Dünya Ticaret Örgütü: Yapısı, ilkeleri ve işleyişi Dr. M Dünya Ticaret Örgütü: Yapısı, ilkeleri ve işleyişi Dr. M. Sait AKMAN İktisadi Kalkınma Vakfı ve Türkiye İhracatçılar Meclisi Eğitim Semineri 4 Şubat 2010 TOBB Plaza

GATT/DTÖ sisteminin getirileri Kurallara dayalı GATT/DTÖ rejimi → ticari ilişkilerde öngörülebilirlik ve pazara giriş imkanları (bağlı tarifeler) Kurallara dayalı sistem → GYÜ’lerin güçlü ülkeler karşısında korunması GATT’da bağlayıcı taahhütler hükümetlere güçlü lobilerin baskılarına dayanma gücü verebilmekte Çok taraflı kurallar iç reform sürecine katkı sağlar (DTÖ → ‘iyi yönetişim’ için altyapı) Ticari uyuşmazlıkların çözümü için etkin bir sistem Ayırımcılık yapılmaması iktisadi kaynakların etkin kullanımını ve refah artışını sağlamakta

DTÖ’nün temel ilkeleri Ayırımcılık yapılmaması (non-discrimination) En çok kayrılan ulus (MFN) Ulusal muamele (NT) Karşılıklılık (reciprocity) Şeffaflık (transparency) Bildirimler, ticaret politikası gözden geçirme vd. Bağlayıcı yükümlülükler (binding commitments) Tarifelerin bağlanması ve tarife-dışı engellerin tarifelere dönüştürülmesi Emniyet sübapları (safety valves) Korunma hükümleri, antidamping vd.

Uruguay Turu Sonuçları: Nihai Senet (15 Nisan 1994) DTÖ Kuruluş Anlaşması (DTÖ’yü kuran Marakeş Anlaşması) Ek 1A: Çok Taraflı Mal Ticareti Anlaşmaları Ek 1B: Hizmet Ticareti Genel Anlaşması (GATS) ve ekleri Ek 1C: Ticaretle Bağlantılı Fikri Mülkiyet Hakları Anlaşması Ek 2 : Anlaşmazlıkların Çözümü Konusundaki Kural ve Yöntemleri Tespit Eden Mutabakat Metni Ek 3 : Ticaret Politikası Gözden Geçirme Mekanizması Ek 4 : Çoklu Ticaret Anlaşmaları Bakanlar Bildirgeleri ve Kararları

Çok Taraflı Mal Ticareti Anlaşmaları Ek 1 A: Çok Taraflı Mal Ticareti Anlaşmaları GATT 1994 (Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması) Mutabakatlar Marakeş Protokolu Anlaşmalar: 1A Çok Taraflı Mal Ticareti Anlaşmaları Tarım Antidamping Gümrük Kıymeti Sağlık ve Bitki Sağlığı Önlemlerinin Uygulanması Sevk Öncesi İnceleme Tekstil ve Konfeksiyon Menşe Kuralları Mallar Ticarette Teknik Engeller İthalat Lisansları Sübvansiyonlar ve Telafi Edici Tedbirler Ticaretle Bağlantılı Yatırım Tedbirleri Korunma Tedbirleri

GATT 1994 GATT 1947 hükümleri GATT 1947 uyarınca yürürlüğe girmiş metinler: Tarife taviz protokolleri Katılım (accession) protokolleri XXV. Madde uyarınca aykırılık kararları (waivers) Akit tarafların diğer kararları Mutabakat Metinleri (Uruguay Turu sırasında çeşitli maddelerin yorumuna ilişkin kabul ed. vd.) Marakeş Protokolu

GATT 1994 GATT 1947’den farklı bir hukuki metin GATT 1947’nin yürürlükteki son hali GATT 1994’e dahil Mal ticaretine ilişkin temel ilke ve davranış kurallarını belirlemekte Bu ilke ve kurallar ‘GATT sistemi’nin belirleyici esasları olduğundan diğer DTÖ düzenlemeleri bakımından genel geçerliliğe sahip GATT 1994 karmaşık bir metin ve tam bir konsolidasyon sağlamamakta Ek 1 A Anlaşmalarının hükümleri ile GATT 1994 arasında ihtilaf halinde, söz konusu Anlaşma hükümü önceliklidir (DTÖ Kuruluş Anl. Hükmü ise daha üsttedir)

DTÖ ile GATT arasındaki temel farklar: Yapı GATT: geçici olarak ve kurumsal çerçevesi olmadan uygulanmaktaydı (de facto) DTÖ: kalıcı bir çerçeve ve kurumsal yapı Kapsam GATT: mal ticareti DTÖ: mal ve hizmet ticareti ve TRIPs Yaklaşım GATT: à la carte (çoğu anlaşma tercihe bağlı) DTÖ: tek taahhüt Anlaşmazlıkların çözümü DTÖ daha güçlü bir mekanizmaya sahip

DTÖ’nün temel amaçları Hayat standardını yükseltmek Tam istihdamı sağlamak Artan reel gelir ve talep hacmini sağlamak Mal ve hizmet üretimini ve ticaretini geliştirmek Dünya kaynaklarının sürdürülebilir kalkınma hedefine en uygun şekilde kullanımına imkan vermek ve bu yolla çevreyi korumak, ve farklı ekonomik düzeydeki ülkelerin ihtiyaç ve endişelerine cevap verecek şekilde mevcut kaynakları geliştirmek

DTÖ’nün temel işlevleri Çok taraflı ve çoklu anlaşmaları yönetmek ve işlemesini kolaylaştırmak ve amaçlarına ulaşmasına katkı sağlamak Çok taraflı ticaret müzakerelerine forum teşkil etmek Anlaşmazlıkların çözümü mekanizmasını yönetmek Ticaret Politikası Gözden Geçirme Mekan. yönetmek IMF ve Dünya Bankası ile işbirliği (küresel ekonomi politikasının oluşturulmasına tutarlılık sağlamak için)

DTÖ’nün yapısı Bakanlar Konferansı Genel Konsey Anlaşmazlıkların Çözümü Organı Ticaret Politikası Gözden Geçirme Organı Konseyler Mal Ticareti Konseyi Hizmet Ticareti Konseyi TRIPs Konseyi Komiteler ve diğer yardımcı organlar

DTÖ Bakanlar Konferansları Singapur (1996) Cenevre (1998) Seattle (1999) Doha (2001) - Doha Kalkınma Gündemi Cancun (2003) Hong-Kong (2005) Cenevre (2009)

DTÖ sonrası müzakereler ve Doha Turu Temel motivasyonlar: GYÜ açısından Uruguay Turu sonuçlarının yetersizliği ve taviz verenin kendileri olduğu yönünde oluşan algı Tarım ve tekstil anlaşmalarının yeterli oranda ‘pazara giriş’ imkanı getirmediği inancı (built-in agenda) Liberalizasyon sonucu asıl faydanın GÜ gittiği fikri (bilhassa hizmetler ve TRIPs..) GÜ açısından: GYÜ’lerin ticaret sistemi içinde daha fazla sorumluluk yüklenmeleri gerektiğine olan inanç (applied vs. bound tariffs) Ticaret ile bağlantılı yeni gündem oluşturulması isteği (Singapur konuları vb. sınır-ötesi konular) GYÜ’lerin yeni sorumluluk alabilmeleri için kapasite gelişimine ihtiyaçları (ticaretin kolaylaştırılması, ticaret için yardım vb.)

Uruguay Turu sonrası liberalizasyon etkileri Uruguay Turu sonrası tahmini gelir artışı (milyar $) Çalışma Dünya GYÜ payı Harrison, Rutherford, Tarr (1995) 52.5-188.1 4.8-61.7 Francois, McDonald & Nordstrom (1995) 51.4-251.1 9.0-91.9 GATT Secretariat (1993) 230 65 World Bank (1993) 213 78 Nguyen, Perroni, Wigle (1993) 212.1 36 OECD (1993) 274.1 89.1 Deardorff (1994) 140-260 - Source: Epstein (1995), Stiglitz and Charlton (2005)

Bağlanmış ve uygulanan tarife oranları (L. Amerika)

Bağlanmış ve uygulanan tarife oranları (Asya)

Doha Kalkınma Gündemi Serbestleşme Kurallar Kalkınma Yeni konular Tarım (pazara giriş; tarım sübvansiyonları –iç destekler ve ihracat destekleri) NAMA / tarım dışı ürünlerde pazara giriş (tarifeler, tarife tepeleri, tarife basamaklandırması vb.) Hizmetler (4 Modes) Kurallar Antidamping ve telafi edici vergiler Ticaret ve çevre Bölgesel ticaret anlaşmaları Kalkınma Özel ve lehte muamele (S & D treatment) TRIPs ve kamu sağlığı Teknik yardım Diğer konular: küçük ekonomiler, EAGÜ, ticaret borç finansman, teknoloji transferi) Yeni konular Ticaretin kolaylaştırılması Yatırımlar Rekabet Kamu alımlarında şeffaflık

Doha Turu’nda temel dönüm noktaları 2001 Kasım Doha Bildirgesi ve Turun başlaması 2003 Şubat Tarım ve NAMA müzakereleri taslak modaliteler kabul görmedi 2003 Cancun (bir uzlaşıya varılamadı) ve Derbez Metni ile uzlaşı arayışı Singapur konuları gündemden çıkarıldı 2004 Temmuz Paketi (July Framework) Temel müzakere konularına baz oluşturacak çerçeve karar 2005 Aralık Hong Kong Bakanlar Konferansı yeni modalitelerin 2006 Nisan’a kadar oluşması için karar Tüm tarımsal ihracat sübvansiyonlarının 2013’e kadar kaldırılması kararı Kalkınma odaklı konularda bazı adımlar 2006 Temmuz müzakerelerin askıya alınması 2007 Bakanlar Konf. yapılmadı 2007 ve 2008 yıllarında taslak modalite oluşturma çabaları 2008 Temmuz mini-Bakanlar toplantısı Özellikle tarım alanında özel ve hassas ürünler ve ‘özel korunma mekanizmaları tartışmaları nedeniyle sonuca varılamadı 2009 Kasım Cenevre Bakanlar Konferansı

Doha Turu: GATT’da ve dünya ekonomisindeki değişimlerin müzakereler / ticaret sistemine etkileri GATT / DTÖ değişen rolü ve konumu Dünya ekonomisinde tektonik kaymalar ve çok-taraflılığın erozyonu Küreselleşmenin etkileri

A- GATT / DTÖ değişen rolü ve konumu DTÖ sadece bir tarife müzakereleri forumu olmanın ötesinde Müzakere yöntemlerinde değişim Daha karmaşık ve birbiri ile bağlantılı konuların gündeme gelmesi Ticaret-dışı kaygıların ve ‘sınır-ötesi’ iç düzenlemeye ilişkin konuların dünya ticaret sistemine taşınması DTÖ’de ‘karşılıklılık’ (reciprocity) algısının değişmesi

DTÖ sadece bir tarife müzakereleri forumu olmanın ötesinde

Müzakere yöntemlerinde değişim GATT: ‘item-by-item’ (mamul bazında) müzakereler ve ‘request and offer’ (talep-teklif) yöntemleri ilk turlarda → mamul bazında temel tedarikçi Kennedy Turu → doğrusal indirim (linear tariff cuts) Tokyo Turu → İsviçre formülü (Swiss formula) Uruguay Turu → mamul bazında ve sıfıra-sıfır formüller DTÖ: Doğrusal olmayan İsviçre formülü (non-linear Swiss formula)

Daha karmaşık konuların gündeme gelmesi GATT Önceki Turlar az sayıda ve birbiri ile yakın gelişme düzeyine sahip ülkeler arasında genellikle gümrük tarifeleri indirimine odaklı müzakereler Ticari serbestleşmenin sektörler ve ekonomide yaratacağı etkinin önceden az çok kestirilebileceği müzakereler DTÖ 1980’ler ile birlikte giderek genişleyen bir gündem ve DTÖ ile beraber üye sayısı ve gelişmişlik düzey farkınıun artması GYÜ’lerin giderek daha etkin şekilde müzakere sürecine katılması (G-20; G-33; G-90; Cotton-4 vd.) Tarife-dışı engellerin daha çok gündeme gelmesi Müzakerelerin ülke-içi etkilerinin hesaplanması zorluğu Tarım, hizmetler ve TRIPs müzakereleri

G-10 G-33 ACP LDCs Cairns Group G-20 EU G-27 G–90 Recent new African Group Chad Burkina Faso Burundi  Togo Central African Rep Djibouti    DR Congo Mali   Gambia   Guinea   Guinea Bissau    Lesotho    Malawi  Mauritania  Niger Sierra Leone    Rwanda    Benin Madagascar Senegal Uganda Zambia Tanzania Belize Barbados Antigua/Barbuda Dominican Rep Grenada    Guyana St Vincent/Grenadines Trinidad/Tobago Jamaica   Suriname St Kitts/Nevis      St Lucia Gabon Ghana Namibia     Honduras  Mongolia Nicaragua           Panama     Peru   Sri Lanka   Turkey Nigeria Zimbabwe Botswana Cameroon Congo Côte d’Ivoire Kenya Mozambique Egypt Tunisia Morocco Angola Swaziland Mauritius R Korea Iceland  Israel  Japan    Liechtenstein  Norway Switzerland Ch Taipei Austria Belgium  Bulgaria Cyprus Czech R         Denmark Estonia Finland France Germany Greece Hungary Ireland Italy Latvia Lithuania    Luxembourg Malta Netherlands Poland Portugal Romania Slovakia Slovenia   Spain Sweden  UK Mexico India China Venezuela Dominica Fiji Papua New Guinea Indonesia Pakistan Philippines Cuba Haiti Armenia FY Rep Macedonia Australia Canada  Colombia Costa Rica Malaysia New Zealand Chile Brazil Bolivia Guatemala Uruguay   Thailand   Paraguay Argentina Bangladesh Cambodia Maldives   Myanmar Nepal Hong Kong, Ch Saudi Arabia El Salvador Macao, Ch Singapore Kyrgyz R Qatar UAE Brunei Kuwait Bahrain Ecuador Albania Croatia Georgia Jordan Moldova Oman US G–1 South Africa Solomon Islands 25

Ticaret-dışı kaygılar ve ‘sınır-ötesi’ iç düzenlemeler Artan ‘haksız ticaret’ kaygısı ve iç düzenlemelerin dünya ticareti ve GATT/DTÖ ile ilişkilendirilmesi Sally (2008) → ‘aksak standardizasyon/harmonizasyon’ Bhagwati → ‘Pandora’nın kutusu açıldı’ Çevre, iklim değişikliği, çalışma standartları, gıda güvenliği, tüketici hakları, hayvan refahı, bitki sağlığı, göç, para politikası vd. Trade-and-XXX

DTÖ her derde deva mı? Source: Who’s Afraid of the WTO? (Jones, 2004)

B- Dünya ekonomisinde tektonik kaymalar ve çok taraflılığın erozyonu ve küresel etkiler ABD’nin dünya ekonomisi ve GATT üzerindeki hegemon gücünün azalması ve çok kutuplu sisteme yöneliş Ticaret: DTÖ’de GYÜ etkisi: Brezilya, Çin, Hindistan vd. Finans: G-20’nin yükselişi Siyaset/Askeri alan: BM ve NATO’nun yeni rolü Küresel ekonomi: BRICS vd. ortaya çıkışı Bretton Woods sisteminin ve DB/IMF’nin yeniden yapılanması talepleri GYÜ’lerin ‘özel ve lehte muamele’nin ötesinde kalkınmaya ilişkin talepleri ve GÜ’lerin karşı beklentileri Uruguay Turu sonuçlarının asimetrik etki yarattığı algısı Çok taraflılığın erozyonu ve bölgesel iktisadi entegrasyonların artışı

Ülkeler ve bölgeler bazında dünya mal ihracatı 1948-2007 (%) Source: International Trade Statistics 2006, WTO

ABD’nin Çin’e karşı ticaret açığı (milyar $)

Bölgeselleşme ve STA’lar Source: The Cahnging Landscape of RTAs: 2006 Update, WTO Discussion Papers no.12, 2006.

Küresel ticaret sisteminin değişen yapısı: Dünya ekonomisinde değişen şartlar ve kaymalar: ↓ Daha geniş gündem (hizmetler, TRIPs, Singapur konuları, çevre, iklim değişikliği, gıda güvenliği, yahvan ve bitki sağlığı, çalışma std., finans, insan hakları, göç vd. Dünya Ticaret Örgütü’nün sınırları nerede bitecek? Değişen iktisadi ve siyasi güç dengeleri ABD, AB, G-4, G-6, G-20, G-33, G-90, G??... Devlet dışı aktörlerin etkisi (NGO’lar ve sivil toplum) Çevre örgütleri, sendikalar, tüketici örgütleri, küreselleşme karşıtı kuruluşlar, düşünce kuruluşları,medya vd. GATT / DTÖ müzakere çerçevesi ve karar alma mekanizmaları üzerindeki kısıtlar Çok katmanlı bir ticaret politikası: DTÖ Çok taraflılığına alternatif arayışları Bölgeselleşme (STA’lar vb.) Doha Turunda tıkanma DTÖ Rejimine tehditler: DTÖ kendi başarısının mı kurbanı?

Küresel Ticaret Sistemi ve DTÖ’ye tehditler (1) DTÖ’nün tartışmalı sınırları: DTÖ’nün amaçları ne olmalı? Ticaret engellerine odaklı kısıtlı bir DTÖ? Küresel dünya ekonomisinin yönetişiminden sorumlu ve iddialı bir gündemi olan DTÖ mü? Bölgeselleşme ve çok taraflılığa alternatifler: ‘makarna çanağı’ (spaghetti bowl) haline dönüşen ve sayıları giderek artan karmaşık bölgesel ticaret hareketleri (STA vb.) ve bloklaşma Serbest ticaret ve küreselleşme karşıtlığında artış: Eski tür korumacılık kaygıları ile birlikte, özellikle Batı ülkelerinde yükselişe geçen küreselleşme ve serbest ticaret karşıtlığı Liberal ticaret sisteminin faziletlerine olan inancın sarsılması (adil ticaret argümanı)

Küresel Ticaret Sistemi ve DTÖ’ye tehditler (2) DTÖ bir Jüristokrasiye dönüşmesi: Güçlü bir uyuşmazlıkların çözümü mekanizması yararlı ancak, ülkelerin ilgisi giderek müzakereler ve diplomasiden; hukuki sürece doğru kaymakta Çok kutuplu bir dünya ekonomisini yönetme güçlüğü: Dünya ekonomisinde ağırlık merkezinin kayması ve yeni dengelerin oluşması Reciprocity in tariff negotiations is easier to quantify and bargain over, but more complex in NTBs and other regulatory issues. Tarife müzakerelerinde ‘karşılıklılık’ hesaplaması ve pazarlığı kolay, ancak daha karmaşık konularda zor DTÖ’nün siyasileşmesi ve BM’leşmesi kaygıları DTÖ’nün anayasal ve kurumsal eksikleri: Tek taahhüt (single undertaking) tartışması, ‘değişken geometri’, ‘kritik kütle’, ‘yeşil oda’ tartışmaları

Kaynaklar: Aran, Bozkurt (2008), ‘The Doha Development Round of International Trade Negotiations’, Uluslararası Ekonomik Sorunlar, 30(8). Akman, Sait (2008), ‘Doha Kalkınma Turu ve DTÖ: Sorunların Açmazında Çözüm Arayışları’, iç. S. Akman ve Ş. Yaman (ed.), DTÖ Doha Turu Çok Taraflı Ticaret Müzakereleri ve Türkiye, TEPAV yayını Krueger, Anne (2009), ‘The Clash Between Economics and Politics in the WTO’, Journal of International Trade and Diplomacy, 3(1). Lee, D. ve Wilkinson, R. (2007), The WTO after Hong Kong, Routledge. Narlikar, A. (2005), WTO: A Very Short Introduction, Oxford Un. Press. Öniş, Z. ve K. Mutlu (2007), ‘WTO at the End of Its First Decade: The Political Economy of Asymmetric Interdependence’, Journal of International Trade and Diplomacy, 1(1).

Teşekkür ederim sait.akman@tepav.org.tr saitakman@marmara.edu.tr