,3 ± 1,0 LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

Katı Atık Depolama Sahası LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

Besi Ahırları ve Tavuk Çiftliği Endüstri Ünite KB/m3 dB ± std. Besi Ahırı (dana) Ortam Havası 3800 3000 35,8 ± 1,8 34,8 ± 1,3 (koyun) 38 27 15,8 ± 1,0 14,3 ± 0,6 Tavuk Çiftliği 160 210 22,0 ± 1,4 23,3 ± 1,3 45 53 16,5 ± 1,3 17,3 ± 1,3 LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

LIFE Projesi – III.Çalıştay Restoranlar Endüstri Ünite KB/m3 dB ± std Restoran 1 Ortam Havası 15000 41,8 ± 1,0 Restoran 2 200 23,0 ± 1,7 LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

İzmir Emisyon Ölçüm Sonuçları LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

Emisyon ölçüm sonuçları Et ve et işleme (rendering) Filtre çıkışı 51000 18.10.2002 16000 30.01.2003 Zeytinyağı üretimi Soğutma kulesi 3800 2700 27.11.2002 Su yüzeyi 1400 Pirina Ortam havası 320 30.12.2002 Yağsız pirina 1700 Kuru pirina 480 Depo alanı 3400 LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

LIFE Projesi – III.Çalıştay Emisyon ölçüm sonuçları Balık yemi üretimi Filtre girişi 16000 13000 14000 14.04.2004 Filtre çıkışı 1900 2000 1800 Ortam havası 1700 750 Kedi-köpek maması üretimi Scrubber girişi 11000 08.05.2004 Scrubber çıkışı 7100 LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

LIFE Projesi – III.Çalıştay Emisyon ölçüm sonuçları Maya endüstrisi (yeast) Fermentasyon ünitesi (#1) 230000 260000 27.05.2004 Fermentasyon bacası 180000 240000 Hammadde hazırlama tankı 910000 Dış hava 510 Atıksu arıtma tesisi 360 Fermentasyon ünitesi (#7) 570 Alüminyum şekillendirme (aluminum foundry) Ortam havası 150 02.06.2004 Maça üretimi 200 240 Üretim hattı 190 250 290 LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara

LIFE Projesi – III.Çalıştay Emisyon ölçüm sonuçları Arıtma çamuru (sludge) Örnekleme bacası ile (eski çamur-2003)(old sludge) 16000 10000 03.11.2004 (yeni çamur-2004)(new sludge) 40000 Çöp depolama alanı (sanitary landfill) Örnekleme bacası ile (endüstriyel çöp alanı) 72000 Örnekleme bacası ile (İşlenmemiş çöp)(untreated) 24000 Örnekleme bacası ile (İşlenmiş çöp)(treated) 18000 LIFE Projesi – III.Çalıştay 9-10 Aralık 2004 ODTÜ, Ankara