Mental Faaliyetler & Yorulma ve Mola Hazırlayan: Arş.Gör.Dr. Banu GÜNER

Mental Faaliyet Bir amaca yönelik her türlü faaliyet için insanların mutlaka bilgiye gereksinimi vardır. Ödevin anlaşılması, işin yapılabilmesi aşamalarında hep bilgi edinme, bilgiyi işleme işlevleri yerine getirilir. İş yaşamındaki her türlü zihinsel faaliyetler ve insan-makine sisteminde bilgi algılama, bilgi işleme içeren işler mental faaliyet olarak tanımlanır.

Mental işi etkileyen faktörler Mental işin zorluk derecesi Psikolojik ve fiziksel bir sistem olarak insanın kendisi İş koşulları ve işe gönüllü olmaya da bağlı olarak kişinin zihinsel performans yeteneğidir. 2. ve 3. faktörü belirleyip, nicesel bir ifadeyle ortaya koymak olası değildir. İşbilim açısından mental faaliyetlerden gelen yükü ve onun oluşturduğu zorlanmayı iş psikolojisi inceler.

Performans kapasitesini belirleyen faktörler Yetenek Öğrenimle kazanılan bilgi Pratikle elde edilen deneyim Yetenek düzeyini ölçmek mümkün olmadığı gibi, iş yaşamında psikolojik zorlanmayı da ölçüp belirleyebilmek bugünkü bilgilerimizle olası değildir.

Psikolojik zorlanma İşçi iş sürecinde psişik yetenek ve olanaklarını kullanmak durumunda kalıyorsa psikolojik zorlanmayla karşı karşıyadır. Psişik zorlanma çeşitli iş koşullarının ve yüklerinin insan tarafından bilinçli veya bilinçaltı işlenmesinden doğar ve zorlanma açısından kısa veya uzun vadeli olumlu veya olumsuz sonuçlar doğurur. Psikolojik zorlanma yalnızca zihinsel işler sonucu doğan bir zorlanma değildir, bedensel faaliyetlerin çoğunda da psikolojik zorlanmaya rastlanabilir.

İş görenin zorlanmasını artıran faktörler Sürekli olarak üst düzeyde dikkatli olma zorunluluğu, Ürünün kalitesini, işletme veya çalışanların güvenliğini etkileyecek konularda karar verme ve sorumluluk üstlenme, Bazı durumlarda monotonluğun dikkati azaltacak etkisi, Yine bazı durumlarda insani ilişkilerin azlığı, sosyal izolasyon.

İş işlevleri İster günlük serbest yaşamımızda olsun, ister iş yaşamımızda olsun, ağırlıklı olarak bedensel veya ağırlıklı olarak mental iş olsun, yaptığımız her iş, işi yapanın şu üç işlevi yerine getirmesi ile gerçekleşir: İşe ilişkin bilginin alınması (Algılama) Bilginin işlenmesi (Düşünme) Bilgiye göre davranış, hareket (işin gereğini yapma)

İnsanda bilgi işlem süreci

İzleme kalitesinin sinyal sayısı ile ilişkisi

Yorulma ve Mola İşbilim açısından yorgunluk «İş yükü nedeniyle bir organın, bir kasın veya tüm organizmanın işlevsel yeteneğinin, performansının dinlenme ile giderilebilen azalmasıdır» Yorgunluk: Kas yorgunluğu Zihinsel faaliyetlerde yorgunluk Genel yorgunluk

Kas Yorgunluğu Bir kasın iş yapabilme yeteneği, performansı zorlamanın artmasıyla azalır. Zorlama karşısında kastaki performans düşüşü kas yorgunluğudur. Çalışan bir kasta enerji harcama-enerji yenileme ardı ardına sürer. Enerji harcama enerji depolama düzeyini aşarsa, bozulan denge kasta performans düşmesine neden olur. Kas yorgunluğunda hem merkezi sinir sistemindeki süreçlerin hem de kasta enerji harcanması, atıkların ortaya çıkması gibi kimyasal süreçlerin rolü vardır.

Zihinsel Faaliyetlerde Yorgunluk Zihinsel faaliyet sonucu yorgunluk sonuçları da bedensel faaliyet sonrası yorgunluk sonuçlarına benzer (Duygusal nedenlerle işten soğuma, işi reddetme isteği gibi nedenlerden kısa zamanda yorgunluk ya da etkin motivasyon sonucu yorgunluğu uzun süre fark etmeme). Duygusal(Psişik) açıdan yorulma belirtileri (Schmidtke): Resepsiyon bozukluğu Algılama bozukluğu Koordinasyon bozukluğu Konsantrasyon ve dikkat bozukluğu Düşünme bozukluğu Çalışma ve kontrol gücünde azalma hissi Sosyal ilişkilerde bozukluk

Genel Yorgunluk Yorgunluk hali hissetme insan için aslında koruyucu bir özelliktir. Yorgunluk hissi sayesinde kişi kendini daha fazla zorlamayacaktır. Tüm organizmanın dinlenmesi için gereken uyarıyı aldığından gerekli molayı verecek, sağlığını ve iş potansiyelini koruyacaktır.

Yorgunluk türleri Statik veya dinamik kas işinden doğan kas yorgunluğu, Fiziksel zorlanmadan doğan tüm organizmanın yorgunluğu: Genel bedensel yorgunluk Görme organının fazla zorlanmasından doğan yorgunluk: Göz yorgunluğu Beyinsel çalışmadan doğan yorgunluk: Mental yorgunluk Psikomotor fonksiyonların tek yönlü zorlanmasından oluşan yorgunluk: Sinirsel yorgunluk, beceri yorgunluğu İşin veya çevrenin tek düzeliğinin verdiği yorgunluk: Monotonluk Arka arkaya gelen yorgunluk hallerinin birikmesi: Kronik yorgunluk Biyolojik gece–gündüz ritminin doğurduğu, uyku isteğini doğuran doğal periyodik yorgunluk.

İşyerinde Yorgunluk

Yorgunluk İşaretleri Uyku hali, işten kaçış duygusu algılama Kolay düşünememe Dikkatin azalması Algılama hızının düşmesi Bedensel ve mental faaliyetlerde performans düşüşü Kronik yorgunluk belirtileri (Fazla zorlanma karşısında değil , süreklilik arz eden, her gün tekrarlayan iş yükünde doğar.) Asosyal davranış Kolay depresyona giriş Genel halsizlik ve hastalıklara karşı dirençsizlik Baş ağrısı, baş dönmesi, uykusuzluk, iştahsızlık…

Yorgunluk Ölçme İş performansının nicesel ve nitesel ölçümü Elektroensefalografi EEG Sübjektif yorgunluk algılaması Psikomotor testler Mental testler şeklinde gerçekleştirilebilir.

İş Molaları Mola : Bir vardiya süresi içerisinde işe ilişkin faaliyetlerin durdurulduğu zaman dilimi Süreye göre mola sınıflandırması Çok kısa molalar Kısa molalar Mola (Mola sonrası işe başlarken 𝑂 2 gereksinimi artar) Vardiyaya göre mola sınıflandırması Planlanmış mola Planlanmamış mola Molaların dinlendirme değeri süresi uzadıkça azalır.

Aynı oranda, farklı mola dağılımının performansa etkisi

Mola Ne Zaman Verilmelidir? Molanın ne zaman verilmesinin doğru olacağı, doğal olarak işin şekline bağlıdır. Akılda kalıcı basit bir kural olarak enerji harcama açısından 42 kJ/dak = 700 W veya daha fazla enerji gerektiren, sürekli performans sınırının çok üstünde olduğundan ancak kısa süre sürdürülebilen işlerde, mola iş biter bitmez hemen verilmelidir. Güçlü kişiler için sürekli performans sınırına yakın veya eşit, bazı işçiler için de sürekli performans sınırının biraz üstünde olan, 16–17 kJ/dak harcanan işlerde ise mola biraz geciktirilerek verilebilir. Molanın beklenen yararı sağlayabilmesi için işin koşullarına göre molanın nasıl ve nerede kullanılması gerektiği de belirlenmelidir

Mola düzenlemesinde temel kurallar Molanın ilk bölümünün dinlendirme değeri en büyüktür. Bu nedenle kısa molalar tercih edilmelidir. Vardiya süresi uzadıkça kısa molaların sıklığı ve süresi artırılmalıdır. Molaların sıklığı bedensel (ve zihinsel) çalışmanın ağırlığına bağlıdır. Çok ağır işlerde birkaç dakikalık çalışmadan sonra da mola vermek gerekebilir. Aşırı sıcak ve gürültüden dinlenme molaları eğer mola bu ortamın dışında değerlendirilebiliyorsa yararlıdır. Molada başka bir yan iş yapılırsa, molanın değeri kaybolur.

SPS üstü dinamik işlerde ek dinlenme süresi oranı Kasın tamamen dinlenebilmesi için gerekli dinlenme süresi iş yükünün maksimum performansa oranına ve işin statik iş veya dinamik iş oluşuna bağlıdır. DS İş süresinin yüzdesi olarak ek dinlenme süresi 𝑡 𝑖ş Yapılan işin süresi (dk) 𝑁 𝑒𝑓𝑓 İşte ortaya konan güç (Watt) 𝑁 𝑆𝑃𝑆 Sürekli Performans Sınırı (Watt)

SPS üstü statik işlerde ek dinlenme süresi oranı DS İş süresinin yüzdesi olarak ek dinlenme süresi 𝑇 maksimum tutma zamanı (dk) 𝑡 tutma zamanı (dk) 𝐹 𝑚𝑎𝑘𝑠 Maksimum tutma kuvveti (N) 𝐹 Yapılan işteki tutma kuvveti (N) 𝐷𝑆=18∗ 𝑡 𝑇 1,4 ∗ 𝐹 𝐹 𝑚𝑎𝑘𝑠 −0,15 0,5 ∗100 (%) 𝑡 𝑚𝑎𝑘𝑠 =−1,5+ 2,1 𝐹 𝐹 𝑚𝑎𝑘𝑠 − 0,6 𝐹 𝐹 𝑚𝑎𝑘𝑠 2 + 0,1 𝐹 𝐹 𝑚𝑎𝑘𝑠 3