BÖLÜM 12 Sembolik Düşünce; Okul Öncesi Yıllarda Oyun, Dil ve Okuryazarlık

Sembolik Düşünce; Okul Öncesi Yıllarda Oyun, Dil ve Okuryazarlık Sosyo – Dramatik Oyun • Sosyodramatik Oyun ve Zihin• Sosyodramatik Oyunun Ögeleri • Sosyodramatik Oyun Müdahalesi • Sosyodramatik Oyun, Sınıf ve Kültür Sınıf Uyarlamaları: Özel Gereksinimli Çocukların Oyununu Gerçekleştirme • Oyun ve Görme Engeli• Oyun ve İşitme Engeli• Oyun ve Zihinsel Engel • Oyun ve Otizm Anadil ve İkinci Dili Edinme • Fonoloji/Sesbilim •Semantik • Sözdizim / Sentaks • Pragmatikler–Kullanımbilim •İki Dilli Anaokullar Okur Yazarlık Gelişimi • Yazma •Okuma• Fonomik Farkındalık • Erken Okuryazarlığı Desteklemek • Okuryazarlığın Kuluçka Döneminde Kültürel Çeşitlilik Sınıf Uyarlamaları: Dil ve Okuma–Yazma Gecikmesine Müdahale Etme Özet

Rehber Sorular ( Konu sonunda cevaplandırması gereken sorular ) 1. Sembolik düşünce nedir? Okul öncesi dönemde sembolik düşünce çocukların oyun ve öğrenme etkinliklerini nasıl etkilemektedir? 2. Sosyodramatik oyun nedir? Zekâ, yaratıcılık, ve dil ile nasıl bir ilgisi vardır? 3. Sınıfta sosyodramatik oyunun uygulanması için ilk adım ve ilkeler nelerdir? 4. Sosyodramatik oyun, sınıf ve kültür tarafından nasıl etkilenmektedir? 5. Zorlu koşullar sosyodramatik oyunu nasıl sınırlandırmaktadır? Sınıf ortamı ve sınıf içi etkileşimler bu sınırlandırmaya göre nasıl uyarlanabilir? 6. Fonoloji nedir? Tek dilli ve iki dilli çocuklarda fonolojik gelişimin tipik modelleri nelerdir? 7. Anlambilimi (semantik) nedir? Çocuklar kültürler arasında kelimelerin anlamlarını nasıl edinirler? 8. Söz dizimi (sentaks) nedir? Tek dilli ve iki dilli çocuklarda söz dizimi gelişimine yönelik başlıca temel eğilimler nelerdir? 9. Pragmatik nedir? Avrupa–Amerikan ve batılı olmayan kültürler arasında dilin sosyal kuralları nasıl farklılaşmaktadır? 10. Küçük çocuklar hangi okuma ve yazma becerilerini edinirler ve bu kültürler arasında nasıl farklılaşma göstermektedir? 11. Özel gereksinimli çocukların dil ve okuma–yazma gelişimlerini hangi sınıf içi uyarlamaları desteklemektedir?

Okul öncesi dönem çocukları oldukça hayalidir Okul öncesi dönem çocukları oldukça hayalidir. Ayrıntılı öyküler anlatırlar, yazılarında ve çizimlerinde yaşamlarını yorumlarlar ve yaşantılarını yeniden keşfederler, kendi uydurdukları hayali dünyalar yaratırlar. Çocuklar, bütün bunları yapabilirler çünkü onlar 11. Bölümde de tarif edilen sembolik düşüncelere sahiptirler. Sembolik düşünce, fikirleri temsil eden kelimeler, küçük karalamalar, bazen oyuncaklar ya da taklit davranışları gibi sembolleri kullanabilme yeteneğidir.

Sembolik Düşünce: Mevcut olmayan şeyler yerine kullanılabilecek sembolleri içeren bir çeşit düşünme olarak tanımlanır. Dil, okuma, yazma ve temsili oyun sembolik düşünmeyi gerektirir. SOSYO–DRAMATİK OYUN Zihindeki gelişmelerle okul öncesi çocukların oyunu daha karmaşık hâle gelmiştir. Yeni yürümeye başlayan çocuğun tekrarlayan basit tepkileri, nesnelerle taklit hareketleri (örneğin bir bardaktan içiyormuş gibi yapmak) gibi çok daha karmaşık canlandırmalar hâline dönüşür. Bu canlandırmalar başka çocukları ve daha karışık konularla hikâyelerini kapsar Bu şekilde taklit oyun olan sosyodramatik oyun çocukların okul öncesi dönemde dinlenme etkinliklerinin büyük bir kısmını oluşturur. Sosyodramatik Oyun: Başka çocukların içinde bulunduğu; karmaşık canlandırmalar ve karışık konuları ve hikâye dizilerini içeren bir çeşit taklit oyunudur. Sosyo dramatik oyunda çocuklar kendi yarattıkları rollerini canlandırırken yetişkin gibi ifadeleri ve tonlamaları kullanmayı denerler.

Sosyodramatik Oyun ve Zihin Oyun ve üç temel gelişim alanı arasında dairesel bir ilişki vardır: zekâ, yaratıcılık ve dil. Bu üç gelişim alanın oyun becerisine katkısının olduğu gibi oyunun da bu üç gelişim alanına katkısı vardır. Bu karmaşık ilişki Şekil 12–1’de gösterilmiştir. ŞEKİL 12–1 Oyun ve zihin arasındaki karmaşık ilişki ağı çizilmiştir. Oklar etki yönünü gösterir. Örneğin oyun zekâyı etkiler ve zekâ da oyunu etkiler. Oyun dili genişletir, dil zekâyı yükseltir ve oluşan zihinsel gelişim daha fazla oyun becerileri ile sonuçlanır.

Sosyodramatik Oyun Müdahalesi Smilansky (Smilansky, 1990; Smilansky ve Shefatya, 1990) çocukların sınıfta sosyodramatik oyunlarına müdahalede dört aşama önermiştir. Bu stratejik aşamalar Tablo 12.1’de gösterilen oyunun öğeleri veya bileşenlerini geliştirmek ve sırasıyla zihinsel ve dil gelişimini desteklemek için tasarlanmıştır. TABLO 12–1 Sara Smilansky’nin Sosyodramatik Oyun Kalite Unsurları Kaynak: Smilansky, 1968; Smilansky ve Shefatya, 1990

Birinci aşamada, çocuklara sosyodramatik oyun merkezinde daha sonra kullanabilecekleri zengin deneyimler, (örneğin, alan gezileri ve hikâyeler) sunulur. İkinci adımda, çocukların daha önceden yapmış oldukları alan gezileri veya önceki deneyimlerle ilgili sahne malzemeleri ile sınıfın sosyodramatik oyun köşesinde özel bir oyun alanı oluşturulur. Bu müdahale programındaki üçüncü aşama çocukların oyununu gözleme ve oyunda eksiklik gösteren çocukları belirlemeden oluşur. Sonuncu adımda, öğretmenler ve bakıcılar gözlemlenen oyun eksiklilerine yönelik olarak çocuklarla oynarlar ve aşağıdaki yönergeyi takip ederler: Çocukları oyun sürecinde tamamen anlamak için, oyun alanına girmeden önce gözlem yaparlar. Sosyodramatik oyuna ancak çocukların ihtiyacı olduğu belirlenirse müdahale ederler. Yetişkinler kendilerine oyun içerisinden bir rol alarak oyuna içeriden girebilirler.

TABLO 12–1 Sara Smilansky’nin Sosyodramatik Oyun Kalite Unsurları Kaynak: Smilansky, 1968; Smilansky ve Shefatya, 1990

Sosyodramatik Oyun, Sınıf ve Kültür Smilansky ve diğer oyun araştırmacılar düşük sosyo – ekonomik statüdeki veya teknolojik olmayan toplumlardaki çocukların daha az sıklıkta ve daha az oynadıklarını ileri sürmektedirler. Oyun araştırmalarında kullanılan oyuncakların bazı çocuklar için hiçbir kültürel anlamının olmadığını vurgular. Sınıf içerisinde araştırmaya veri toplanırken bazı çocuklar gerçek oyun becerilerini gizleyebilirler. ‘Oyun–İş’ ve ‘Oyuncaksız Oyun’ açılması gereken alt başlıklardır.

SINIF UYARLAMALARI: Özel Gereksinimli Çocukların Oyununu Gerçekleştirme Özel gereksinimli çocuklar oyun ile meşgul olur ve oyuna ilgi duyarlar. Onların etkinlikleri tipik gelişimde olan çocuklarınkine benzese de, belirli oyun sınırlılıkları olduğu açıktır. Bazen özel gereksinimli çocuklar oynamak için daha fazla yetişkin yardımına veya sınıf ve ev ortamında değişikliklere ihtiyaç duyarlar. Alt Başlıklar Oyun ve Görme Engeli Oyun ve İşitme Engeli Oyun ve Zihinsel Engel Oyun ve Otizm

ANADİL VE İKİNCİ DİLİ EDİNME Okul öncesi dönemde çocukların dil gelişiminin 4 temel özelliği aşağıdaki gibidir: 1) Hemen hemen bütün konuşma seslerini öğrenirler. Dilleri daha temiz hâle gelir. Telaffuz, akıcılık ve tonlaması daha da ilerler. Bu, dil gelişimi alanları fonoloji/sesbilim olarak tanımlanır. 2. Okul öncesi çocukları birçok kelime kullanır ve kullandıkları kelimelerin tam anlamını bilmektedirler. Dilin bu bölümüne semantik/anlambilim denir. 3. Bu dönemdeki çocukların cümleleri daha uzun ve karmaşık olmaya başlar. Kendilerini daha detaylı anlatmada cümleler ve türemiş kelimeler kullanırlar. Dilin bu gibi özellikleri sözdizimi/sentaks olarak tanımlanır. 4. Son olarak, çocuklar dili sosyal işlerini tamamlama ve başkalarını etkilemek amacına yönelik olarak kullanmaya başlarlar. Bu sosyal iletişim genelde kullanımbilim/pragmatik olarak adlandırılır. Bu gelişmeler çocuğun bir, iki veya daha çok dil öğrenmesine bağlı olarak farklılık göstermektedir. Dünya geneline bakıldığında çoğu çocuk iki dillidir.

Çocuklar ikinci dili öğrenirken genellikle anadillerindeki sesleri kullanırlar. ŞEKİL 12–2 Tek bir sesin çıkarılabilmesi için birçok sayıdaki artikülatörün iş birliği gereklidir. FONOLOJİ/SESBİLİM ? Tipik ve Tipik Olmayan Fonoloji ? İkinci Dil Ediniminde Fonoloji ?

TABLO 12–2 Kız ve Erkekler İçin Belirli Konuşma Seslerinin Tipik Sırası SEMANTİK Okul öncesi dönemdeki çocukların semantikleri –kelimelerin anlamlarını bilmeleri– hızlı bir şekilde gelişmektedir. Kelime kazanımı ile ilgili araştırmalar çocukların 2 yaşındaki 200 kelime kullanımını 6 yaşında 10.000 kelimeye çıkardıklarını göstermektedir Alt Başlıklar Semantik ve Özel Gereksinimli Çocuklar Semantik ve İkinci Dilin Kazanımı

SÖZDİZİM / SENTAKS Sentaks cümlenin oluşumunu düzenleyen kuralları anlatmak için kullanılır. Çocukların cümleleri okul öncesi yıllarda daha uzun olmaya başlar. Bunun çeşitli nedenleri vardır. Tipik ve Tipik Olmayan Sözdizimsel Gelişim Okul öncesi çocukları bazı durumlarda tarif edildiği şekilde cümleleri kuramazlar. Morfemleri yavaş yavaş edinilebilirler fakat cümleleri, olumsuz ifadeleri ve soruları kullanamayabilirler. TABLO 12–3 İngilizcede Bazı Gramatik Morfemler ve Kazanılması İçin Tipik Yaş Aralığı

İşitme engelli çocuklar işaret dilini kullanarak sınıfta gayet etkili bir şekilde iletişim kurabilmektedirler. Ama maalesef çok az sayıda öğretmen işaret dilini bilmektedir.

Yazma OKURYAZARLIK GELİŞİMİ Okul öncesi dönemde bazı çocuklar erkenden okuma yazmaya başlar. Fakat onların okuma yazması yetişkinlerinki ile aynı şekilde değildir. Aslında onların sınıfta ve ev ortamında okuma yazmalarını fark etmek oldukça zordur. Çocukların çoğu okuma yazmayı bildiklerini düşünürler ve yetişkinlerinden kendi yazdıklarını okuyabileceklerini düşünürler Bu okuma yazma davranışları gerçek okuma ve yazma mıdır? Yazma Çocukların ilk yazıları karalamalara benzer. Şekil 12–3’te bu ilk karalamalara örnek verilmiştir (Oğlum 4 yaşındayken çizmişti).

ŞEKİL 12–3 Çocukların karalamalar şeklinde olan ilk yazıları hikâyeleri temsil eder. Okul öncesi dönemin sonuna kadar çocuklar hikâyedeki kelimelerle eşleşen bazı harfleri kullanırlar.

Okul öncesi dönemin sonuna kadar bazı çocuklar yazdıkları hikâye veya mesajlarında seslerle ilgili harfleri kullanmaya başlarlar (Clay, 2001; Sulzbuy, 1995). Bu harfler çoğunlukla kelimeler veya heceler yerine kullanılır. B harfi, örneğin, bebek kelimesi yerine kullanılır. Okuma Kendilerine kitap okunan ve levhaları, yiyecek kutuların üzerini ve dergileri yorumlaması teşvik edilen çocuklar yazılı baskılardan anlamlar kurmaları konusunda hızlı bir gelişme sağlarlar. Okul öncesi dönem çocukların yazılı materyalleri deşifre etme becerisi okumanın öğrenileceği ilkokul yıllarına kadar kademeli olarak gelişir.

TABLO 12–5 Erken Paylaşılan Okuma Kitabı (Kaynak: Schickendanz, 1982, 1999)

Fonomik Farkındalık Kelimeler, heceler ve sesler gibi dilin daha küçük birimlerden oluştuğu anlayışı anlamına gelir. Konuşulan kelimelerdeki her sesi duyabilme becerisi ve konuşmaların bu seslerin sıralanması sonucu oluştuğunu anlamadır. Örneğin, fonomik farkındalığı kazanmış bir çocuk şu sorulara net olarak cevap verebilir: “Bal kelimesinin ilk sesi nedir? Son sesi nedir? Hangi ses ile biter?” Bazı çocuklar fonomik farkındalığı kazanmada belirli zorluklar yaşamaktadır. Düşük sosyo–ekonomik seviyedeki ailelerin çocukları bu beceriyi sergilemede daha az başarılıdır

Erken Okuryazarlığı Desteklemek Evde ve sınıfta erken okuma yazma becerilerini geliştirmede etkili olan yetişkin stratejileri aşağıda verilmiştir. 1. Günlük, çocuğa kitap okuma 2. Erken okuryazarlık fırsatları sunan yazı ile donatılmış zengin bir çevre yaratma 3. Fonomik farkındalığı ve alfabe bilgisini öğreten oyunlar ve grup etkinlileri planlama 4. Çocukları hikâye yazma ve uydurma heceleme ile meşgul etme 5. Okuma yazma oyun etkinlikleri tasarlama

ÖZET Okul öncesi çağı çocukları fikirlerini ve görüşlerini temsil etmek için sembolik düşünceyi edinirler. Sembolik düşünce oyun malzemeleri, çizimleri ya da yazılı kelimeler gibi sembolleri kullanabilme yeteneğidir. Bu çeşit düşünme, çocuklara sosyodramatik oyun oynamalarını sağlar. Sosyodramatik oyunda çocuklar rol yaparlar ve nesneleri gerçek olmayan şeyler yerine kullanırlar. Bir çocuk bir blok parçasını telefon yerine kullanabilir ve onunla hayali telefon görüşmesi yapabilir. Bu tür bir oyun genel zekâ ve yaratıcılığı içeren çeşitli zihinsel yeteneklerle ilgilidir. Sosyodramatik oyun kültürden kültüre farklılık gösterir. Ev işlerinde daha fazla vakit harcayan veya çok fazla oyuncağı olmayan çocuklar farklı bir şekilde oyun oynarlar. Bunların farklı oyunu kesinlikle eksiklik değildir. Sembolik düşünce, dilin dört alanın gelişmesine büyük katkıda bulunur: fonoloji (konuşma sesleri), semantik (kelime anlamları), sentaks (dilbilgisi), ve pragmatik (dilin sosyal kuralları). İki ve daha fazla dili aynı anda öğrenen çocuklar dilin bu özelliklerini farklı bir şekilde öğreneceklerdir. Bu çocuklar farklı bir diyalekt kullanabilirler veya bir dildeki kelimeyi diğer dilde cümle kurarken ekleyebilirler. Farklı kültürlerdeki çocuklar dilin farklı sosyal kurallarına bağlı kalabilir. Örneğin konuşurken sıra bekleme bazı kültürlerden önemli iken bazılarında değildir. Okul öncesi dönem çocukları, yetişkinler gibi olmasa da, yazar ve okurlar; örneğin karalama yazıları ve ezbere okumalar. Yetişkinler bu gelişim alanlarını desteklemek için evde ve sınıfta etkinlikler planlayabilirler. Özel gereksinimli çocuklar dil ve okuryazarlık bozuklukları için konuşma ve dil patologlarından özel eğitim hizmeti alabilirler.