НАСТАВКИ ЗА ВЕРБАЛИЗАЦИЈА

2. НАСТАВКИ ЗА ВЕРБАЛИЗАЦИЈА Наставките за вербализација, од еден постоечки глаголски корен или основа, образуваат нов глагол. Во зависност од видот на зборот на кој доаѓаат, наставките за вербализација се делат на два: a) деноминативни наставки за вербализација; б) девербални наставки за вербализација.

2.a. ДЕНОМИНАТИВНИ НАСТАВКИ ЗА ВЕРБАЛИЗАЦИЈА Деноминативните наставки за вербализација, од постоечки именски корени или основи образуваат нови глаголи. Кратенка: İf ye Тоа се следниве наставки:

2.a. ДЕНОМИНАТИВНИ НАСТАВКИ ЗА ВЕРБАЛИЗАЦИЈА /-A/ Од постоечки именки, образува глаголски основи: ad+a-, beniz+e- > benze-, boş+a-, kan+a-, oyun+a- > oyna-, tür+e-, yaş+a-, и др. Примери: Gelişme ve başarma arzusu içinde olan her insan engel ve zorluklarla çevrilmiş bir adaya benzer. Sıra sıra demir kovalardan sular boşanır, dolar. Arasıra kızlarıyla oynamaya gelirdi. Hepimiz sudan türedik, dedi.

2.a. ДЕНОМИНАТИВНИ НАСТАВКИ ЗА ВЕРБАЛИЗАЦИЈА /-Ar/ Има многу ограничена употреба: ağ+ar-, baş+ar-, ev+er-, mor+ar-, on+ar-, и др. Примери: Korsan, yere uzanıp gökyüzünün yavaş yavaş ağarmasını seyreder. Tembeller, uyuşuklar, işini bilmezler başaracak değil ya; sen başaracaksın. Kızını biz, burada everdik. Tuttuğu yer morardı. Yaptığım kötülüğü onarmak için geldim.

2.a. ДЕНОМИНАТИВНИ НАСТАВКИ ЗА ВЕРБАЛИЗАЦИЈА /-da/ Најчесто од ономатопеи образува глаголи: çatır+da-, fısıl+da-, horul+da-, ışıl+da-, и др. Примери: Tam balığın kuyruğunu takacağı sırada, güneş birden öyle bir çıkış çıktı ki, ışık, balıkçı kayığı gibi çatırdadı. Paşa olacaksın, diye fısıldadı. Öğleden sonra doğu tarafındaki camlarda ışıldar.

2.a. ДЕНОМИНАТИВНИ НАСТАВКИ ЗА ВЕРБАЛИЗАЦИЈА /-k/ Нефреквентна наставка: aç+(ı)k- > acık-, bir+(i)k-, geç+(i)k- > gecik-, göz+(ü)k-, и др. Примери: Kral da, dilenci de aynı iştahla acıkırlar. Her şey, herkes kendi kendine birikir. İş hayatı bu konudaki hatayı hiç affetmez cezalandırmakta gecikmez. Her biri büyük olayın kahramanı gibi gözüküyor.

2.a. ДЕНОМИНАТИВНИ НАСТАВКИ ЗА ВЕРБАЛИЗАЦИЈА /-kİr/ Нефреквентна наставка. Најчесто од ономатопеи образува глаголи: fış+kır-, hıç+kır-, püs+kür-, tü+kür-, и др. Примери: Gözlerinden ilâç acılığında yaşlar fışkırdı. Ağlamaktan, hıçkırmaktan, içini çekmekten nefret ediyor. Kara demir baca yeniden buhar püskürtmeye başlardı.

2.a. ДЕНОМИНАТИВНИ НАСТАВКИ ЗА ВЕРБАЛИЗАЦИЈА /-l/ Образува глаголи кои се во корелација со именката на која доаѓа: doğru+l-, duru+l-, ince+l-, kısa+l-, sivri+l-, az+(a)l-, boş+(a)l-, bun+(a)l-, dar+(a)l-, yön+(e)l-, и др. Примери: Zamanla karışıklık azaldı. Sıcaktan bunalacaksın, dedi. Şimdi daha da karanlık küçük sokaktan geçerek denize yöneliyoruz. Ağır ağır doğruldu.

2.a. ДЕНОМИНАТИВНИ НАСТАВКИ ЗА ВЕРБАЛИЗАЦИЈА /-lA/ Без сомнение една од најфреквентните наставки од оваа група. Може да образува глаголи од секоја именка: ateş+le-, av+la-, bağ+la-, baş+la-, demir+le-, diş+le-, giz+le-, gür+le-, hav+la-, kilit+le-, nokta+la-, suç+la-, ter+le-, ucuz+la-, ütü+le-, yaz+la, yok+la-, yol+la-, и др. Примери: Ben seni şimdi tavşan gibi avlarım! Eski hayatını artık noktaladı.

2.a. ДЕНОМИНАТИВНИ НАСТАВКИ ЗА ВЕРБАЛИЗАЦИЈА /-msA/ Се сретнува во многу мал број примери: anı+msa-, az+(ı)msa-, ben+(i)mse-, kötü+mse-, küçük+(ü)mse- > küçü-mse-, и др. Примери: Bir de kötümser müşavirlerden, yardımcılardan uzak durulmalıdır. Belki, bununla da kalmayıp içinden bana karşı bir küçümseme duyuyor. Kadın hiçbir şey anımsamıyor gibi yanıtladı...

2.a. ДЕНОМИНАТИВНИ НАСТАВКИ ЗА ВЕРБАЛИЗАЦИЈА /-r/ Нефреквентна наставка: deli+r-. Пример: Yeni bir yeni krizle artık bir daha geri dönemeyeceği bir noktaya kadar delirmekten korkmuştu. /-sA/ Нефреквентна наставка: garip+se-, su+sa-, mühim+se-, önem+se-, umur+sa-, и др. Примери: Bazı insanları garipserim. Başkalarının kendisi hakkında ne düşündüklerini umursamıyor...

2.б. ДЕВЕРБАЛНИ НАСТАВКИ ЗА ВЕРБАЛИЗАЦИЈА Девербалните наставки за вербализација, од глаголски корени или основи образуваат нови глаголи. Дел од овие наставки се наставки за залог и како такви се многу фреквентни. Другите наставки, пак, се среќаваат во многу мал број примери. Кратенка: FF ye Тоа се следните наставки:

2.б. ДЕВЕРБАЛНИ НАСТАВКИ ЗА ВЕРБАЛИЗАЦИЈА /-A/ Има многу ограничен број примери: bul-a-, dol-a-, tık-a-. Примери: Kendim kayıp düşmeyeyim diye, aşağıdan yukarıya doğru çıkarak basamakları sabun eriyiğine buladım. Şimdi, Maud'un yanında, bir kolunu beline dolamış, sessiz sessiz otururken, içinde sözcükler, cümle artıkları ses veriyordu... Sırtı rüzgâra dönük, kızağa oturdu, çizmelerini çıkararak içindeki karı temizledi, sol çizmesindeki deliği bir tutam samanla güzelce tıkadı.

2.б. ДЕВЕРБАЛНИ НАСТАВКИ ЗА ВЕРБАЛИЗАЦИЈА /-AlA/ Нефреквентна наставка. Новообразуваниот глагол семантички не е многу поразличен од глаголот на кој доаѓа оваа наставка: dur-ala-, eş-ele-, gez-ele-, it-ele-, kak-ala-, kov-ala-, ov-ala-, şaş-ala-, silk-ele-, tep-ele-, и др. Примери: Sesler birbirini kovaladı, herkes geliyordu, herkes gelmek istiyordu. Sonra çoraplarını giydi, gözlerini ovaladı... Devlet işleri çevresindeki gürültülü kalabalığı görünce şaşaladım.

2.б. ДЕВЕРБАЛНИ НАСТАВКИ ЗА ВЕРБАЛИЗАЦИЈА /-Ar/ Евидентирани се само неколку примери: çık-ar-, kop-ar- и др. Примери: Arka sırada oturan, kendi üzüntüleri içinde, herhalde öğretmeni hiç dinlemiyordu ki, süklüm püklüm ayağa kalktı, sesini çıkarmadı. Efendi, atınız ipini kopardı.

2.б. ДЕВЕРБАЛНИ НАСТАВКИ ЗА ВЕРБАЛИЗАЦИЈА /-Dİr/ Како една од наставките за залог е многу фреквентна. Образува глаголи во каузатив: aç-tır-, bık-tır-, bil-dir-, çek-tir-, don-dur-, giy-dir-, gül- dür-, kay-dır-, koş-tur-, öp-tür-, sez-dir-, sin-dir-, tüt-tür-, ver-dir-, ye-dir-, yüz-dür-, yaz-dır-, yıl-dır-, и др. Пример: Gelişen teknolojiye ayak uydurmak safi kan arttırır. Bir milleti taklit öldürür. Zorla elini öptürdü.

2.б. ДЕВЕРБАЛНИ НАСТАВКИ ЗА ВЕРБАЛИЗАЦИЈА /-İ/ Нефреквентна наставка: kaz-ı-, sür-ü-, и др. Примери: Bir çakıyla iki kasketin de deri astarını kazıdılar. Hastalıktan yeni kalkmış gibi ayaklarını sürüdü geldi Hüsnü'nün karısı.

2.б. ДЕВЕРБАЛНИ НАСТАВКИ ЗА ВЕРБАЛИЗАЦИЈА /-İl/ Една од наставките за залог. Многу фреквентна наставка. Образува глаголи во пасив: an-ıl-, bas-ıl-, boğ-ul-, duy-ul-, gönder-il-, kaz-ıl-, öv-ül-, sar-ıl-, sök-ül-, üz-ül-, ver-il-, yaz-ıl-, yor-ul-, и др. Примери: Herkesin sevilmeye ihtiyacı vardır. Sizin üzülmenizi istemediğim için dönmüştüm. İki yıl sonra da İzmir idadisine gönderildi.

2.б. ДЕВЕРБАЛНИ НАСТАВКИ ЗА ВЕРБАЛИЗАЦИЈА /-k/ Се среќава во мал број примери: bur-k-, dol-(u)k-, kal-k-, kan-(ı)k-, sil-k-. Примери: Telsizi eline alıp ayağa kalktı. Annesi omuzlarını silkti. Bu his her an yüreğimi burkuyor. Bin yıldır gizemlere, tılsımlara, büyülere, efsanelere sarmaşıklar gibi dolaşarak yaşamış İstanbulluların, artık alıştığı, kanıksadığı, sonunda zamansızlığa ulaşmış nice gündelik tansıktan biriydi bu...

2.б. ДЕВЕРБАЛНИ НАСТАВКИ ЗА ВЕРБАЛИЗАЦИЈА /-mA/ Многу фреквентна наставка. Образува глаголи со одречно значење од глаголот на кој доаѓа: al-ma-, bak-ma-, gez-me-, kalk-ma-, ver-me-, vur-ma-, ye- me-, zorla-ma-, и др. Примери: Gözüme bir damla uyku girmedi. Yeter artık, konuşma, dedi Boka. Görür görmez kimse çarpılmaz bunlara, ama baktıkça sevdalanırlar. Hiçbir kimse zorluk karşısında gelişigüzel tavır almamalıdır.

2.б. ДЕВЕРБАЛНИ НАСТАВКИ ЗА ВЕРБАЛИЗАЦИЈА /-msA/ Ова е, всушност, деноминативна наставка за вербализација, но само во еден пример од понов датум е користена како девербална наставка за вербализација: gül-(ü)mse-. Пример: En basit bir hizmetçi bile olsa, bir kadının karşısında olmaktan mutluluk duyan genç adam dudaklarında bir gülümseme, kadife tatlılığında bakışlarıyla onu okşuyordu.

2.б. ДЕВЕРБАЛНИ НАСТАВКИ ЗА ВЕРБАЛИЗАЦИЈА /-n/ Многу фреквентна наставка за залог. Образува глаголи со рефлексивно и пасивно значење: bak-(ı)n-, çek-(i)n-, giy-(i)n, kaşı-n-, sev-(i)n-, yet-(i)n-, и др. Примери: Fakat bunun anlaşılmasından çekiniyor, gözleri ayaklarında susuyordu. Giyindi, kahvaltısını yapıp evden çıktı. Şunu da söyleyeyim ki öğrendiklerimle hiç de yetinmiyorum.

2.б. ДЕВЕРБАЛНИ НАСТАВКИ ЗА ВЕРБАЛИЗАЦИЈА /-p/ Има многу ограничена употреба: kır-p-, ser-p-. Примери: Dünyaya göz kırpıyor Alice. Gülüşmeler, şakalar, kahkahalar yükseliyor, arada birbirlerine sabunlu su serpiyor, basıyorlardı çığlığı.

2.б. ДЕВЕРБАЛНИ НАСТАВКИ ЗА ВЕРБАЛИЗАЦИЈА /-r/ Една од наставките за залог. Образува глаголи во каузатив. Не се користи со консонантот “r” во финална позиција, туку со консонантите “ç”, “ğ”, “p”, “ş”, “t” и “y”: aş-(ı)r-, bit-(i)r-, doğ-(u)r-, duy-(u)r-, geç- (i)r-, piş-(i)r-, и др. Примери: İkimiz bir olunca çabucak bitirdik. Gül kardaş gül! dedi, anan seni gül ayında doğurmuş, belli! Yemeğimi kendim pişireceğim.

2.б. ДЕВЕРБАЛНИ НАСТАВКИ ЗА ВЕРБАЛИЗАЦИЈА /-ş/ Како една од наставките за залог е многу фреквентна. Образува глаголи во реципроцив: at-(ı)ş-, bak-(ı)ş-, döv-(ü)ş-, gör-(ü)ş-, gül-(ü)ş-, kalk- (ı)ş-, kokla-ş-, sev-(i)ş-, sık-(ı)ş-, и др. Примери: Sokak ortasında serserilerle dövüşmek âdeti yoktu. Sonra görüşürüz, diye elini sallayıp dışarı çıktı. Saçma bir tekerlemeye güler gibi, hep birlikte gülüştüler. Şevket bankada daktilolardan biriyle sevişmiş...

2.б. ДЕВЕРБАЛНИ НАСТАВКИ ЗА ВЕРБАЛИЗАЦИЈА /-t/ Една од наставките за залог. Многу е фреквентна. Образува глаголи во каузатив: acı-t-, benze-t-, boya-t-, düzel-t-, kapa-t-, kuru-t-, oku-t-, öde-t, sür-t-, uza-t-, yüksel-t-, и др. Примери: Bu, kağıttan yapılmış küçücük fişekler nasıl da insanın ensesini acıtıyor... Biraz daha dikkatli bakınca, önce büyük kara bir kuşa, sonra iriyarı bir adama benzettim o karaltıyı. Beni gebertmek için matematik okutuyorlar.

РЕДОСЛЕД НА МОРФЕМИТЕ Наставките во турскиот јазик една по друга се редат според одредени правила. Корените се полнозначни морфеми и како такви во реченицата може самостојно да се користат. Наставките, пак, како службени морфеми, не можат самостојно да опстојуваат на синтаксичката оска. Наставките кои имаат поблиска корелација со коренот или основата, се користат поблиску до нив. Наставките, пак, кои немаат врска со коренот или основата, се користат на крајот на зборот. Овие наставки формираат привремени врски со некој друг синтаксички елемент после нив.

РЕДОСЛЕД НА МОРФЕМИТЕ Редоследот на наставките во турскиот јазик е: корен + деривативност + инфлексивност Според видот на зборот на кој доаѓаат, инфлексивните наставки можат да бидат наставки за деклинација и наставки за конјугација. Пример: Okula başladım. КОРЕНДЕРИВА- ТИВНОСТ ИНФЛЕКСИВНОСТДОБИЕН ЗБОР ДЕКЛИ- НАЦИЈА КОНЈУГА- ЦИЈА oku--l++aokula baş+la--dı-mbaşladım

РЕДОСЛЕД НА МОРФЕМИТЕ Од наставките за деклинација, кога се користат и двата вида, најпрвин доаѓа наставка за присвојност, а потоа наставка за падеж: Onun evini aldım. evini < ev + i + (n)i !{İ k + 3T ie + (K)ACC ade } Наставките за присвојност формираат привремени врски со некој именски елемент назад пред зборот во реченицата, додека, пак, наставките за падеж формираат привремени врски со некој глаголски елемент напред во реченицата (освен GEN ade ). Две наставки за падеж не се користат една по друга. Кај именките, освен наставката за релативност, наставките за падеж се користат во финална позиција. А и релативната наставка се користи, не по сите, туку само по наставките за LOC и GEN.

РЕДОСЛЕД НА МОРФЕМИТЕ Редоследот на морфемите кај финитните глаголи е: корен + наст. на глаг. пар. + наст. за лице Во турскиот јазик, две наставки со иста функција и со иста фонетска структура не може да се користат една до друга. Во ситуации кои изгледаат како да е тоа случај, секако се работи за наставки со различна функција: görmeme < gör-me-me !{F k -O e -Fİ ye } gözlerler < göz+le-r-ler !{İ k +İF ye -G ş Z ke -3Ç şa } gelmişmiş < gel-miş[#i-]miş[-Ø] !{F k -B siz GZ ke [#F k -]B siz GZH[-3T şe ]} Една наставка на глаголска парадигма, може да се користи само со еден глагол.

ОСНОВИ И ВИДОВИ ОСНОВИ Корените се полнозначни морфеми и како такви може самостојно да се користат во реченицата. Меѓутоа, најчесто корените се недоволни за комплетно и сложено изразување на синтаксичко ниво. Често постои потреба од стеснување, проширување или целосна промена на нивното значење. Во тие ситуации, со наставките за деривација се добиваат нови зборови. Корените ретко се користат самостојно во реченицата. Наставките за деривација образуваат основи. Основите, како нови зборови, се пофункционални на синтаксичко ниво.

ОСНОВИ И ВИДОВИ ОСНОВИ Според видот на зборот кој е образуван, основите во турскиот јазик може да бидат: 1. именски основи; 2. глаголски основи. Како и кај класификацијата на наставките за деривација, и тука основите се делат на два дела.

ОСНОВИ И ВИДОВИ ОСНОВИ Именски основи: a) именски основи образувани од именски корени или именски основи: öz+lük, göz+lük+çü, и др. б) именски основи образувани од глаголски корени или глаголски основи: yaz-ı, baş+ar-ı, и др. Глаголски основи: a) глаголски основи образувани од именски корени или именски основи: ütü+le-, küçü+mse-, и др. б) глаголски основи образувани од глаголски корени или глаголски основи: öv-(ü)l-, güneşle-n-, и др.

ОСНОВИ И ВИДОВИ ОСНОВИ Основите се витални и функционални единици. Без основи, не може да се замисли турскиот јазик, оти само корените и наставките за инфлексија се многу недоволни во секојдневната комуникација. Без основи, како потреба на новите услови за живот, не може да се добијат нови зборови со наставките за инфлексија. Според тоа, наставките за деривација се од витално значење за турскиот јазик. Тие на јазикот му даваат скоро неограничена функционалност.

Решете ги зборовите од долниве реченици според двостепената морфолошка анализа: 1.Başlık alayım dedim. 2.Sevgiden geriye ne kaldı? 3.Dolu yağıyor.

ЗА ДЕНЕС ТОЛКУ.