HAZIRLAYAN: BÜŞRA LAÇİN CÜMLENİN ÖĞELERİ HAZIRLAYAN: BÜŞRA LAÇİN

Cümlenin öğeleri Cümleyi meydana getiren elemanlar vardır. Bu elemanlar cümlede yüklemin anlamını çeşitli yönlerden tamamlar.

TEMEL ÖĞELER Bir okulu okul yapan elemanlar vardır. Bunlar;öğrenci, öğretmen, yönetici ve diğer personellerdir. Dikkat edilecek olursa bu elemanlardan en önemlileri öğretme ve öğrencidir. Bu örnekte olduğu gibi cümlede de temel öğeler vardır. Bunlar yüklem ve öznedir.

YÜKLEM

“Havalar iyice ısındı.”cümlesinde “ısınmak” oluş bildirmektedir. Cümlenin temel öğesidir. İş, oluş, durum, hareket bildirir. “Verdiğin kitabı dün okudum.” cümlesinde “okumak” sözcüğü iş bildirir. Cümlenin yüklemidir. “Havalar iyice ısındı.”cümlesinde “ısınmak” oluş bildirmektedir. “okula yetişebilmek için erkenden uyandı” cümlesinde “uyanmak” sözcüğü de durum bildirmektedir.

Yüklem çekimli eylem veya ek eylemle çekimlenmiş bir ad olabilir. Atatürk bağımsızlığımıza kavuşabilmemiz için yıllarca çalıştı. yüklem(eylem) Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu Atatürk’tür. yüklem(eylem ve ek eylemle çekimlenmiş ad.) Yüklem genellikle cümle sonunda bulunur,şiir dizelerinde,atasözlerinde,günlük konuşma dilinde yüklemin dili değişebilir.

Örnek: Sen git ben gelmeyeceğim bu akşam. Y. Y. Asıldı arabamız bir dağın yamacına. y. 3.Bazı cümlelerde anlam o kadar açıktır ki yüklemin kullanılmasına gerek kalmaz. Böyle cümlelerde yüklem dinleyenin veya okuyanın zihninde tamamlanır. Bu cümlelere eksitlili cümle denir. Değirmen iki taştan,muhabbet iki baştan (olur) sıcak bir yaz akşamı…havada arı kuş ve sinek sesleri…

ÖZNE

ÖZNE Cümlenin diğer temel öğesidir.yüklemin bildirdiği işi yapan, veya yüklemin bildirdiği durum içinde bulunan öğedir. Yağız atlar - kişnedi, merin kırbaç- sakladı. özne y. Özne y. Bugün hava oldukça soğuk. özne y. Çocuklar spor salonuna indiler. özne yüklem

1) Özneyi bulabilmek için yüklemle birlikte cümleye kim veya ne sorularından biri sorulur. sanat programları başlamadan önce (kim)özne seyircileri selamladı. Çocuğun saçları uzamış. (ne) özne y. gökyüzünde başka rengi de varmış. (ne) özne y.

2.)Özne ya yalın halde bulunur, ya da iyelik eki veya çokluk eki alabilir. Ninemin gözleri iyi görmüyor. (ne)özne y. Ayhan dünkü maçta çok iyi oynadı. (kim)özne y. 3.)bazı cümlelerde özne yer almayabilir. Böyle öznelere ”gizli özne” denir. Bu gizlilik anlamca değil,şekilcedir.böyle cümlelerde özne,fiilin aldığı kişi ekinden anlaşılır. (“kim?”ben)/ yazarın ne demek istediğini anlayamadım y.

Örnekte görüldüğü gibi yüklem birinci tekil ekini almıştır. 4.)Özne bir sözcük olabildiği gibi,söz öbeği de olabilir. Sınava katılan öğrencilerin hepsi başarılı oldu. Özne Y. 5.)Edilgen çatılı eylemlerin yüklem olduğu cümlelerde özne belli değildir,aslında “nesne” olan öğe özne gibi durur. Böyle öznelere “sözde özne” denir. Yemekten sonra kahveler içildi. Sözde ö. Y. (kimin içtiği belli değil)

Yarın çarşıya çıkılacak (kim veya sorularına yanıt yok.) 6.)Geçişsiz-edilgen çatılı eylemlerin yüklem olduğu cümlelerde özne bulunmaz. Yarın çarşıya çıkılacak (kim veya sorularına yanıt yok.) Bu sabah erken kalkılacak. (kim?,sorusuna yanıt yok)

ÖZNE-YÜKLEM UYUMU 1.)Özne çokluk kişi olan cümlenin yüklemi teklik veya çokluk eki alabilir. Zil çalınca çocuklar bahçeye çıktı. öz. Y. 2.)özne teklik kişi olsa bile saygı veya alay amacıyla yüklem çokluk eki olabilir. Bakan bey okulumuzu ziyaret ettiler. Küçük bey henüz uyanmadılar.

Kişileştirme yapıldığında yüklem çokluk olabilir. 3.)Özne olan çokluk hayvan, bitki ve diğer cansız varlık adları teklik yükleme bağlanır. Havalar ısındı.Çiçekler susuzluktan kurudu. Köpekler sabaha kadar havladı. özne y. UYARI: Kişileştirme yapıldığında yüklem çokluk olabilir. kuşlar doğan günü neşeyle kutladılar. özne y.

4.)Özne olan çokluk organ isimleri teklik yükleme bağlanır. Soğuktan ellerim mosmor oldu. ÖZ. Y. Ninemin kulakları iyi duymuyor. ÖZ. Y. 5.)Özne olan çokluk soyut adlar teklik yükleme bağlanır. Üzüntülerimiz azaldı. ÖZ. Y.

6.)Öznesi birinci,ikinci ve üçüncü kişi olan cümlenin yüklemi çokluk birinci kişi olur. Yarışmaya yalnız sen ve ben ÖZ. katılacağız. Y. Biz,siz ve onlar birlikte çalışalım. ÖZ. Y.

Cümlede her tür sözcük veya söz öbeği özne olarak görev alınabilir. 7.)Öznesi ikinci ve üçüncü kişi olan cümlenin yüklemi çokluk ikinci kişi olur. Sen ve o yarın bana uğrayın. ÖZ. Y. Onlar ve siz hiçbir konuda anlaşamıyorsunuz. ÖZ. Y. UYARI; Cümlede her tür sözcük veya söz öbeği özne olarak görev alınabilir. Tabur sokaklardan geçerken pencerelerden kadın başları sarkıyordu. ÖZ.(İSİM.T.) Y.

Yeşil başlı gövel ördek uçar gider göle karşı özne(sıfat t.) y. Ben ezelden beri hür yaşadım,hür özne (zamir) y. yaşarım. y.

Soru 1 Aşağıdakilerden hangisinde “isim tamlaması” özne görevindedir? Yorulan çocuk havuzun kenarına oturdu. Ay ışığı odanın penceresine vuruyordu. Kapının kolunu ustaya tamir ettirdi. Su bardağını mutfağın rafına yerleştirdi.

Özneyi bulabilmek için yüklemle birlikte cümleye “kim” veya ”ne” sorularından biri sorulur.”A” seçeneğinde özne “yorulan çocuk” sıfat tamlaması,”C” de tamir ettiren ”o” zamir,”D” de yerleştiren “o” zamir. ”B” de penceresine vuran ”ay ışığı” belirtisiz isim tamlaması özne görevindedir. CEVAP; B

Soru 2 Aşağıdaki cümlelerin hangisinde “öğretmen” sözcüğü özne görevindedir? Öğretmenini çok severdi. Öğretmeniniz hanginiz karşıladı. Öğretmen onu çok beğendi. Ödevini öğretmenine verdi.

“C” de geçen öğretmen sözcüğü beğenmek işini yapan öğedir “C” de geçen öğretmen sözcüğü beğenmek işini yapan öğedir.Kim sorusuna yanıt vermektedir.cümlenin öznesidir. CEVAP; C

YARDIMCI ÖĞELER (TÜMLEÇLER)

YARDIMCI ÖĞELER(Tümleçler) Tümleçler,cümlede yüklemin anlamını çeşitli yönlerden tamlayan öğelerdir.

NESNE (DÜZ TÜMLEÇ) Cümlede yüklemin bildirdiği işten etkilenen öğedir. Bayramda konuklara şeker ikram etti. Nesne Y. O/Elindeki dosyayı masanın üstüne koydu. Nesne Y. Nesneyi bulabilmek için yüklemle birlikte cümleye “ne?, neyi?,kimi?” Sorularında biri sorulur. Babası doğum gününde bir araba almış. Öz. (ne?)nesne y.

1)Belirtili nesne (neyi)belirtili nesne Belirtme hali eki (-i) alarak yükleme bağlanır: “neyi? ,kimi?”sorularından birine yanıt verir. Tatile çıkmadan önce arabayı tamir (neyi)belirtili n. ettirdim. Y. Kanlıca’nın ihtiyarları bir bir hatırlamakta ÖZ. Y. Geçen sonbaharları (neyi)belirtili nesne

Belirtisiz nesne Yalın halde bulunur.” Ne? “ sorusuna yanıt verir. Kahvaltıda süt içtim. Nesne y. Kör Mustafa karanfil ve domates belirtisiz nesne(ne) yetiştirirdi. yüklem

Çeşitli sözcükler veya söz grupları olabilir. Her doğan günün yeni bir dert olduğunu belirtili nesne insan bu yaşa gelince anlarmış. Özne yüklem Son saniyelerde atılan gol tribünleri ÖZNE BELİRTİLİ N ayağa kaldırdı. YÜKLEM

Cümlede birden fazla nesne bulunabilir, bunlar belirtili veya belirtisiz olmak üzere aynı türden olmalıdır. Uçurtmalar; gökyüzü açık hava rüzgar özne belirtisiz ister. Y. Biraz sonra jandarmalar; kamil’i, Salih’i özne belirtili n. ve Halil ağayı karakola götürdüler. Belirtili n. Y.

Ad cümlelerinde, edilgen çatılı eylemlerle geçişsiz eylemlerin yüklem olduğu cümlelerde “nesne” bulunmaz. Bugün hava dünden daha güzel. Özne y.

soru 3 Aşağıdaki cümlelerin hangisinde zamir olan nesne görevindedir? Bahçede hepimiz oturuyorduk. Sınıfta kimseyi unutamadı. Hayatı bize örnek oldu. Aradığını onlarda buldu.

cevap:B

DOLAYLI TÜMLEÇ

DOLAYLI TÜMLEÇ Dolaylı tümleç, cümlede yüklemin anlamını yer bildirerek tamlayan öğedir. Yönelme, bulunma,kalma, ayrılma,çıkma bildirir. Bir söz veya söz grubunun dolaylı tümleç olabilmesi için mutlaka “-e,-de,-den” eklerinin birini alması gerekir. dolaylı tümleci bulmak için yüklemle birlikte cümleye “neye,kime,nede,kimde,kimden,nereye, nereden,neye” sorularından biri sorulur.

Örnek; Olanları Orhan’a anlattı. Belirtili d.t. Y. Bir köşede büyük kazan içinde d.t.(nerede) d.t. (nerede) yemek, kaynıyordu. Özne y. Uyarı; Bir cümlede birden fazla dolaylı tümleç bulunabilir. Zil sesini duyar duymaz yukarıdan aşağıya indim.

soru 4 Aşağıdaki cümlelerin hangisinde dolaylı tümleç belirtili isim tamlaması vardır? Kuşun gagasına tatlı bir öpücük kondurdu. Yolculardan biri yaşlı kadına yer verdi. Gezi programı için okul müdürüne başvurdu. Komşunun kızı koşan çocuklara bakıyordu.

cevap:A

ZARF TÜMLECİ

ZARF TÜMLECİ Zarf tümleci;cümlede yüklemin anlamını;yön, zaman,durum,ölçü,araç, sebep vb. yönlerden tamamlar. Zarf tümlecini bulabilmek için yüklemle birlikte cümleye ;”nereye?,ne zaman?,niçin?, nasıl?,ne şekilde?,ne kadar?,neden?,ne zamana kadar?,ne zamandan beri?” vb. sorulardan biri sorulur.

Örnekler Bir sabah, her zamanki çamın altına z.t. D.t. vardım. Y. Dersten sonra hep birlikte maça gidelim. Zarf tümleci D.t. Y. Yurdumun çiçeklenmesi için daima yaşadım. Zarf tümleci(niçin) D.t. Y.

UYARI; Cümlede yön bildiren sözcükler yalın halde bulunursa zarf tümleci olur. Yönelme, bulunma, ayrılma hali eklerinden birini alırsa dolaylı tümleç belirtme hali eki alırsa (-i) BELİRTİLİ NESNE olur. Zil çalmadan önce çocuklar içeri girdi. Zarf tümleci öz. zarf Y.

SORU 5 Aşağıdaki cümlelerin hangisinde dolaylı tümleç vurgulanmıştır? İkili ilişkilerinden bulaşıcı hastalıklardan kaçar gibi kaçarım. Kuşku yol göstermezse yeryüzünde tutunamayız. Şehirden kasaba içine inen dik merdivenleri inceledim. Sınav sonuçları açıklanırken herkes sustu.

AÇIKLAYICI ÖĞE

Cümlede zaman zaman öğelerden biri açıklayıcısıyla birlikte verilir Cümlede zaman zaman öğelerden biri açıklayıcısıyla birlikte verilir. Açıklayıcı öğe cümleden çıkarılınca cümlenin anlamında herhangi bir değişme olmaz. Ahmet dursun, Beşiktaş’ın tek forveti,ilk yarının son dakikasında oyundan atıldı (öznenin açıklayıcısı). Ankara’yı doğup büyüdüğüm kenti şimdi çok özledim.(nesnenin açıklayıcısı)

soru 6 Aşağıdaki cümlelerin hangisinde özne açıklayıcısıyla verilmiştir? Televizyon,dünyayı ayağımıza getiren araç , bizi birbirimizden uzaklaştırıyor. Safranbolu evlerini,herkesi büyüleyen bu binaları,bir daha görmek isterdim. Konukları,yalıda,babamın en önemli hatıralarının geçtiği binada,ağırladık. Sultan suyu harasında atlar özenle,bir çocuk gibi, yetiştiriliyor.

cevap;A

soru 7 Aşağıdaki cümlelerin hangisinde eylemden etkilenene ait bir açıklama istenilmektedir? Bugün konuklara Ankara’yı mı gezdireceksiniz? Ankara’yı konuklara bugün mü gezdireceksiniz? Ankara’yı bugün konuklara mı gezdireceksiniz? Konuklara Ankara’yı siz mi gezdireceksiniz?

cevap;A

soru 8 Aşağıdaki cümlelerin hangisinde özne farklı bir tamlamadır? Sevda sözcükleridir,bu çizgiler Okul anılarım oldukça ilginçtir. Dünya ülkeleri ilişkilerini geliştirmeye çabalıyor. Güzel duygular uyandırıyor ozanın şiirleri.

cevap;D

soru 9 Aşağıdaki cümlelerin hangisinde öğelere ayırmada yanlışlık yapılmıştır? “Şermindeki” şiirler/bambaşka bir Fikret/ çıkarıyor /karşımıza. Kemal Tahir’in“yorgun savaşçı” adlı romanı /yakın tarihimize /ilişken /çok şey/kazandırır. Hiçbir romanımızda/üç İstanbul’da olduğu kadar çok roman kahramanı/yoktur. Karartma geceleri/Fırat Ilgaz’ın önemli romanlarındandır.

cevap;B

soru 10 Aşağıdaki cümlelerin hangisinde “nesne” kullanılmamıştır? Avrupa’dan aldıklarımı size de göstereceğim. Avcılar avladıklarını bize hediye ettiler. Bu kadar işimin arasında sana telefon edemem Yarın ki toplantı için üyeleri tek tek aradım.

cevap;C

soru 11 Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yönelmeli dolaylı tümleç kullanılmıştır? Şu kaynattığım ıhlamurdan iki bardak iç önce. Söylediklerimi bir kez daha düşün. Gece yarısı sokağa yabancı arabalar park etmiş. Maça gelenler kaçan gollerden sonra çok üzüldüler.

cevap;C

soru 12 Aşağıdaki cümlelerin hangisinde anlamca olumludur? Benim derdimi anlayan yok. Bugün kumsalda kimsecikler yok. Bu kitabı tercüme edecek kimse yok. Oralarda da seni tanımayan yok.

cevap;D

soru 13 Aşağıdaki cümlelerin öznesi hangi seçenekte açıkça belirtilmemiştir? Çocuk, bahçede oynarken düştü. Rukiye, afacan ama yardım severdi. Sanatçı, sorumluluğunu duyan kişidir. Bahçesinde en iyi gülleri yetiştirdi.

cevap;C Cümlede özneyi bulmak yükleme kim sorusunu sorarız. ‘ da = çocuk ‘ de = Rukiye ‘ de = kim sorusunun cevabıdır. ‘ de = kimin yetiştirdiği bilinmiyor. cevap;C

soru 14 “Oyun oynayan küçük çocukları salonun penceresinden seyrediyordu.”cümlesinin dolaylı tümleci için aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? Belirtisiz isim tamlaması Belirtili isim tamlaması Zincirleme isim tamlaması Sıfat tamlaması

cevap;B