Türkiye Fiziki Coğrafyası Yrd.Doç.Dr. Levent UNCU

TÜRKİYE’NİN JEOLOJİK ÖZELLİKLERİ

TÜRKİYE’NİN JEOLOJİK ÖZELLİKLERİ Bir bölgenin jeolojik özelliğini, o yerin jeolojik oluşumu ve bu oluşuma bağlı olarak ortaya çıkan jeolojik yapısı belirler. Türkiye arazisinde en eski jeolojik dönemlerden en yeni dönemlere kadar değişik zamanlarda oluşan yerler bulunmaktadır. Birinci Zaman PALEOZOİK Tetis Denizi/Jeosenklinallerin dolması/Masifler/Taşkömürü Oluşumları İkinci Zaman MESOZOİK Tetis Denizinin dolması ve kapanmaya başlaması/Orojenik etkiler/Canlı yaşamındaki değişiklikler

Üçüncü Zaman NEOZOİK Alp orojenezi/Neojen gölleri/Linyit ve petrol yatakları/KAF/volkanik faaliyetler Dördüncü Zaman ANTROPOZOİK (KUVATERNER) Ege Denizinin çökmesi/Marmara Denizi ve boğazların oluşumu/Akarsu etkinlikleri/Buzul devirleri/Anadolu’da buzullaşmalar/Karstik oluşumlar/Rüzgar ve dalga aşındırmaları/Lokal alanlarda Volkanizma

MASİFLER (KITA ÇEKİRDEKLERİ) Masifler, yüksek basınç ve sıcaklık koşullarında metamorfize olmuş, sedimanter kökenli, nispeten stabil ve çevresindeki birimlere göre yaşlı, içlerinde plütonik zonların (batolitler, lakolitler gibi) bulunduğu kütlelerdir. Çekirdekte → Migmatit, gnays, amfibolit Kılıfta → daha az metamorfizma; şist, mermer, fillit, kuvarsit görülür. Türkiye’de Kambriyen öncesi (Prekambrien), Kaledoniyen, Hersiniyen, Alpin orojenezin etkileri görülmektedir.

Türkiye’nin başlıca Metamorfik Masifleri  Istranca masifi  Menderes masifi (en büyük)  Ilgaz masifi  Kazdağı masifi  Uludağ masifi  Sultandağı masifi (Konya, Afyon)  Anamur masifi  Amasya – Tokat masifi  Yozgat – Akdağ masifi  Kırşehir masifi  Niğde masifi  Malatya masifi  Bitlis masifi  Akdağmadeni masifi

1) Istranca Masifi Batıda Tunca ırmağı, kuzeyde Bulgaristan, kuzeydoğuda Karadeniz ile sınırlanmıştır. Yıldız dağlarının temelini oluşturur. İki önemli istiften oluşur: a) Kristalin Metamorfik Kayaçlar Gnays, metagranit, fillit, şist, arduvaz, mermer, kalkşist b) Plütonik Sokulumlar (Kristalin metamorfik kayaçlar içine sokulumlar) Granit, diyorit, siyenit, gabro, monzonit  Masifin güneyindeki Trakya havzası, Senozoik kayaçların bulunduğu bir havzadır. Bu havzada, doğalgaz ve kısmen petrol yataklarının rezervuar kayaç özelliği gösterir.

2) Menderes Masifi En büyük masiftir. Kuzeyde İzmir-Ankara ofiyolit kuşağı, güneyde Batı Toroslar arasında olan ve bütün Ege’yi kaplayan masif. Büyük Menderes, Küçük Menderes ve Gediz grabenleriyle doğu-batı yönünde yarılmış durumdadır. Bu masif hemen hemen her çeşit metamorfizmaya uğramış kayaç topluluklarını içermektedir. Menderes masifinin çekirdek kısmı Alt Paleozoik veya daha eski (Kambriyen öncesi) yaştadır. Şist kılıf seviyeleri Geç Paleozoik yaştadır. Mermer kılıfın ise alt seviyeleri Permiyen, orta seviyeleri Trias Liyas, üst seviyeleri ise Geç Kretase yaşlıdır.

Menderes masifi en son metamorfizma evresinden bir önceki evrede (Jura’da) metamorfizma tüm masifi etkilemiş, hatta çekirdek kısmında ergimeye (anateksi) kadar ilerlemiştir. Kretase’yi izleyen en son evrede ise metamorfizma tümüyle retrograde metamorfizmaya dönüşmüştür. Çekirdekte → Migmatit, çekirdek gnaysları, şistleşmiş gnayslar Kılıfta → Şist, mermer, kuvarsit, kalkşist Sokulum kayaçları → Granodiyorit, granit  Radyometrik Rubidyum-Stronsiyum yaşlandırmalarına göre yaşı 529 milyon yıldır.

Türkiye’deki Prekambriyen oluşumları  Amanoslar  Karadere  Derik (Mardin)  Bütün Paleozoik formasyonlarının en iyi gözlendiği yer Tufanbeyli’dir (Adana-Toroslar).

PALEOZOİK BİRİMLER (545 – 245 MİLYON YIL ÖNCESİ) Türkiye’de Paleozoik’in kesintisiz (tam seri) olarak izlendiği bölgeler  Zap bölgesi  Orta Toroslar bölgesi Kambriyen – Permiyen  Tufanbeyli – Sarız  Silifke – Ovacık  Sultandağı – Çataltepe  İstanbul – Kocaeli Ordovisyen – Karbonifer  Zonguldak Karbonifer – Permiyen  Çamdağ Ordovisyen – Devoniyen  Karadere – Safranbolu Kambriyen – Devoniyen

Paleozoik’in karakteristik fosilleri:  Kambriyen → Trilobit  Silüryen → Graptolit, radiolaria  Ordovisyen → Brakiyopodlar, mercan, zırhlı balıklar, konodontlar, radiolaria  Karbonifer → Fusulina, endotira  Permiyen-Karbon → Bentik foraminiferler (fusulina)

Paleozoik formasyonlarının ekonomik önemi  Kambriyen → Şeyl ve kumtaşları  Devoniyen → Kireçtaşları  Karbonifer → Kömür yatakları (Zonguldak)