Fiiller sorular

Anlattıkları şeylerin niteliğine göre fiiller, kılış fiilleri (almak, taşımak, kazmak... gibi), durum fiilleri (yatmak, susmak, durmak... gibi), oluş fiilleri (doymak, uzamak, kararmak... gibi) diye adlandı­rılır. Aşağıdakilerden hangisinde, yukarıda sözü edilen fiillerin tümü örneklendirilmektedir? A) delmek, dizmek, ezmek B) solmak, susmak, acımak C) ağlamak, oturmak, büyümek D) yolmak, kırmak, saçmak E) atmak, kalkmak, sararmak

Cevap e A seçeneğindeki bütün fiiller nesne aldığı için kılış bildirmektedir. B'de "susmak" iradeye bağlı ger­çekleştiği için durum, "solmak ve acıkmak" irade dışında gerçekleştiği için oluş bildirmektedir. C'deki "ağlamak, oturmak" durum bildirmektedir, "büyümek" ise oluş bildirmektedir. D'deki bütün fiiller kılış bildirmektedir. E seçeneğinde ise "at­mak" eylemi nesne aldığı için kılış; "kalkmak" ey­lemi iradeye bağlı gerçekleştiği için durum; "sararmak" nitelikte değişiklik anlattığı için oluş bil­dirmektedir.

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, fiile eklenen -mış, -miş, -muş eki cümleye "başkasından du­yulma, aktarılma" anlamı katmaktadır? A) Az ışıkta okuyorsun gözlerin kanlanmış. B) Çok yorulmuşsun dinlenmen gerek. C) Soğuktan dudakların çatlamış; biraz krem sür. D) Ayşe dün sinemaya gitmiş; ama filmi beğen­memiş.

Cevap d -mış ekinin asıl işlevi "başkasından duyulma, aktarılma"dır. A'da gözün kanlanmış olduğuna, C'de dudakların çatlamış olduğuna bizzat şahit olunmuştur. B'de yorgunluk, kişinin halinden an­laşılmaktadır. Ancak D'de Ayşe'nin sinemaya gittiği başkasından duyulmuş, aktarıl­mıştır.

Aşağıdaki dizelerin hangisinde yüklem gerek­lilik kipindedir? A) Çınar yeşili sundurmamda Bakmalıyım ayçiçeği tarlasına B) Akça kavaklar ıslanırken Örter bizi güz ananın yaprakları C) İşte duruyor bir çocuk Mürdüm eriği gözleriyle D) Bir yüce dağdan bir yüce dağa Dikmişim ışıklı direklerimi

Cevap a Gereklilik kipi, fiile eklenen "-malı, -meli" ekiyle çekimlenir. B seçeneğinde yüklem "örter" geniş zaman, C seçeneğinde yüklem "duruyor" şimdiki zaman, D seçeneğinde yüklem "dikmişim" duyu­lan geçmiş zaman ve E seçeneğinde yüklem "dizdim" görülen geçmiş zaman ile çekimlenmiş-tir. A seçeneğinde ise "bakmalıyım" gereklilik ki­piyle çekimlenmiş yüklemdir.

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde eylem, istek kipindedir? A) Yarın sabah erken kalk. B) Ödevlerinizi zamanında yapınız. C) Bugün İngilizce çalışalım. D) Bu güzel havada biraz yürümeliyim.

Cevap c istek kipi, fiile "-a, -e" eki getirilerek çekimlenir. Buna göre, A seçeneğinde, "kalk", B seçeneğin­de "yapınız", E seçeneğinde "gelsin" eylemleri emir kipiyle, D seçeneğinde "yürümeliyim" eylemi gereklilik kipiyle çekimlenmiştir. C seçeneğindeki "çalışalım" eylemi ise istek kipiyle çekimlenmiştir.

Aşağıdakilerin hangisinde eylemin kipinde bir anlam kayması olmuştur? A) Pazar günü gelmeye çalışacağım. B) Sabahları erken kalkmayı seviyorum. C) Yağmur yağdığı için gelememiş. D) Söz verdi, yarın buraya uğrayacak.

Cevap b Bir kip ekinin kendi anlamının dışında, başka bir kip eki yerine kullanılmasına anlam kayması de­nir. Buna göre seçenekleri incelersek, A seçene­ğinde "çalışacağım" eyleminde anlatış önce iş gelecekte olduğu için anlam kayması olmamıştır. C seçeneğinde, "gelememiş" eylemi duyulan geçmiş zamanla çekimlenmiş, iş de önceden ya- pıldığı için anlam kayması olmamış. D seçeneğin­de, "uğrayacak" eyleminde konuşma önce iş sonra yapılacağı için anlam kayması olmamış. E seçeneğinde "vazgeçmişler" eylemi başkasından duyulmayı ifade etmektedir, anlam kayması ol­mamıştır. Ancak B seçeneğinde "seviyorum" ey­lemi şimdiki zamanla çekimlenmiş; fakat cümlede "her zaman" anlamı vardır. Yani şimdiki zaman, geniş zaman bildirecek şekilde kullanılmıştır. Buna da anlam kayması denir.

Eşyalar yerleştirilince, otobüse yolcular da bindi Eşyalar yerleştirilince, otobüse yolcular da bindi. Şoför beklemeksizin kontağı açtı. O sırada oto­büs yazıhanesinden biri fırladı. Otobüse koşuyor­du; soluk soluğa yetişti. Önümüzdeki tek boş ye­re oturdu. Çevresindekileri selamladı. Otobüsteki herkesi tanıyordu anlaşılan. Bu parçada bileşik zamanlı kaç fiil vardır? A)1 B)2 C)3 D) 4

Cevap b Basit zamanlı bir fiile idi, ise, imiş ekeylemlerin-den biri getirilerek bileşik zamanlı fiil yapılır. Buna göre parçadaki çekimli fiiller: "bindi, açtı, fırladı, yetişti, oturdu, selamladı, koşuyordu ve tanıyor-du"dur. Bu fiillerden sadece "koşuyordu ve tanı­yordu" bileşik zamanlıdır.

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde "etmek" söz­cüğü yardımcı eylem olarak kullanılmamıştır? A) Bu konuda ona ancak sen yardım edebilir­sin. B) Evde yoktuk; misafirlerimizi yolcu etmeye gitmiştik. C) Bu ödülü çoktan hak ettiğini o da biliyordu. D) Bu tablo sence on milyon lira eder mi?

Cevap d "Etmek" sözcüğü, cümlede kendinden önce ge­len ad soylu bir sözcükle birleşerek bir anlam taşırsa bileşik eylem yapar. Ad soylu sözcükle ilgi kurmadan bir eylem bildirirse tek başına esas fiil olur. A'da "yardım etmek", B'de "yolcu etmek", C'de "hak etmek", E'de "rica etmek" eylemlerin­de "etmek" bileşik eylem oluşturmuş ve yardımcı eylem olarak kullanılmıştır. Ancak D'de "değer, tutar" anlamında kullanıldığı için yardımcı eylem olarak kullanılmamıştır.

Anneleri yaramazlık yapan çocuklara söylendi Anneleri yaramazlık yapan çocuklara söylendi. Bu cümlenin yüklemiyle aşağıdaki cümleler­den hangisinin yüklemi arasında çatı yönün­den benzerlik vardır? A) Toplantıda önemli kararlar alındı. B) Bayram bu yıl daha coşkulu kutlandı. C) Okul arkadaşlarını karşısında görünce çok sevindi. D) Üyelere verilen kartların tümü yenilendi.

Cevap c Örnek cümledeki "söylendi" yüklemi, dönüşlü bir fiildir. Çünkü söyleme eylemini yapan "anneleri", bu eylemden etkilenen de yine "anneleri'dir. A, B, D ve E seçeneklerindeki "alındı, kutlandı, yenilen­di ve okundu" yüklemleri edilgen çatılı fiillerdir. C seçeneğindeki "sevindi" fiili ise dönüşlüdür. Çün­kü eylemi yapan ve eylemden etkilenen aynı kişi­dir.

Oyunda, üç arkadaşın 1980'den bugüne kadar gelen birlikteliği, zaman zaman mizahi, zaman za­man da hüzünlü bir dil kullanılarak anlatılıyor. Bu cümleyle ilgili aşağıdaki yargılardan hangi­si yanlıştır? A) ilgeç vardır. B) Sıfat - fiil vardır. C) Yüklem, çatısı bakımından etkendir. D) Zarf tümlecinde ikileme yer almıştır.

"kadar" ilgeçtir. "gelen" sıfat - fiildir. Cevap c "kadar" ilgeçtir. "gelen" sıfat - fiildir. Zarf tümlecinde "zaman zaman" ikilemeleri kul­lanılmıştır. "bir dil"deki "bir" sözcüğü, belgisiz sıfattır. "anlatılıyor" yüklemi etken çatılı değil, edilgen ça­tılıdır.

Aşağıdaki atasözlerinden hangisinin yüklemi geçişli bir fiildir? A) Araba devrilince yol gösteren çok olur. B) Boş çuval ayakta durmaz. C) Kurunun yanında yaş da yanar. D) Gülü seven dikenine katlanır. E) Ayağını yorganına göre uzat.

Cevap e Verilen cümleler nesne - yüklem ilişkisi açısından incelendiğinde "olmak, durmak, yanmak, katlan­mak" fiillerinin yüklem olarak kullanıldıkları görü­lür. Bu fiiller geçişsiz olduğundan nesne alama­mışlardır. "E" seçeneğinde, yüklem olan fiil "uzat­maktır. Nesne alabilme özelliği olan bu fiil geçiş­lidir. Zaten cümlede "ayağını" nesnesi de kullanıl­mıştır.

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili söz­cük, çatı bakımından ötekilerden farklıdır? A) Seni darıltmak istemiyorum. B) Bu konuyu birlikte seçmiştik. C) Seni durakta çok bekledim. D) Onun için bu kadar üzülmemelisin.

Cevap d Fiiller çatı yönünden incelenirken hem özne -yüklem, hem de nesne - yüklem ilişkisine bakılır. Özne - yüklem ilişkisine göre incelediğimizde bü­tün sözcüklerin "etken" fiil olduğu, çatı farkı ol­madığını görürüz. Oysa, nesne - yüklem ilişkisine göre incelediğimiz zaman "istemiyorum, seçmiş­tik, bekledim, alacağım" sözcüklerinin (fiillerinin) "neyi, kimi" sorularına cevap verdiklerini, yani "geçişlilik" özelliği yansıttıklarını görürüz. D seçe-neğindeki "üzülmemelisin" sözcüğü (fiili) bu soru­lara cevap veremez; geçişsiz bir fiildir.

(I) Köşedeki masaya oturdu. (II) Eldivenlerini çıka­rıp yanına koydu (I) Köşedeki masaya oturdu. (II) Eldivenlerini çıka­rıp yanına koydu. (III) Usulca çantasını açtı. (IV) Küçük el aynasını çıkardı. (V) Yüzünü uzun uzun inceledi. Yukarıdaki numaralanmış cümlelerden hangi­sinin yüklemi geçişsiz bir fiildir? A)l. B) II. C)lll. D) IV.

Cevap a "Koydu, açtı, çıkardı ve inceledi" yüklemleri "onu" nesnesini kabul edebilen geçişli fiillerdir. I. cümle­deki "oturdu" fiili, "onu" nesnesini kabul edeme­yen geçişsiz bir fiildir.

Bu cümlenin yüklemiyle aşağıdaki cümleler­den hangisinin yüklemi arasında çatı yönün­den benzerlik vardır? A) Toplantıda önemli kararlar alındı. B) Bayram bu yıl daha coşkulu kutlandı. C) Okul arkadaşlarını karşısında görünce çok sevindi. D) Üyelere verilen kartların tümü yenilendi.

Cevap c Örnek cümledeki "söylendi" yüklemi, dönüşlü bir fiildir. Çünkü söyleme eylemini yapan "anneleri", bu eylemden etkilenen de yine "anneleri'dir. A, B, D ve E seçeneklerindeki "alındı, kutlandı, yenilen­di ve okundu" yüklemleri edilgen çatılı fiillerdir. C seçeneğindeki "sevindi" fiili ise dönüşlüdür. Çün­kü eylemi yapan ve eylemden etkilenen aynı kişi­dir.