Digital (elektronik) Kütüphanelerin Gelişimi Bülent Karasözen ODTÜ Geleneksel kutuphanelerin temel gorevleri –Koleksiyon geliştirme ve saklama –Bilgi hizmetleri –Etik geleneğin korunması: Kişisel bilgilerin saklı tutulması, bilgiye eşit erişimin sağlanması, bilginin sürekli yenilenmesi ve çeşitlendirilmesi Kütüphaneler bilgi hizmetlerini diğer kütüphanelerle birlikte veriyorlar Kütüphanenin uzun süre ayakta kalabilen kurumlar

Basılı kaynaklara dayalı geleneksel kütüphane işlevlerinin elektronik ortama uyarlanması Koleksiyonun ve bilgi hizmetleri fiziksel olarak ayrı ortamlarda Elektronik kütüphanelerin, geleneksel kütüphanenin üç temel görevini (koleksiyon geliştirme ve saklama, bilgi hizmetleri, etik geleneklerin korunması) yerine getirmesi gerekli

1994, DLI-1 projesi, Amerika’da 6 üniversite, 25 Milyon $, NSF, NASA, ARPA destekli Projenin amacı “elektronik kütüphane kavramına içerik ve işlerlilik kazandırmak”. Daha çok bilgiye erişim teknolojilerine yönelik bilgisayar deneyleri ve salt araştırma düzeyinde kalıyorlar, çok az pratik çıktı elde ediliyor. 1998, DLI-2 projesi geleneksel kütüphanelerdeki daha çok temel öğeleri içeren projeler. Projeler, daha fazla kütüphaneci ve sosyal bilimci katıldıkça işlerlilik kazanıyor

Elektronik kütüphanelerin gelişme dönemi Koleksiyonların uzun süreli elektronik ortamda saklanması (digital preservation) Koleksiyonlar arasında kullanıcıya erişim kolaylılıkları sağlayan “karşılıklı işlerlilik” (interoperability) kavramı

Elektronik kütüphanelerdeki geleneksel koleksiyonlara erişim modeli: kullancı her koleksiyon ayrı yazılımlarla ve farklı arayüzlerle, sintaksla erişebiliyor Kullanıcı farklı koleksiyonların tek bir koleksiyon gibi gözüktüğü bilgi dünyasına tek bir arayüzle “portal” bakmak istiyor. OPAC, WEB, Z39.50

Metadata standardları Farklı dağıtık koleksiyonlardan, işlevsel elektronik kütüphanelere geçişte standardlar büyük önem taşımakta Dublincore metadata standartı ASCII, HTML, XML, SGML standartı Standartın kabul edilmesinin getireceği yük (fiyatları, personel, organizasyon) Standartlar arasında karşılıklı işlerlilik (interoperability) kavramı

Metadata turleri, standartlarin onemi Yapısal metadata: kaynağın sadece eletronik ortamda olması yetmiyor, kullanıcı kaynak üzerinde tarama yapmak istiyor Yönetsel metadata: Elektronik kaynağa uzun süre erişilebilirliğin sağlanması için bilgiyi güncel tutmak gerekli. Yazılımlar, dosya formatları saklanmalı Elektronik kaynakların uzun süre yaşamlarını sürdürmeleri gerekli, format değişikliklerinden, ticari ortamdan etkilenmemeliler. Sunsite.berkeley.edu/Longevity

Yapısal ve yönetsel metadata standardlarının oluşturulması, Özdeşleştirme (identification) metadata. Kaynağın farklı versiyonlarını ve baskılarını ön plana çıkartmaya yönelik, kaynak verilerinin değişim tarihçesini içeriyor Library of Congress: Ulusal elektronik bilgi altyapısı ve bilgi saklama projesi. Metadata genellikle ait olduğu koleksiyona kaynakların taranabilmesini mümkün kılıyor, kullanıcıların farklı koleksiyonlarda aynı anda tarama sağlayamıyor.

Açık arşivler girişimi (OAI) Elektronik önbaskı arşivleri, Los Alamos, arXiv.org Geleneksel kullanıcı hizmetleri: elektronik ortamdaki geleneksel bağlantılar doğrudan kaynak tarafından kontrol ediliyor, konteks’e duyarlı değil. Genişletilmiş kullanıcı hizmetleri: konteks duyarlı bilgi tarama standardları, açık URL Bağlantı çözümleyici, nesnelerle ilgili metadatayı alıyor ve hedeflere uygun şekilde çözümlüyor.

Intranet Internet range of authorities, technologies A&I e-print FTXT Electronic Scholarly Information OPAC FTXT A&I

e-print FTXT ¿¿ interlink ?? OPAC A&I Electronic Scholarly Information

A&I e-print Full Text Portal Citations Web Form eTOC OPAC A Web !?

SFX: open linking for libraries A&I e-print Full Text Portal Citations Web Form eTOC OPAC Link Server

DLF(Digital Library Fedaration) CNI(Coalition of Networked Information) CLIR(Council for Library and Information Resources) OAI Protocol for Metadata Harvesting OAI NISO Standard NDLTD(Networked Digital Library of Thesis and Dissertations) BOAI(Budapest Open Archive)

Elektronik Kutuphane Ornegi NSDL (National SMTE(Science, Mathematics, Engineering and Technology) Digital Library, NSF, Undergraduate Education Division 5 yillik hedef: – kullanıcı – elektronik nesne – – farklı koleksiyon Her düzeyde karşılıklı işlerlilik (interoperability) Metadata repository

Kullanıcının kimliğinin belirlenmesi (authentification) İzole elektronik kaynaklardan karşılıklı işiler “interoperable” elektronik kloeksiyonlara geçiş Elektronik kütüphanelerin geleneksel kütüphanelerin tüm görevleri tam anlamıyla yerine getiren kurumlar kütüphane olarak sağlanması pek mümkün olmayacak Elektronik kütüphaneciliğin ekonomik boyutu Elektronik koleksiyonlara eşit erişim sorunları, kullanıcı sayılarındaki kısıtlamalar, ticari yayıncılar, veritabanı üreticileri, büyük yayınevlerinin tekelleşmesi Koleksiyonun çeşitliliğinin sağlanması, “en çok satılan” ve popüler kaynaklar kültüründen uzaklaşma Diffuse Libraries