YAPILARINA GÖRE İSİMLER

İsimler, yapılarına göre üçe ayrılır: 1. Basit isimler 2. Türemiş isimler 3. Bileşik isimler

BASİT İSİMLER: Yapım eki almamış, başka bir sözcükle birleşmemiş isimlerdir. Çekim eki almaları, isimlerin bu özelliklerini değiştirmez: ağaç, çiçek, sınıf, defter, hesap, müzik ... ağaç-ta, sınıf-ı, defter-ler ... gibi sadece çekim eki almış isimler de basittir.

TÜREMİŞ İSİMLER: Yapım eki almış isimlerdir. İsimden türemiş isimler ve fiilden türemiş isimler bu gruba girer: işçi, taşlık, Türkçe, Afyonlu...(İsimden türemiş isimler) bakış, doğum, alıcı, öğrenci, seçmen ... (Fiilden türemiş isimler)

BİRLEŞİK İSİMLER: İki ya da daha çok sözcüğün birleşmesiyle oluşan yeni isimlerdir. Birleşen sözcükler, ses ve anlam yönlerinden kaynaşır. Birleşik isimler, şu yollarla yapılır: a) İki yalın ismin birleşmesiyle: Kumkapı, çanakyaprak, taşplak, Atatürk ... b) Belirtisiz isim tamlaması şeklinde: Eminönü, hanımeli, samanyolu, buzdolabı, devekuşu ... c) Sıfat tamlaması şeklinde: akarsu, kırkayak, onbaşı, akbaba, Karagöz, boşboğaz ...

d) İki fiilin birleşmesiyle: uyurgezer, biçerdöver, alışveriş, oldu bitti ... e) Küçük bir cümle halinde: gecekondu, imambayıldı, külbastı, bilgisayar ... f) İki sıfatın birleşmesiyle: delikanlı, alçak gönüllü, evli barklı ... g)İsim ve fiilimsinin birleşmesiyle: yelkovan, cankurtaran ... h) Bir isim ve sıfatın birleşmesiyle: başıbozuk, eli sopalı, gül yüzlü ...

ÖRNEK SORU Aşağıdaki cümlelerde geçen bileşik isimlerden hangisi yapısı yönünden diğerlerinden farklıdır? Küçük akarsuda iki ördek yüzüyordu. Geçen sonbaharda güreşçilerimiz şampiyon oldu. Arkadaşım bize buzdolabından pasta çıkardı. Onbaşı askerleri topladı. Yaz tatilimizi Uludağ'da geçirdik.

ÇÖZÜM: A, B, D ve E seçeneklerindeki birleşik sözcükler "akarsu, sonbahar, onbaşı ve Uludağ" sıfat tamlaması şeklinde oluşmuşlardır."buzdolabı" yapı yönünden belirtisiz isim tamlaması şeklindedir. Cevap, C

İSİMLERİN VE İSİM TAMLAMALARININ CÜMLEDEKİ GÖREVLERİ

İsimler ve isim tamlamaları cümlede her türlü öge görevinde bulunabilirler.

Özne olurlar: Yolcuların üçü ileride inecek. (Belirtili isim tamlaması Anadolu insanı yazarın bu eserinde de yer almış. (Belirtisiz isim tamlaması) Kalenin kapısı büyük bir gürültüyle açıldı. (Belirtili isim tamlaması-sözde özne)

Nesne olurlar: Törene Anadolu Lisesi öğrencileri katıldı. (Zincirleme isim tamlaması) Okumanızı çok beğendim. (İsim-fiil) Seyirciler, maçın başlamasını bekledi. (Belirtili isim tamlaması) Toplantılarda herkese söz hakkı verir. (Belirtisiz isim tamlaması) Saçlarını modaya göre kestirmiş. (İsim)

Dolaylı tümleç olurlar: Romanında okuyucunun iç dünyasına seslenmiş. (İsim) (sıfatla birleşmiş karma tamlama) Çınar ağacının gölgesine oturdular. (Zincirleme isim tamlaması) Pazar yerinin ortasında bir gürültü koptu. Yolun sonuna geldik. (Belirtili isim tam.) Bahar kahvesinde buluştular. (Belirtisiz isim tam.) O, her zaman gözünün gördüğüne inanır. (Belirtili isim tamlaması)

Zarf tümleci olurlar: Okula babasının arabasıyla gelir. (Bel. İs. Tam.) Arkadaşlıklar, çocukluk çağında daha kolay kurulur. (B.siz isim tamlaması) Sabahın altısında kalkar, yollara düşer. (Belirtili isim tamlaması)

Yüklem olurlar: Şöhret düşkünüdür. (Belirtisiz isim tam.) Kitapları oturma odasındaydı. (B.siz isim tam.) Ahmet, okulumuzun en çalışkan öğrencilerinden biridir. (Zin. isim tam.) Kaldırımlar yalnızlık çekenlerin annesidir. (Sıfatla birleşmiş karma tamlama) Bencillik, dostluğun zehridir. (B.li isim tam.)

ÖRNEK SORU Aşağıdaki dizelerin hangisinin yüklemi ad soylu bir sözcüktür? Ben köy öğretmeniyim, bir bahçıvanım Bütün köy çocuklarını getirin buraya Yalnızlıktan açarlar kimse bilmez onları Kaya diplerinde açmış çiğdemlere benzer Toprağı nasıl örterseniz öylece örtün beni 1991 ÖSS

ÇÖZÜM: A seçeneğindeki cümlenin "... köy öğretmeniyim" birinci yüklemi isim tamlaması, "... bir bahçıvanım" ikinci yüklemi de sıfat tamlamasıdır. Cevap, A

KONU TESTİ (İSİMLER)

1. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde isim tamlaması kullanılmamıştır? Dedesinin anılarını dinlemeyi çok sever. Bir halk sanatçısı olmayı çok istiyordu. Dinlenmeye daha çok zaman ayırıyorsun. Zamanın ne kadar değerli olduğunu unutma! Elektrik kesintileri seneye de yapılacakmış.

2. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde zincirleme isim tamlaması yoktur? Ev kirasının yarısını bile hazırlayamadı. Uygarlık, insan zekasının ürünüdür. Okulun bahçe kapısı henüz açılmadı. Elektrik faturasının tarihi burada belirtilmemiş. Yağmurun yağışını balkondan izledik.

3. Aşağıdaki cümlelerin hangisi yüklemin türü yönünden diğerlerinden farklıdır? Bu olaydan sonra iyice bıraktı kendini. Kaldırımda oynayan çocuklara bakarak evine yürüdü. Sinemadan çıkanlar, gülerek otobüs durağına geliyorlardı. Evin küçük oğlu yaramazlığıyla ünlüydü. Karşı daireden yine saz sesleri duyuluyordu.

4. Kaldırımlar, çilekeş yalnızların annesi; Kaldırımlar, içimde yaşamış bir insandır. Kaldırımlar, duyulur, ses kesilince sesi; Kaldırımlar, içimde kıvrılan bir lisandır. Aşağıdaki yargılardan hangisi, yukarıdaki dizeler için söz konusu değildir? Zincirleme isim tamlaması kullanılmıştır. Fiil cümlesi vardır. Devrik cümle kullanılmıştır. Tamlayanı düşmüş isim tamlaması vardır. Yüklemi sıfat tamlaması olan cümle vardır.

5. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde belirtisiz isim tamlaması vardır? Düşünceler, aklından yıldırım gibi geçti. Sınıf arkadaşı, kendine genç ve başarılı bir doktoru önerdi. Adalet güçlü; güçlüler de âdil olmalıdır. Uzun sözü, derdini anlatamayan söyler. Dostu olmayan insan, en yoksul insandır.

6. "yanlış" sözcüğü, aşağıdaki cümlelerin hangisinde, "Bu yanlışın açıklaması olamaz." cümlesindekiyle aynı türde kullanılmıştır? Yanlış cevaplarla bizi oyalıyorsun. Çocuk herhalde yanlış söyledi. Yaptığınız yanlışlara şimdi de bunlar eklendi. Onu ziyaretimiz yanlış bir zamana rastladı. Başvuru formunu yanlış doldurmayınız.

7. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde zincirleme isim tamlaması vardır? Okumuşun hali bir başkadır. Otobüs durağında bizden başkası yoktu. Yeni bir kitaplık alması gerekiyor. Otobüs şoförlerinin eğitilmesi trafik kazalarını önleyebilir. Deprem sigortası tüm konutlar için zorunlu olacakmış.

8. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcük, isim tamlamasının sıfatı olmuştur? Bu kuşlardan birini yarın satacağım. Kibar bir tavırla yerinden kalktı. Gözünün önündeki çukuru bile görmüyor. Sokaktaki hareketlilik yavaş yavaş azaldı. Birkaç gün görmüş adamla arkadaşlık yapıyor.

9. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde isim tamlaması zarf tümleci görevindedir? Size salı günü uğrayacağım. Bu ormanda yaşlı ağaç çoktur. Zavallı çocuk, günlerdir kendine iş bulamadı. Sizi aramaktan başka iş yapmıyoruz. Ona babamın selamını getirdim.

10. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde tamlayanı düşmüş bir isim tamlaması vardır? Suçluyu yaka paça hakimin önüne getirdiler. Bugün, herkesin neşesi yerindeydi. Kuşlar sürüler halinde uzaklara uçtular. Şarkıları yıllardır kimsenin ağzından düşmüyor. Bu toprağın insanı böyle yürümez.

11. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde isim tamlaması özne görevindedir? Yaralanan çocuk yere devrildi. Ozan, sazının tellerini ayarlamaya başladı. Kapının ardına gizlenmek nereden aklına geldi? Sıcaklardan başımızın içi kaynıyor. Odada kiminle konuştuğunu sorabilir miyim?

12. Aşağıdaki cümlelerden hangisinde tamlayanı zamir olan bir isim tamlaması vardır? Oturduğumuz ev otobana yakındı. Geçen pazar bir anıt kalıntısına gitmiştik. Onun yanından ayrıldığında umutsuzdu. Halk, konseri heyecanla bekliyordu. Orman kenarındakiler piknik yapıyorlar.

13. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde isim tamlamasının birden çok tamlayanı vardır? Olaylar köy sınırları içinde geçiyor. Bu semtin ve sokağın posta trafiğine o bakıyor. Deniz yolculuğu yapacaksan kendine bir bilet al. Adamın başına gelenleri duymuş muydun? Yağmurun rüzgarla karışık uğultusu bizi korkuttu.

14. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde isim tamlaması zarf tümleci görevindedir? Sizin yaşınızdayken kimseyi dinlemezdik. Sen de iyilik meleği olmak istiyorsun. Adam kızınca çocuklar sessizce dağıldı. Çocuklarının sağlığına her zaman dikkat eder. Eskiden şu bankta çok otururduk.

15. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde isim tamlamasının birden çok tamlayanı vardır? Ölçülü adımlarla geri çekilip uzaklaştılar. Sesler, coşkun bir dalga gibi ağızdan ağıza yayıldı. Sanatçıların, bilim adamlarının sustuğu yerde cahiller konuşur. Konuşmanın bitiminde dinleyicilerin sorularına geçildi. Tiyatro sahnesi kimi zaman bir yüce mahkeme olur.

CEVAP ANAHTARI 1-C 2-E 3-D 4-A 5-B 6-C 7-D 8-A 9-A 10-D 11-D 12-C 13-B 14-A 15-C