Türkiye’de Cari Reel Döviz Kurunun Uzun-Dönem Denge Değerinden Sapmaları Real Exchange Rate Misalignment in Turkey Aykut Kibritçioğlu Ankara Üniversitesi SBF İktisat Bölümü kibritci@politics.ankara.edu.tr Bengi Kibritçioğlu Hazine Müsteşarlığı Ekonomik Araştırmalar Gen. Müd. bengi.kibritcioglu@hazine.gov.tr Sunuş Slaytları: http://politics.ankara.edu.tr/~kibritci/metu2003.ppt Makale Dosyası: http://politics.ankara.edu.tr/~kibritci/metu2003.pdf 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

Türkiye’de Cari Reel Döviz Kurunun Uzun Dönem Denge Değerinden Sapmaları Bildiri Özeti: Cari reel döviz kurunun uzun-dönem denge reel döviz kurundan sapmaları, son yıllarda iktisatçılar ve politika yapıcılar tarafından giderek daha çok ölçülmeye ve açıklanmaya çalışılmaktadır. Bu çalışmada, önce farklı cari reel döviz kuru tanımları üzerinde durulup uzun-dönem reel denge döviz kuru ölçüm yöntemleriyle ilgili geniş literatür özetlenmekte; daha sonra ise, Türkiye ekonomisiyle ilgili az sayıdaki ampirik araştırma yöntem, dönem ve bulguları açısından değerlendirilmektedir. Çalışma; Türkiye’de 1987-2003 döneminde meydana gelen “reel döviz kuru sapmaları”nın farklı yöntem (SAGP ve tek denklemli zaman serisi yöntemleri gibi) ve cari reel kur endekslerine göre tahmin edilmesini ve sapmaların derecesindeki değişmelerin olgusal ve makroekonomik bilgiler ışığında değerlendirilmesini amaçlamaktadır. Araştırmanın bulgularına göre, farklı endeks ve yöntem seçimi, tahmin edilen sapmanın derecesini önemli ölçüde etkileyebilmektedir. JEL: E31, F31, C22 Anahtar Sözcükler: Reel döviz kurları, döviz kurlarının belirlenmesi, satın-alma gücü paritesi, “real exchange rate misalignment”, Türkiye, zaman serisi modelleri 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

Sunuş Planı Giriş: Çalışmanın Konusu ve Amaçları Reel Döviz Kuru: Kavramsal Sınıflandırma Literatür Cari Reel Döviz Kuru (A) Uzun-Dönem Denge Reel Döviz Kuru (E) Reel Döviz Kuru Sapması (M) Döviz Krizleri - Sapma İlişkisi Çalışmanın Sonuçları 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

Kaynak: TCMB ve PCY/WCY; yazarların hesaplamaları. Giriş: Çalışmanın Konusu ve Amaçları Nominal Resmi Döviz Kurunun Nominal Karaborsa Döviz Kuruna Oranı 1980’lerin başından bu yana dövizde karaborsa önemini giderek yitirdi... Kaynak: TCMB ve PCY/WCY; yazarların hesaplamaları. 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

Giriş: Çalışmanın Konusu ve Amaçları Türkiye’de “karaborsa döviz kurları” ortadan kalktığına göre, acaba “cari” kurlar “denge” kurunu yansıtıyor mu? Yani nominal ve reel cari kurlar kendi “uzun-dönem” (denge) değerlerine eşit mi? Eğer öyleyse, bazı ekonomik aktörler zaman zaman niye TL’nin yabancı paralar karşısında “aşırı” veya “eksik” değerlendiğinden yakınıyor? Dövizde karaborsa önemini yitirdiyse, nasıl oluyor da “denge” sağlanamıyor? Bunun sebepleri neler olabilir? Eğer döviz piyasasında uzun-dönem dengesi sağlanmamışsa, cari reel kurun uzun-dönem denge reel kurundan sapması nasıl ölçülebilir? Yöntem? Yoksa “karaborsa” kurları “denge” kuru değil miydi? 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

Giriş: Çalışmanın Konusu ve Amaçları Türkiye’de 1987-2003 döneminde cari reel döviz kuru uzun-dönem denge reel kurundan ne ölçüde sapmıştır? 1994 ve 2000-2001 krizlerinden önce “sapma” (TL’nin aşırı değerlenmesi) ne derece artmıştır? 2003 yılının ilk yarısında TL yabancı paralar karşısında gerçekten aşırı değerlenme göstermiş midir? Ne ölçüde? Sapma, döviz krizlerinin bir habercisi olabilir mi? Hangi cari reel kur endeksi daha iyi bir öncü gösterge olabilir? 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

Bu Çalışmada Hangi Sorulara Yanıt Aranmayacak: Giriş: Çalışmanın Konusu ve Amaçları Bu Çalışmada Hangi Sorulara Yanıt Aranmayacak: Türk Lirası için geleceğe yönelik herhangi bir kur tahmini yapılmayacak. Satın-alma gücü paritesinin (PPP) uzun dönemde geçerli olup olmadığı test edilmeyecek. Nominal döviz kuru sapması değil, reel döviz kuru sapması incelenecek. Reel döviz kurlarının kısa dönem dinamikleri incelenmeyecek. Bir kez sapma gerçekleşmişse, denge kuruna uyumun ne kadar sürede gerçekleştiği; uyum sürecinin her tür sapma için simetrik olup olmadığı gibi konular burada ele alınmayacak. 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

M = (A – E) / E Giriş: Çalışmanın Konusu ve Amaçları A: Cari reel döviz kuru E: Uzun-dönem denge reel döviz kuru M: Sapma (misalignment) M = (A – E) / E M > 0 => TL’de Aşırı Reel Değer Kaybı M < 0 => TL’de Aşırı Reel Değerlenme DİKKAT: A “gözlemlenebilen”, E ise “gözlemlenemeyen” bir değişkendir! 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

E A A1 & A2 E3 & E4 E1 E2 Reel Döviz Kuru: Kavramsal Sınıflandırma 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

E1 & E2 E3 & E4 Literatür: Denge Reel Kurlarının Tahmini (I) 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

Literatür: Denge Reel Kurlarının Tahmini (II) 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

Literatür: Türkiye’de Reel Döviz Kurları (I) 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

Literatür: Türkiye’de Reel Döviz Kurları (II) 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

Cari Reel Döviz Kuru (A): Seçenekler 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

Farklı Reel Kur Endeksleri Arasındaki Korelasyon: Cari Reel Döviz Kuru (A): Seçenekler Farklı Reel Kur Endeksleri Arasındaki Korelasyon: Not: TCMB endeksleriyle diğer endeksler arasındaki korelasyon katsayıları 1995.I-2003.II dönemi, diğer bütün endeksler arasındaki korelasyon katsayıları ise 1987.I-2003.II dönemine aittir. 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

Cari Reel Döviz Kuru (A): Seçilenler 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

Cari Reel Döviz Kuru (A): Özellikler A1: Ticaret Ağırlıklı Reel Efektif Döviz Kuru 1995 = 100, 8 ülke, ticaret ağırlıklı, PT  TEFEf , PN  TÜFEd Kaynak: DİE, TCMB ve IMF-IFS; kendi hesaplamalarımız. A2: İki Mal İçin İç (internal) Reel Döviz Kuru 1995 = 100, GSYİH hesapları, PT  (a Px+ b Pm), PN  Py-x+m Kaynak: DİE ve TCMB; kendi hesaplamalarımız; mevsimsellikten arındırılmış seri. A3: Reuters TRTWIN Endeksi Haziran 1999 = 100, 4 ülke, ticaret ağırlıklı Kaynak: Reuters; baz dönemi 1995 = 100 olarak kaydırıldı; 1/TRTWIN. A4: DPT Reel Efektif Döviz Kuru Endeksi Ocak 1982 = 100, %75 $ ve %25 EUR, ABD ve Euro bölgesi için PPI ve Türkiye için TEFE Kaynak: DPT; baz dönemi 1995 = 100 olarak kaydırıldı, 1/DPTE. 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

E1 Uzun-Dönem Denge Reel Döviz Kuru (E) Operasyonel Tanım 1: “Base-Year Approach” Satın-Alma Gücü Paritesi (PPP) yaklaşımına göre E, yerli paranın reel değerinde aşırı veya eksik değerlenmenin olmadığı kabul edilen bir dönemdeki reel kurdur. Örnek: A’nın baz dönemi değeri. Kaynak: Ahlers & Hinkle (1999) Genel Kaynak: Hinkle & Montiel (1999). E1 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

E2 Uzun-Dönem Denge Reel Döviz Kuru (E) Operasyonel Tanım 2: “Trend Approach” PPP’ye göre E, reel kur endeksinin “değişen trend” değeridir. Örnek: A’nın Hodrick-Prescott filtresi kullanılarak hesaplanan trend değeri. Kaynak: Ahlers & Hinkle (1999) Genel Kaynak: Hinkle & Montiel (1999). E2 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

E3 & E4 Uzun-Dönem Denge Reel Döviz Kuru (E) Operasyonel Tanım 3: “Fundamentals-Based Reduced Form Approach” E, bir ekonomide iç ve dış dengeyi eşanlı olarak sağlayan reel döviz kurudur. İç Denge: İşgücü ve ticarete konu olmayan mal piyasaları temizlendiğinde iç denge sağlanmış demektir. Dış Denge: Cari hesap dengesinin sürdürülebilirliğini sağlayan reel döviz kurudur. Kaynak: Baffes, Elbadawi & O’Connell (1999), Montiel (1997), Edwards (1989) ve Rodriguez (1994) Genel Kaynak: Hinkle & Montiel (1999). E3 & E4 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

Uzun-Dönem Denge Reel Döviz Kuru (E) E1: A endeksinin baz dönemi değeri Her A endeksi için ayrı bir E1 bulunabilir: E11, E12, E13 ve E14 Bizim kullanacağımız bütün A’lar 1995 = 100 bazlı olduğu için, denge değeri hep 100 olacaktır: E11=E12=E13=E14. E2: A endeksinin “değişen trend” değeri Her A endeksi için ayrı bir E2 bulunabilir: E21, E22, E23 ve E24 Bütün A’lar için Hodrick-Prescott filtresi kullanılarak hesaplanıyor. E3: A’nın tahminî uzun-dönem değeri Her A endeksi için ayrı bir E3 bulunabilir: E31, E32, E33 ve E34 Bütün A’lar için, “fundamentals” kullanılarak tahmin ediliyor. E4: A’nın uzun-dönem değeri Her A endeksi için ayrı bir E4 bulunabilir: E41, E42, E43 ve E44 Bütün A’lar için, “fundamental” değişkenlerin uzun-dönem veya trend değerleri kullanılarak tahmin ediliyor. 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

Uzun-Dönem Denge Reel Döviz Kuru (E) E3 ve E4’ün Tahmininde Kullanılabilecek Değişkenler: Dış ticaret haddi (TOT) Ticaret konu olabilen ve olamayan sektörler arasındaki üretkenlik farkı Uluslararası GSYİH büyüme oranı farkı Kamu Harcamaları / GSYİH (GOVGDP) Kamu Yatırımları / GSYİH Net dışsatım / GSYİH Dışa açıklık derecesi (OPEN) Reel dünya faiz haddi veya uluslararası reel faiz haddi farklılığı Net dolaysız yabancı sermaye yatırımları / GSYİH Net sermaye girişi / GSYİH Borç servisi / dışsatım Para bazındaki değişme Kamu kesimi dengesi Merkez bankasının net yurtdışı varlıkları Kamu borçları / GSYİH 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

Uzun-Dönem Denge Reel Döviz Kuru (E) E3 ve E4’ün Tahmininde Kullanacağımız Değişkenler: Kamu Harcamaları / GSYİH (GOVGDPSL) Sabit fiyatlarla kamu kesimi cari ve yatırım harcamaları toplamı / Sabit fiyatlarla GSYİH Kaynak: DİE; kendi hesaplamalarımız; mevsimsellikten arındırılmış GOVGDP serisinin (GOVGDPS) doğal logaritması. Dışa açıklık derecesi (OPENSL) Cari fiyatlarla toplam dış ticaret / Cari fiyatlarla GSYİH Kaynak: DİE; kendi hesaplamalarımız; mevsimsellikten arındırılmış OPEN serisinin (OPENS) doğal logaritması. Dış ticaret haddi (TOTL) İhracat fiyat endeksi / İthalat fiyat endeksi Kaynak: DPT-TEG, 1994=100; kendi hesaplamalarımız; TOT serisinin doğal logaritması. 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

Uzun-Dönem Denge Reel Döviz Kuru (E) (I) E3 ve E4’ün Tahmininde Kullanılan Yöntem: Serilerin zaman serisi özellikleri incelendi: Korelogram ve ADF birim kök testleri. Serilerin bütünleşme dereceleri belirlendi: Düzey olarak durağan değil yani I(1), birinci dereceden farkları alındığında durağan yani I(0). Johansen eş-bütünleşme yöntemi ile seriler arasında birden fazla eşbütünleşme vektörü olup olmadığı incelendi: Yalnız bir tane vektör bulundu. 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

Uzun-Dönem Denge Reel Döviz Kuru (E) (II) Engle-Granger yöntemi ile reel döviz kuru ve makro büyüklükler arasındaki uzun dönem denge ilişkisi tahmin edildi: ln At = ß ln Ft + ut , F = (GOVGDPS, OPENS, TOT) Bu uzun dönem ilişkisini veren regresyondan elde edilen hata terimlerinin durağan olup olmadığı test edildi: ADF birim kök testleri sonucunda bütün denklemlerde hata terimi durağan bulundu. E3: Denklemin verdiği “A” (tahmin) değeri. E4: Denklemin uzun dönem parametreleri kullanılarak, makro büyüklüklerin uzun dönem sürdürülebilir seviyelerinin yer aldığı bir regresyondan elde edilen “A” değeri. 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

Reel Döviz Kuru Sapması (M) =(A1-E11)/E11 M12 =(A2-E12)/E12 M13 =(A3-E13)/E13 M14 =(A4-E14)/E14 E2 M21 =(A1-E21)/E21 M22 =(A2-E22)/E22 M23 =(A3-E23)/E23 M24 =(A4-E24)/E24 E3 M31 =(A1-E31)/E31 M32 =(A2-E32)/E32 M33 =(A3-E33)/E33 M34 =(A4-E34)/E34 E4 M41 =(A1-E41)/E41 M42 =(A2-E42)/E42 M43 =(A3-E43)/E43 M44 =(A4-E44)/E44 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

Reel Döviz Kuru Sapması (M): E1 Yöntemi 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

Reel Döviz Kuru Sapması (M): E2 Yöntemi 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

Reel Döviz Kuru Sapması (M): E3 Yöntemi 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

Reel Döviz Kuru Sapması (M): E4 Yöntemi 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

Reel Döviz Kuru Sapması (M): A1 Endeksi 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

Reel Döviz Kuru Sapması (M): A2 Endeksi 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

Reel Döviz Kuru Sapması (M): A3 Endeksi 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

Reel Döviz Kuru Sapması (M): A4 Endeksi 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

Reel Kur Sapması (M1) : E1 Yöntemi 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

Reel Kur Sapması (M2): E2 Yöntemi 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

Reel Kur Sapması (M3): E3 Yöntemi 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

Reel Kur Sapması (M4): E4 Yöntemi 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

Reel Kur Sapması (M4): E4 Yöntemi 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

Farklı Sapma Ölçümleri Arasındaki Korelasyon: Reel Döviz Kuru Sapması (M) Farklı Sapma Ölçümleri Arasındaki Korelasyon: 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

Döviz Krizleri – Sapma İlişkisi Döviz krizlerinin öngörülebilirliğini tartışabilmek için, öncelikle kriz dönemlerinin saptanması gerekir. Literatürde, kriz dönemlerinin saptanabilmesi için genelde “döviz piyasası baskı endeksi” (foreign exchange market pressure index, DPBE) denen bir endeks kullanılır. Bu endeksin değerinin belirli bir eşik değerini aştığı dönemler kriz dönemi olarak kabul edilir. 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

Döviz Krizleri – Sapma İlişkisi Döviz piyasası baskı endeksi (DPBE) nominal döviz kurundaki (e) artış oranı ile, merkez bankasının döviz rezervlerindeki (R) artışın negatifinin standardize edilmiş değerlerinin ortalamasıdır: DPBE =  e/e –  R/R DPBEt > (ort + 1.5 st.sapma) ise, döviz krizi vardır. 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

Reel kur sapması döviz krizlerinin en önemli öncü göstergelerindendir: Döviz Krizleri – Sapma İlişkisi (M41) Reel kur sapması döviz krizlerinin en önemli öncü göstergelerindendir: Döviz krizlerinden önce, kurların reel olarak aşırı değerlenmesi beklenir. 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

Reel kur sapması döviz krizlerinin en önemli öncü göstergelerindendir: Döviz Krizleri – Sapma İlişkisi (M42) Reel kur sapması döviz krizlerinin en önemli öncü göstergelerindendir: Döviz krizlerinden önce, kurların reel olarak aşırı değerlenmesi beklenir. 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

Reel kur sapması döviz krizlerinin en önemli öncü göstergelerindendir: Döviz Krizleri – Sapma İlişkisi (M43) Reel kur sapması döviz krizlerinin en önemli öncü göstergelerindendir: Döviz krizlerinden önce, kurların reel olarak aşırı değerlenmesi beklenir. 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

Reel kur sapması döviz krizlerinin en önemli öncü göstergelerindendir: Döviz Krizleri – Sapma İlişkisi (M44) Reel kur sapması döviz krizlerinin en önemli öncü göstergelerindendir: Döviz krizlerinden önce, kurların reel olarak aşırı değerlenmesi beklenir. 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

Döviz Krizleri – Sapma İlişkisi: Sorular Reel kur sapması döviz krizlerinin en önemli öncü göstergelerindendir: Döviz krizlerinden önce, kurların reel olarak “aşırı değerlenmesi” beklenir. 1994 ve 2001 döviz krizlerinden önceki birer yıllık dönemde TL yabancı paralar karşısında en çok yüzde kaç aşırı değerlenmiştir? Bu çalışmada hesaplanan farklı sapma değerlerine göre, 2003-2004 yıllarında yeni bir döviz krizi çıkıp çıkmayacağı konusunda neler söylenebilir? 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

! ! ! ! ! Döviz Krizleri – Sapma İlişkisi: Yanıtlar TL’nin aşırı reel değerlenme dereceleri (%) ! ! ! ! ! 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)

Çalışmanın Genel Sonuçları E veriyken A’nın farklılaşması: Reel döviz kuru sapması hesaplanırken kullanılacak reel kur endeksinin nasıl bir endeks olduğu (veya hangi endeksin seçildiği) sonucu etkiler. Örnek: DPT endeksi (A4) özellikle 1996’dan sonra, diğer endekslere oranla oldukça farklı bir gelişim göstermektedir. A veriyken E’nin farklılaşması: Uzun-dönem denge reel kur serisinin nasıl (hangi yönteme göre) hesaplanacağı, reel kur sapmasının derecesini önemli ölçüde etkileyebilir. Kur sapması, döviz krizlerinin öngörülmesinde önemli bir gösterge olabilir. (Yukarıdaki sınırlamalar altında!) 7. ODTÜ İktisat Kongresi, Ankara, 9 Eylül 2003 (13:30-15:30)