BİLİMSEL ARAŞTIRMA PROGRAMLARI Serhat İrez

BİLİMSEL ARAŞTIRMA PROGRAMLARI Imre Lakatos: 1922- 1974

BİLİMSEL ARAŞTIRMA PROGRAMLARI Esas yetişme alanı matematik felsefesi olan Lakatos, Popper ve Kuhn’un görüşlerini farklı bir kavramsal çerçevede sentezleyerek, bilim felsefesi literatürüne, oldukça ilgi gören ve büyük yankı uyandıran “Bilimsel Araştırma Programları Metodolojisi” yaklaşımını kazandırmıştır.

BİLİMSEL ARAŞTIRMA PROGRAMLARI Lakatos’un en önemli makalesi “Falsification and the Methodology of Scientific Research Programmes” (Yanlışlama ve Bilimsel Araştırma Programlarının Metodolojisi) dır.

BİLİMSEL ARAŞTIRMA PROGRAMLARI Lakatos, kuramların tek başına ele alınmalarını reddetmiştir. Bilimsel Araştırma Programları (BAP), aynı bakış açısına sahip kuramlardan oluşan tarihi süreci (paketi) ifade etmektedir. Yani Lakatos’un BAP dediği, tek tek kuramlar değil, birbirine bağlı kuramlardan oluşan bir bütündür.

BİLİMSEL ARAŞTIRMA PROGRAMLARININ YAPISI Bu bağlamda Lakatos, Kuhn’daki “paradigma” kavramına yaklaşmaktadır. Yani Lakatos’un BAP metodolojisi, sofistike yanlışlamacılığın Kuhn’un yaklaşımına uyarlanışıdır. BAP, ampirik olarak çürütülemeyen, olması gereken hakkında saf metafizik inançlar topluluğu oluşturan bilimsel araştırma kuralları disiplinidir.

BİLİMSEL ARAŞTIRMA PROGRAMLARININ YAPISI BAP 3 unsurdan oluşmaktadır: Katı Çekirdek Koruyucu Kuşak Pozitif - Negatif Rehberlik

BİLİMSEL ARAŞTIRMA PROGRAMLARININ YAPISI Katı Çekirdek Katı çekirdek, bilim adamları topluluğunun bağlı olduğu geleneklerce belirlenmiş reddedilemeyecek unsurları içermektedir. Metafizik unsurdur, inançlardan oluşur. Kısacası, katı çekirdek kabuller setidir.

BİLİMSEL ARAŞTIRMA PROGRAMLARININ YAPISI Katı Çekirdek Örneğin Evrim araştırma programında katı çekirdeğin içerdiği temel unsur, tüm canlıların ortak bir atadan geldiği varsayımıdır. Katı çekirdeği kabul etmeyen bir bilim adamı BAP’ın dışına çıkmış demektir. Gözlem veya deney sonucunda ortaya çıkan durumla, program arasında bir uyumsuzluk ortaya çıkınca, bunun öncelikle katı çekirdekten değil, başka nedenlerden kaynaklandığı düşünülür ve yardımcı varsayım ve hipotezlerle çelişki giderilmeye çalışılır. Yardımcı hipotezlerin geliştirildiği alan ise koruyucu kuşaktır.

BİLİMSEL ARAŞTIRMA PROGRAMLARININ YAPISI Koruyucu Kuşak Koruyucu kuşak, yardımcı hipotezlerle katı çekirdeği reddedişten korur. Onun için koruyucu kuşak sürekli değiştirilir ve geliştirilir. Bu arada katı çekirdek değişmeden kalır. Dolayısıyla programda bir değişiklik olmadan da koruyucu kuşakta bazı değişiklikler yapılması, bazı kuramların yerini yeni kuramlara bırakmaları mümkündür.

BİLİMSEL ARAŞTIRMA PROGRAMLARININ YAPISI Pozitif ve negatif rehberlik Negatif rehberlik, bilim adamlarına yapmamaları gereken şeyleri söylerken, pozitif rehberlik ise yapmaları gereken şeyleri söyler. Negatif rehberlik: Katı çekirdeğin araştırılmasına, sorgulanmasına izin vermez, araştırmanın reddedilemez parçasıdır. Yani negatif rehberlik, katı çekirdeğin ihlal edilmesini önleyici bir rol üstlenmektedir.

BİLİMSEL ARAŞTIRMA PROGRAMLARININ YAPISI Pozitif ve negatif rehberlik Pozitif rehberlik: Üzerinde çalışılması anlamlı görülen konuları belirler ve kuramla çelişen durumlarla karşılaşıldığında bunların nasıl ele alınması gerektiğini tanımlayarak, çelişkinin özel bir duruma dönüşmesinin nasıl sağlanacağına yönelik önerilerde bulunur. Bilim adamları gerçeklerle çelişiyor diye bir kuramı atmazlar. Normal olmayan durumu açıklayan, imdada yetişen yardımcı bir hipotez geliştirirler veya anormallikler açıklanamıyorsa onu göz ardı ederler ve dikkatleri başka sorulara yöneltirler.

BİLİMDE İLERLEME Lakatos’a göre bilgi büyümesi (bilimsel ilerleme), araştırma programı ile sağlanır. Bu açıdan Lakatos’da kuramlar sınanır, fakat araştırma programları sınanmaz sadece değerlendirilir. Lakatos’a göre eğer bir araştırma programı, önceki formülasyonun ampirik içeriğini büyütüyorsa kuramsal olarak “ilerleyici”, bunu sağlamıyorsa “yozlaşan-terkedilen” olarak nitelendirilir.

BİLİMDE İLERLEME Ancak Lakatos’da ilerleyici-yozlaşan program ayrımı mutlak değil, görelidir. Çünkü zaman içerisinde bir araştırma programının niteliği değişebilir. Bir program zaman içerisinde ilerleyici statüden yozlaşan statüye geçerek bilimsel niteliğini yitirebilir. Ya da tam tersine yozlaşan bir araştırma programı zaman içerisinde tekrar ilerleyici bir nitelik kazanabilir. Lakatos açısından bilimsel gelişme, yozlaşan BAP’dan ilerleyici BAP’a geçiştir. Burada önemli olan BAP’ın ampirik içeriğinin artıp artmadığıdır. Yani ilerlemeyi ve yozlaşmayı belirleyen ampirik içeriktir.

BİLİMDE İLERLEME İlerleyici ve yozlaşan programlardan bahsederken Lakatos’un vurguladığı noktalardan birisi de, yozlaşan programın, yerine geçecek yeni bir program olmadan reddedilemeyeceğidir. Yani Lakatos, iki veya daha fazla programın aynı zamanda yan yana yer alabileceklerini belirtiyor ve ancak hakim programın yozlaşması, yanı sıra var olan diğer programların başarıları karşısında inkar edilemez bir nitelik kazandıktan sonra bir değişikliğe gidilebileceğini ifade ediyor.

BİLİMDE İLERLEME Lakatos’a göre, BAP’ları hiçbir zaman birden bire yok olmazlar. Yetersizlikler kendini hissettirdikçe yavaş yavaş kaybolurlar. Bunun için de on yılların geçmesi gerekir. Ancak Lakatos’un yaklaşımında, bir programın yozlaştığına nasıl karar verileceği konusunda bir boşluk vardır. Hem Kuhn hem de Feyerabend tarafından eleştirilen bu boşluk, Lakatos’un yaklaşımının en zayıf taraflarından birisini oluşturmaktadır.