KAVRAM ÖĞRETİMİ

İÇERİK Kavram Nedir? Kavram Yanılgıları Kavram Öğretimi ve Yanılgılarının Giderilmesinde Farklı Uygulamalar Anlam Çözümleme Tabloları Kavram Ağları Kavram Haritası Kavramsal Değişim Metinleri Kavram Karikatürleri

Kavram İnsan zihninde anlamlanan, farklı obje ve olguların değişebilen ortak özelliklerini temsil eden bir bilgi formudur İki veya daha fazla varlığı ortak özelliklerine göre bir arada gruplayıp diğer varlıklardan ayırt ederek zihnimizde bir düşünce birimi olarak depolarız. Bu düşünce birimlerine kavram denir

Örnek: Taş (cansız, katı ….) Balık (canlı, suda yaşar, yumurtlayarak ürer ….) Su (cansız, sıvı, renksiz ….) Kuş (canlı, tüylü, uçar, yumurtlayarak ürer ….) Toprak (katı, cansız …..) Yarasa (canlı, uçar, memeli ….) Örneklerdeki varlıklar belli bir özellik, örneğin canlılık özeliği öne çıkarılarak gruplandırılırsa balık, kuş ve yarasa canlı varlıklar kümesini oluşturur. Burada canlı varlık, kavramdır.

KAVRAM YANILGILARI Kavram yanılgıları öğrencilerin bilimsel olarak kabul edilen kavramlara alternatif olarak geliştirdikleri kavramlardır. Öğrencilerin deneyimleri sonucu edindikleri bu alternatif kavramlar yeni konuların anlaşılmasında zorluk yaratmakta ve anlamlı öğrenmeyi önemli ölçüde engellemektedir

KAVRAM YANILGILARI NASIL DÜZELTİLİR? Öğrencilerin kavram yanılgıları tespit edilmelidir. Öğrenciler arasında bir tartışma ortamı yaratılarak sahip oldukları kavram yanılgıları ile yüzleşmeleri sağlanmalıdır. Bilimsel yaklaşım ve modellerle öğrencilere bilgilerin yeniden yapılandırılması ve özümsenmesi için yardımcı olunmalıdır.

Kavram öğretimi ve yanılgılarının giderilmesi için; Anlam Çözümleme Tabloları Kavram Ağları Kavram Haritası Kavramsal Değişim Metinleri Kavram Karikatürleri kullanılabilir.

Anlam Çözümleme Tabloları (AÇT) Varlık veya nesnelerin özelliklerinin sınıflanması amacıyla öğrencilerin de katıldığı bir etkinlik ile iki boyutlu olarak geliştirilen çizelgelerdir. Tablonun bir boyutunda özellikleri çözümlenecek olan varlıklar veya kavramlar, diğer boyutunda özellikler sıralanır.

AÇT hazırlanırken izlenecek aşamalar: Öğretmen bir konu seçer. Konu başlığı tahtaya yazılır. (ör: madde ve özellikleri) Öğrenciler bulabildikleri kadar çok madde adı bulurlar ve bunlar tahtaya yazılır. (ör: taş, su, demir …) Bu maddelerin özellikleri sorulur ve bunlar tahtaya sıralanır (ör: katı, sıvı, gaz, suda yüzer, batar, yumuşak, karışım …) Tahtaya iki boyutlu çizelge hazırlanır.(maddeler- özellikleri) Öğrencilerden bir özelliğin bir maddede varlığını işaretlemeleri istenir.

Hayvanlar ve özellikleri ile ilgili “Anlam Çözümleme Tablosu” örneği AÇT örneği

Maddelerin asitlik ve bazlıkları ile ilgili “Anlam Çözümleme Tablosu” Örneği AÇT örneği 11

Kavram Ağları (KA) Kavram ağları, öğrencilerin izlenimlerini, düşüncelerini ders kitabı, dergi, ansiklopedi vb. öğretim araçlarındaki kavram ve ilkelere uyumlu bir biçimde sergileyen bir grafik araçtır.

KA hazırlanırken izlenecek aşamalar: Öğretmen derste işlenecek bir konuya merkez oluşturacak bir kavramı ya da cümleyi tahtaya yazar (Ör. Maddenin halleri) Öğrencilerin bu kavramla ilgili sözcük bulmaları istenir ve bu kavramlar tahtaya yazılır (uçucu, yoğun, sıkıştırılabilir..) Öğrenciler bu sözcükleri anlam ve ilişkilerine göre gruplar. Her kümenin en az bir sözcük içermesi gerektiği hatırlatılır. Sözcük öbekleri belirlenip tahtaya yazıldıktan sonra öğrencilerden her gruba bir ad bulmaları istenir. Küme adları tartışıldıktan sonra çizelge oluşturulur. Sözcüklerin bir kısmı oluşturulan kümelerden hiç birine tam uymayabilir. Bu sözcükler tablonun altına gruplamadan sıralanabilir.

Maddenin halleri ile ilgili “Kavram Ağı” örneği

Dolaşım sistemi ile ilgili “Kavram Ağı” örneği

Hücre ile ilgili “Kavram Ağı” örneği

Kavram Haritası Bir konuya ilişkin kavramlar ve bu kavramlar arasındaki ilişkilerin iki boyutlu olarak şematize edildiği grafiksel çizelgelerdir. Kavram haritaları öğrencilerin kavramlar arasındaki ilişkileri görebilmesi ve bilgileri örgütlü biçimde öğrenebilmesi amacıyla kullanılır.

Kavram Haritası Kullanmanın Yararları Anlamlı öğrenmeyi sağlar. Fikirlerin görsel sunumunu sağlar. Bilgileri organize etme ve kavramları sentezlerle birleştirme yeteneğini geliştirir. Öğrenilmesi ,öğretilmesi ve kullanılması kolaydır. Öğrenci merkezli bir yöntemdir ve tartışarak bir haritayı oluşturulduğunda öğretmen öğrenci etkileşimini teşvik eder. Kavramlar arasındaki doğrusal ilişkileri tanımlamalarına yararlı bir alternatif oluşturulur. Bir sistem içindeki ilişkileri göstermesinde yararlı alternatiflerdir.

KH hazırlanırken izlenecek aşamalar: Öğretilecek konunun tüm kavramları tahtaya listelenir. En genel kavram en üstte, eşit kavramlar aynı satırda ve diğerleri genellik derecelerine göre azalan sırada sıralanır. Kavramlar kutu ya da yuvarlak içine alınır. İki kavram arasındaki ilişkiyi göstermek üzere harita üzerinde iki kutu bir çizgi ile birleştirilir ve aradaki ilişki ifadesi çizgi üzerine birkaç sözcük ile yazılır. İlişkiler kutu içerisine alınmaz. İlişkinin yönü önemli ise belirtilecek ilişki yönü ok ile gösterilir.

Madde ile ilgili “Kavram Haritası” Örneği

Değişik kavramlarla ilgili genel bir “Kavram Haritası” örneği

Göz ve kısımları ile ilgili “Kavram Haritası” Örneği

Kavramsal Değişim Öğrencilerin sahip olduğu hatalı bilgilerin doğru olanlarla değiştirilmesine “kavramsal değişim” denir.

Kavramsal Değişim Metinlerinin Kullanımı Kavramsal değişim metinlerinde, öğrencilerin sahip oldukları kavram yanılgıları yazılır ve bu kavramların yanlışlığı ve yetersizliği açık ve anlaşılır bir ifade ile vurgulanır. Öğrenciler bu kavramın hatalı olduğu konusunda ikna edilince doğru kavram uygun örneklerle açık ve anlaşılır bir şekilde ifade edilir. Öğrenci metinde yazılanlarla kendi bildiklerini, inandıklarını karşılaştırır ve yanlış inanışı doğrultusunda düzeltmeye çalışır.

Örnek Bir Kavramsal Değişim Metni ‘Asitler her türlü maddeyi yakar ve eritir.’ Eğer bu ifade doğru olsaydı asitleri saklamak ve taşımak sorun olurdu. En kuvvetli asitler bile cam ya da plastik kaplarda taşınabilmektedir. Asitler her şeyi yakıp eritseydi, şu anda midemiz olmazdı. Günlük yaşam içinde kullanılan, yenilen limon, sirke, ekşi elma, üzüm, ekşimiş süt gibi birçok maddenin içinde zayıf asitler vardır. Demek ki asitler tüm maddeleri yakma ve eritme özelliğine sahip değildirler.

Kavram Karikatürleri Günlük yaşamdan bilimsel bir olayı karikatür biçimindeki karakterler yardımıyla tartışma biçiminde ifade eder ve olaya ilişkin farklı bakış açıları sunar. Bu araçlar öğrencilerin düşüncelerini ortaya çıkarmak ve öğrencileri tartışmaya teşvik etmek için bir başlangıç noktası olarak kullanılabilmektedir. Sınıf tartışmalarında konuya odaklanmayı ve katılımı sağlayan yararlı araçlardır.

Keogh, Naylor ve Wilson (1998)’a Göre Kavram Karikatürlerinde; Her yaştaki öğrenene çekici ve ulaşılabilir gelmesi için kısa metinler kullanılır. Öğrenenlerin bilimsel bilgiyle günlük yaşam arasında oluşturduğu ilişkilerin doğruluğunu sorgulayabilmesi için bilimsel düşünceler günlük olaylara uygun olarak tasarlanır. Öğrenenlerin birçok farklı düşünceyi savunması mümkün olduğundan, alternatif düşünceler geliştirmeye ve yanlış anlamaları gidermeye yönelik araştırma temelli olmalıdır. Karikatür içerisinde yer alan karakterler tarafından ileri sürülen düşünceler, öğrencilerin doğru düşünceye kolayca ulaşamamaları ve öğrencilerin zihninde bilişsel çatışma yaratılabilmesi için eşit olasılıkta düzenlenmelidir.

KAVRAM KARİKATÜRLERİNİN KULLANIMINA İLİŞKİN ÖRNEKLER

KÖMÜR GÖZLÜ, HAVUÇ BURUNLU ARKADAŞIMIZ KARDAN ADAM ÜŞÜR MÜ SENCE? Onun üzerine paltoyu örtme, o erir. Onun üzerine bu paltoyu koyacağım, üşümesini engelleyeceğim Ben paltonun bir değişiklik yapacağını sanmıyorum. 29 - “Sizce hangi çocuk doğru düşünüyor?”

YILDIZLAR GÜNDÜZ NEREDE OLUYORLAR, BEN GÖREMİYORUM  - “Sizce hangi çocuk doğru düşünüyor?” Yıldızlar gündüz kaybolurlar çünkü sadece ay ışığını yansıtırlar. Yıldızlar, gündüzleri Dünya’nın diğer tarafına gidiyorlar Gündüz vakti gökyüzü çok aydınlık olduğu için yıldızları göremiyoruz. Güneş geldiğinde yıldızlar gidiyorlar. 30

Bence kütlesi aynı kalacak. 31 SİZCE BURADAKİ YANLIŞLAR NELERDİR?

KUŞLAR KANATLARINI KULLANMAZLARSA, SENCE NE OLUR? 32

33

BESİN ZİNCİRİNDE HANGİ ÇİÇEĞİN YAŞAMA ŞANSI DAHA YÜKSEK? 34

SİZCE HANGİSİ HAKLI? NEDEN? 35

DERSİN ADI: FEN VE TEKNOLOJİ ÜNİTE ADI: Maddenin Değişimi ve Tanınması ÖĞRENME ALANI: SINIF: 5. Sınıf ÖNERİLEN SÜRE:  STRATEJİ-YÖNTEM-TEKNİK: KULLANILAN ARAÇ-GEREÇ: KAZANIMLAR: 2. Isı ve sıcaklık kavramlarının farkını kavramak için öğrenciler; 2.1 Sıcaklığı yüksek olan maddelerin temas ettiği soğuk maddeleri ısıttığını gösteren deney tasarlar. 2.5. Isı ve sıcaklığın farkını gözlemlerine dayanarak açıklar. KAVRAMLAR: Isı ve sıcaklık DERSİN İŞLENİŞİ GİRİŞ: Dikkat Çekme: Kavram Karikatürü gösterilerek öğrencilere bu konuda neler düşündükleri sorulur, konuşturulur. Güdüleme: Gözden Geçirme: Geçiş: GELİŞTİRME: SONUÇ Özetleme: DEĞERLENDİRME: 36

HİÇ DÜŞÜNDÜNÜZ MÜ  1. Sabah evden çıkmadan önce hava durumunu televizyondan ya da radyodan dinliyor musunuz? Örneğin, meteoroloji uzmanı“Hava bugün çok sıcak olacak, öğle saatlerinde yaşlılar ve çocuklar dışarı çıkmasın” uyarısını yapıp açıklamasına devam etti “Önümüzdeki haftadan itibaren sıcaklığın artması bekleniyor. Isınan havalarla birlikte sıcak çarpması durumlarına karşı uyarı yaptı. Siz, bu meteoroloji uzmanının açıklamasını nasıl değerlendiriyorsunuz? 2. Okula gelmeden önce kıyafetlerimizin kırışık olmaması, düzgün görünmesi için ütü yaparız değil mi?Anneniz ütü yaparken onu gözlediğiniz oldu mu? Anneniz neden ütü yapıyor olabilir? Evde anneniz ütü yaparken terliyor mu? 37

SİZ NE DÜŞÜNÜYORSUNUZ? Ütülediğim gömlek, sıcak ütünün etkisiyle ısındı. Bence ütüden gömleğe ısı geçince gömleğin ısısı arttı. Annem gömleğimi ütülerken ütüden gömleğime sıcaklık geçti. Bence ısıtılan gömleğin sıcaklığı arttı. 4 3 1 38 2

Isı: Bir maddenin bütün moleküllerinin sahip olduğu çekim potansiyel enerjileri ile kinetik enerjilerinin toplamına denir. Isı bir enerji türüdür. Diğer enerjilere dönüşebilir. Kalorimetre ile ölçülür. Sıcaklık: Bir maddenin moleküllerinin ortalama kinetik enerjilerinin ölçüsüdür. Enerji olarak nitelendirilemez. Termometre ile ölçülür. Bir madde ısı alırsa sıcaklık artar, ısı verir ise sıcaklık azalır. Birbirleri ile temas halinde bulunan, sıcaklıkları farklı iki madde arasında ısı alış verişi olur. Sıcak madde ısı vererek soğurken, soğuk madde de bu ısıyı alarak sıcaklığı artar. Bu olay sıcaklıklar eşitleninceye kadar devam eder. Karikatürde anne ve bir çocuğun söylediği doğru iki çocuğun söylediği yanlıştır. Doğru İfadeler: Ütülediğim gömlek, sıcak ütünün etkisiyle ısındı (2) Bence ısıtılan gömleğin sıcaklığı arttı (3) Yanlış İfadeler: Annem gömleğimi ütülerken ütüden gömleğime sıcaklık geçti (1) Bence ütüden gömleğe ısı geçince gömleğin ısısı arttı (4) Ütüden gömleğe sıcaklık değil ısı geçer. Ütüden gömleğe ısı geçince ısı değil sıcaklık artar. 39

40

DERSİN ADI: FEN VE TEKNOLOJİ ÜNİTE ADI: Maddeyi Tanıyalım ÖĞRENME ALANI: Madde ve Değişim SINIF: 4. Sınıf ÖNERİLEN SÜRE:  STRATEJİ-YÖNTEM-TEKNİK: KULLANILAN ARAÇ-GEREÇ: KAZANIMLAR: 6.6 Erime ile çözünme arasındaki farkı açıklar. KAVRAMLAR: Erime ve çözünme DERSİN İŞLENİŞİ GİRİŞ: Dikkat Çekme: Güdüleme: Gözden Geçirme: Geçiş: GELİŞTİRME: SONUÇ Özetleme: DEĞERLENDİRME: Kavram Karikatürü 41

BOŞLUKLARI DOLDURALIM  Selma, Özlem, Ozan ve Cenk, odada oturup annelerinin onlar için yaptığı pastalarını yiyip, çaylarını içiyorlar. Bu arada kendi aralarında sohbet ediyorlar. Cenk çayına 2 şeker attı ama konuşurken bir baktı ki şekerler yok ! Ve şekerlere ne olduğunu çok merak etti. Arkadaşlarına bunun nedeni sordu? Herkes fikrini söyledi. Peki ya sence? Cenk’in bardağındaki çaya attığı şekere ne oldu? 42

…………………………………………………………. 43

Örnek Bir Uygulama: Su Seviyesindeki Yükselmenin Sebebini Biliyor musun? İlköğretim 4.Sınıf Maddeyi Tanıyalım Kazanım 3.6. 3. Hacim ve kütle kavramları ve birimleri ile ilgili olarak öğrenciler; 3.6. Katıların hacmini ölçmek için yöntem önerir; bu yöntemle bir katının hacmini ölçer.

Açıklama Bu kavram karikatürünü hazırlamamın sebebi, öğrencilerin, katıların bir hacme sahip olduğunu ve bunun ölçülmesinin mümkün olduğunu anlamalarını sağlamak ve oluşabilecek kavram yanılgılarını ortadan kaldırmaktır. Öğrenciler, suya batan katı cisimlerin hacminin nasıl ölçüldüğü konusunda bir kavram yanılgısı yaşayabilirler. Yoğunluğu suyunkinden fazla olan katı cisimler suya bırakıldıklarında bir miktar su yükselecek veya taşacaktır. Öğrenciler, yükselmenin sebebini katı cismin suya bırakılış şekline bağlayabilirler ya da kaptaki su miktarının etkili olduğunu düşünebilirler. Öğretmenler, ilgili deneyleri yaptırmadan önce bu kavram karikatürünü kullanarak öğrencilerin genel durumlarını belirlerseler deney aşamasında hangi noktaları vurgulanması gerektiğinin bilincinde olurlar.

Bence taşı sıvının içine hızla bıraktığın için su taştı. Hayır, yavaş bıraksaydım da su taşardı. Çünkü kap ağzına kadar suyla dolu. İkiniz de yanılıyorsunuz. Suyun taşmasının sebebi suya attığımız katı cismin bir hacme sahip olmasıdır.

!!! Dikkat edilmesi gereken bir husus da her karikatür kavram karikatürü değildir. Derslerde, dağılan dikkati toplamak ya da öğrencileri düşündürmek ve eğlendirmek için “şekerleme” de denilebilecek karikatürler kullanılabilir (Kaptan ve İzgi). 47

Kavram Karikatürlerinin Argümantasyonla Kullanılması Karikatürlerle Yarışan Teoriler: Öğrencilere iki veya daha fazla yarışan teori, bir karikatür şeklinde verilir. Onlardan hangi teoriye neden inandıklarını ifade etmeleri istenir.

Örnek Etkinlik Sence Hangisinin Düşüncesi Doğru? Kazanımlar 1.8. Elektriklenme olaylarında cisimlerin negatif yük alış-verişi yaptığını ve cisimler üzerinde pozitif veya negatif yük fazlalığı (yük dengesizliği) oluştuğunu ifade eder. 1.12. Elektriklenmenin teknolojideki ve bazı doğa olaylarındaki uygulamaları hakkında örnekler vererek tartışır (FTTÇ-5). Kazandırılacak Özellikler Gözlem, , Tahmin Etme, Yorumlama, Tartışma

Kavram, İlke ve Genellemeler Kavramlar Elektriklenme Pozitif yük Negatif yük Yük dengesizliği İlke ve Genellemeler Elektriklenme olaylarında cisimler negatif yük alışverişi yapar. Pozitif(+) ve negatif(-) olmak üzere iki cins elektrik yükü vardır.

Ön Hazırlık Soruları Daha önce yağmurlu bir havada yıldırım düşmesi ile ilgili bir yaşantınız var mı? Neler gözlemlediğinizi açıklar mısınız? Araç – Gereçler Yıldırım konusu ile ilgili bir kavram karikatürü

İşlem Basamakları Öğrenciler bireysel olarak çalışacaklardır. Etkinliğin başlangıcında her zaman ön öğrenmeler hatırlatılmalı ve öğrencilerin ön yaşantılarını sınıf ortamında paylaşmaları sağlanmalıdır. Ön hazırlık soruları cevaplandıktan sonra etkinliğin uygulanmasına geçilebilir. Hazırlanan kavram karikatürü tahtaya yansıtılarak “Sizce Mustafa, Cem ve Cenk ten hangisi doğru düşünmektedir?” sorusu öğrencilere sorulur. Bu etkinlikte öğrencilerin savundukları düşünceyi gerekçeleriyle açıklamaları beklenmektedir. NOT: Etkinlik sürecinin her aşamasında öğrenciye sorular yöneltilerek dönütler alınması öğrencilerin tamamının sürece aktif katılımını sağlayabilir.

Tartışma Soruları “Sizce Mustafa, Cem ve Cenk ten hangisi doğru düşünmektedir?” İddiam ……………………………………………………………………………………………….………………………………………………………………………………………………. Kanıtım ………………………………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………………………………. Gerekçem ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. Bu gerekçemi ………………………………………………………………………………………………………………………..desteklerim.

Argümantasyonun öğelerini dikkate alarak bir kavram karikatürü hazırlayınız.

Kavram yanılgılarının giderilmesinde kullanılan yöntemlerden sizce hangisi veya hangileri daha etkilidir? Gerekçeleriyle açıklar mısınız?