Sağlığın Geliştirilmesi ve Bu Alandaki Başarılı Uygulamalar Doç Dr Birgül Piyal Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi piyal@health.ankara.edu.tr

Ottawa Sözleşmesi Sağlığı Geliştirme Etkinlikleri 1. Sağlıklı Kamu Politikaları Oluşturmak 2. Destekleyici Çevreler Yaratmak 3. Toplum Etkinliklerini Güçlendirmek 4. Kişisel Becerileri Geliştirmek 5. Sağlık Hizmetlerini Yeniden Düzenlemek Sağlığı Geliştirmenin Omurgası (Anahtar Stratejiler) 1986

“Sağlığı Geliştirmenin Etkililiğinin Kanıtı” Yeni Avrupa’da Halk Sağlığını Biçimlendirmek Uluslararası Sağlığı Geliştirme ve Sağlık Eğitimi Birliği (IUHPE) Avrupa Komisyonu’na Hazırlanan Rapor Birinci Bölüm Çekirdek Doküman İkinci Bölüm Kanıt Kitabı

Sağlığı Geliştirme Sonuçları Modeli Eylemleri Sağlığı Geliştirme Sonuçları Orta Dönem Sağlık Sonuçları Sağlık Sonuçları ve Toplumsal Sonuçlar

Çizelge 1. Sağlığı Geliştirme İçin Bir Sonuç Modeli a Eğitim Toplumsal hareketlilik Savunuculuk Sağlığı Geliştirme Eylemleri Hasta eğitimi, okul eğitimi, görsel ve yazılı basın iletişimi gibi örnekleri kapsar Toplum kalkınması, grupsal kolaylaştırma, teknik öneri gibi örnekleri kapsar Lobicilik, politik örgütlenme ve eylemlilik, bürokratik durağanlığın üstesinden gelme gibi örnekleri kapsar

Çizelge 1. Sağlığı Geliştirme İçin Bir Sonuç Modeli b Sağlık okuryazarlığı Toplumsal eylem ve etki Sağlıklı kamu politikaları ve kurumsal uygulama Sağlığı Geliştirme Sonuçları Sağlığa ilişkin bilgi, tutumlar, güdülenme, davranışsal niyetler, kişisel beceriler, öz-efficaccy kapsayan ölçütler Toplum katılımı, toplumsal güçlendirme, toplumsal normlar, kamu görüşü kapsayan ölçütler Politik veriler, mevzuat, düzenleme, kaynak aktarımı, kurumsal uygulamaları kapsayan ölçütler (müdahale etkisi ölçütleri)

Çizelge 1. Sağlığı Geliştirme İçin Bir Sonuç Modeli c Sağlıklı yaşam biçimleri Etkili sağlık hizmetleri Sağlıklı çevreler Orta Dönem Sağlık Sonuçları Güvenli fizik çevre, destekleyici ekonomik ve toplumsal koşullar, iyi gıda sunusu, kısıtlanmış tütün ve alkol erişimini kapsayan ölçütler Tütün kullanımı, yiyecek seçimleri, fiziksel etkinlik, alkol ve yasadışı ilaç kullanımını kapsayan ölçütler Koruyucu hizmet sunumu, sağlık hizmetlerinin uygunluğunu ve erişimini kapsayan ölçütler (modifiye edilebilir sağlık belirleyicileri)

sakatlık ve önlenebilir mortaliteyi Çizelge 1. Sağlığı Geliştirme İçin Bir Sonuç Modeli d Toplumsal Sonuçlar Sağlık Sonuçları ve Toplumsal Sonuçlar Yaşam kalitesi, işlevsel bağımsızlık, hakkaniyeti kapsayan ölçütler Sağlık Sonuçları Azalmış morbidite, sakatlık ve önlenebilir mortaliteyi kapsayan ölçütler

Başarılı Uygulamalar Sağlığı geliştirme önemli sağlık sorunları ile başa çıkmada ne kadar geçerlidir ? Hangi kaynaklara gereksinim vardır ? Hangi stratejiler işe yarar ? Kanıtlar politika yapıcıları ikna edecek kadar güçlü müdür ?

Başarılı Uygulamalar Başarılı Uygulamalar I,II,III,IV Diyet Müdahalesinin Sağlık Etkilerini İnceleyen Kontrollü Toplum Müdahalesi Çalışmaları

Başarılı Uygulamalar I Davranışsal etkileri Risk etm etkileri Morbidite/ mortalite Çalışma Program 10 yıllık izlem sonrası TC (E % 3 K % 1) SBP (E % 4 K % 5) DBP (E% 1, K % 2) CHD mortalitesinde 5 yıllık izlem sonrası E %4 K %2 25 yıllık E % 73 Kuzey Karelia Projesi, 1972 Eğitim, toplumsal örgütlenme, kitle iletişimi 10 yıllık izlem sonrası sigara içmede E % 28 fv K%14 fy E: Erkek K: Kadın fv: Fark var (p<0,05) fy: Fark yok (p>0,05) TC: Total Serum Kolesterol SBP: Sistolik Kan Basıncı DBP: Diyastolik Kan Basıncı BMI: Vücut Kütle İndeksi HDL: Yüksek Dansiteli Lipoprotein RHR: Dinlenme Hali Kalp Hızı CHD:Koroner Kalp Hastalığı MI: Miyokard İnfarktüsü

Başarılı Uygulamalar II Davranışsal etkileri Risk etm etkileri Morbidite/ mortalite Çalışma Program Çoklu Risk Etmeni Müdaha. Çalışması 1973 Yüksek riskli grupların eğitimi, hipertansiyon tedavisi 7 yıllık izlem sonrası sigara içmede %14 7 yıllık izlem sonrası TC % 2 DBP % 4 MI mortalitesinde azalma (fv) E: Erkek K: Kadın fv: Fark var (p<0,05) fy: Fark yok (p>0,05) TC: Total Serum Kolesterol SBP: Sistolik Kan Basıncı DBP: Diyastolik Kan Basıncı BMI: Vücut Kütle İndeksi HDL: Yüksek Dansiteli Lipoprotein RHR: Dinlenme Hali Kalp Hızı CHD:Koroner Kalp Hastalığı MI: Miyokard İnfarktüsü

Başarılı Uygulamalar III Davranışsal etkileri Risk etm etkileri Morbidite/ mortalite Çalışma Program Sigara içme prevelansında eğilimi E bütün gruplarda yılda (-% 1.5) K tedavi grubunda (- % 1.4) Tedavi ve kontrol gruplarında benzer şekildeTCde eğilimi Yılda (-1.12 mg/dl) Minnesota Kalp Sağlığı Programı 1980 Kitle iletişimi, toplumsal örgütlenme, doğrudan eğitim CHD ve inme mortalitesi ve morbiditesinde anlamlı etki yok E: Erkek K: Kadın fv: Fark var (p<0,05) fy: Fark yok (p>0,05) TC: Total Serum Kolesterol SBP: Sistolik Kan Basıncı DBP: Diyastolik Kan Basıncı BMI: Vücut Kütle İndeksi HDL: Yüksek Dansiteli Lipoprotein RHR: Dinlenme Hali Kalp Hızı CHD:Koroner Kalp Hastalığı MI: Miyokard İnfarktüsü

Başarılı Uygulamalar IV Davranışsal etkileri Risk etm etkileri Morbidite/ mortalite Çalışma Program Alman Kardiyo- vasküler Koruma Çalışması, 1984 6 yıllık izlem sonrası TC de net (%2), SBP de (%2) ve DBP de(%2), HDL ve BMI de etki yok Çok etmenli entegre eğitim programı 6 yıllık izlem sonrası sigara içmede net (%7) Ölçülmedi E: Erkek K: Kadın fv: Fark var (p<0,05) fy: Fark yok (p>0,05) TC: Total Serum Kolesterol SBP: Sistolik Kan Basıncı DBP: Diyastolik Kan Basıncı BMI: Vücut Kütle İndeksi HDL: Yüksek Dansiteli Lipoprotein RHR: Dinlenme Hali Kalp Hızı CHD:Koroner Kalp Hastalığı MI: Miyokard İnfarktüsü

Başarılı Uygulamalar Müdahale Erkek Kadın Sigara bıraktırma Orta ve ağır HT nun tedavisi Hafif HT nun tedavisi Diyet tedavisi HC nin ilaçla tedavisi 2,6083,738 $ 8,56438, 678 $ 11,90659,840 $ 16,14220,158 $ 33,85081,010 $ 4,4826,756 $ 9,58557,983 $ 15,24886,075 $ 57,17562,154 $ 104,100259,150 $ Kardiyovasküler hastalıkları azaltma müdahalelerinden kazanılan yaşam yılları maliyeti İspanya 1998, Kaynak : Plans Rubrio HT: Hipertansiyon HC: Hiperkolesterolemi SÇS

Başarılı Uygulamalar E Sağlığı Geliştirme ve Sağlık Eğitimi * Modül 3 Değerlendirme, Kalite, Denetim Illich (1975) “doktor yumruklayan” “çarpan” Ian Kennedy (1981) BBC muhabiri(ekonomist), hedefi hekimler özellikle de psikiyatristler Petr Skrabenek (1984) hedefi sağlık bakım sistemi ve tıbbi yerleşimler * Baric L ve Baric LF Barns Yayınları

Başarılı Uygulamalar E Lalonde raporu ve BD Sağlık Bölümü’nün metni “healhtist” kabul ediliyor “sağlık bireysel davranışlara bağlıdır” “kurbanın suçlanması” * Baric L ve Baric LF Barns Yayınları

Başarılı Uygulamalar E Petr Skrabenek : “healthism” “lifestylism” “coercieve medicine” İnsan etkinlikleri kabul edilen / edilmeyen sağlıklı / sağlıksız önerilen / yasaklanan sorumlu / sorumsuz * Baric L ve Baric LF Barns Yayınları

Başarılı Uygulamalar North Karelia, Finlandiya (1972) 25 yıllık deneyim (35-64 yaş erkek nüfusta) Kalp damar hastalıkları mortalitesi %68 Koroner kalp h mortalitesi %73 Bütün nedenlere bağlı mortalite % 49 Akciğer kanseri mortalitesi % 71 Diğer nedenlere bağlı kanser mortalitesi % 44 Puska ve ark 1998

Başarılı Uygulamalar Okullar İşyerleri Kentler ve Yerel topluluklar gibi bazı yerleşimler sağlığı geliştirme açısından etkili uygulama olanakları sunar (sağlar)

Başarılı Uygulamalar Bazı bilim adamlarının isteyeceği kadar “saf” değildir Bazı doğalcıların isteyeceği kadar da “bilimsel” değildir yüksek riskli gruplarda başarı daha iyi

Kaynaklar The Evidence of Health Promotion Effectiveness. Shaping Public Health in a New Europe, IUHPE. Health Promotion and Health Education, Module 3. Riddle V. : Reducing social inequalities in health: public health, community health or health promotion. IUHPE- Promotion&Education

Ottawa Sözleşmesi  SAVUN ( Advocate )  KOLAYLAŞTIR ( Enable )  ARACI OL ( Mediate ) 1986