3.BÖLÜM DOĞAL SİSTEMLER Hazırlayan : Hakan ULUTAŞ

Su kaynakları arasında nasıl bir ilişki vardır * Su kaynakları arasında nasıl bir ilişki vardır? * Yeryüzündeki sular hangi hallerde bulunmaktadır? ( Su döngüsü şemasından yararlanarak yer altı ve yer üstü su kaynaklarına ait kavram haritası oluşturunuz? )

Su çevrimi nedir? Su çevrimi, yeryüzünde, yeraltında ve atmosferde suyun varlığını ve hareketlerini tasvir eder. Dünya’daki su kaynaklarını; Okyanuslar, denizler, göller, barajlar, akarsular ve yer altı suları oluşturur. Tüm su kaynaklarından sıcaklığın etkisiyle buharlaşan sular tekrar yağış olarak yeryüzüne düşer. Yağışlar, Irmakları, denizleri, gölleri ve yer altı sularını besler.

SU KAYNAKLARI

0.3 0.3

Dünya Tatlı su Rezervinin 2/3 ünü Buzullar oluşturur

Yüzey sularının %87 sini göller oluşturur

Okyanuslar ve Denizler: Okyanus ve deniz suları tuzludur. Bu nedenle içme ve sulama amacıyla kullanılamaz. Ekvatordan uzaklaşıldıkça deniz ve okyanus sularının sıcaklığı ve tuzluluk oranları azalır. Deniz ve okyanuslar tuzlu olmalarına rağmen milyonlarca türde hayvan ve bitkinin yaşam alanlarıdır

Yağış oluşumuna etkileri bakımından okyanus suları, karada yaşayan canlılar için de yaşamsal bir öneme sahiptir.

Dünya’daki kara ve su alanlarının oransal dağılımı? %71 % 29

K. Amerika Avrupa Asya Atlas Okyanusu Afrika Büyük Okyanus Büyük Okyanus G. Amerika Hint Okyanusu Okyanusya Antarktika

Göller TANIM: Her yanı kara ile çevrili, derin – geniş ve durgun su kütlesidir… Bir su kütlesinin göl sayılabilmesi için: I. Göl çanağının doğrudan deniz ya da okyanuslarla bağlantısı olmamalıdır. II. Göl çanağında yıl boyunca su bulunmalıdır. ( Alanı ve derinliği değişebilir) III.Göl tabanında ağaç yada ot türü bitkiler tutunup yetişmemiş olmalıdır.

Göl Sularının Sıcaklığı: A) Bulunduğu enleme göre değişir. B) Gölün derinliğine göre değişir. C) Gölün yükseltisine göre değişir. D) Gölü besleyen kaynakların özelliğine göre değişir.

Göl Sularının Tatlı –Tuzlu Olması: a) Gölün “Gideğen” i olup olmamasına bağlıdır. Gölün fazla sularını boşaltan akarsuya Gideğen yada Gölayağı denir. Gideğeni olan göllerin suyu genellikle tatlıdır.

b) Göl çanağının jeolojik ve litolojik yapısına bağlıdır. Gölün bulunduğu çanaktaki kayaçların özelliğine bağlı olarak göl suları tatlı, kireçli sodalı yada tuzlu olabilir. c) Gölün bulunduğu bölgenin iklimine bağlıdır. Örnek: Sıcak ve kurak iklim bölgelerindeki göllerin suyu genelde tuzlu olur. Tuz Gölü, Lut Gölü gibi…

d) Gölü besleyen akarsuların debisi ve geçtikleri arazilerin jeolojik özelliklerine bağlıdır. Örnek: Gölü besleyen akarsuların tuzlu ve jipsli bölgelerden geçmesi Tuz Gölü’nün sularını daha da tuzlu hale getirmiştir.

2006 ÖSS SOS-1 TESTİ 17. SORU Yeryüzündeki göl sularının tuzlu, tatlı ya da sodalı olmasında aşağıdakilerden hangisinin etkisi yoktur? A) Gölün gideğeninin olup olmaması B) Göl çanağının kayaç yapısı C) Gölün denizden yüksekliği D) Göle ulaşan akarsuların az ya da bol su taşıması E) Gölün bulunduğu yerin iklim özellikleri

TEKTONİK GÖLLER: Yer kabuğu hareketleriyle meydana gelen çanaklarda ( Graben ve Senklinal gibi.) suların birikmesiyle oluşmuştur. Türkiye’deki ve dünyadaki göllerin büyük bir kısmı tektoniktir.

Dünyanın en büyük tuzlu su gölüdür. Yüzölçümü :371.000 km² dir. Petrol yataklarınca zengindir. Hazar Denizi batıda Azerbaycan ve Rusya, kuzeydoğu ve doğuda Kazakistan, doğuda Türkmenistan, güneyde İran toprakları ile çevrelenmiştir.

VOLKANİK GÖLLER Volkanik patlamayla oluşan krater- kaldera ve maar çukurluklarına suların dolmasıyla oluşan göllerdir. Volkanik faaliyetlerin görüldüğü kuşaklarda yaygındır. Akdeniz Kuşağı, Pasifik Ateş Çemberi Kuşağı gibi…

Nemrut Krater Gölü

Meke Gölü

KARSTİK GÖLLER Kolay eriyebilen kalker ve alçı taşı gibi kayaçların yaygın olduğu bölgelerde erime ya da çökmeyle oluşan çanaklarda ( Dolin,Uvala, Obruk ve Polye gibi ) suların birikmesiyle oluşur. Bunlardan bir kısmı sürekli, bir kısmı da geçici göl niteliğindedir

KARSTİK ŞEKİLLER

KIZÖREN GÖLÜ

BUZUL GÖLLERİ Buzul aşındırması sonucunda oluşan çukurlara ( Sirk – Buzyalağı vb ) suların dolmasıyla oluşurlar. Buzulların etkili olduğu dağlarda yada yüksek enlemlerde yaygındır. Özellikle; Finlandiya – İsveç – Norveç ve Kanada gibi ülkelerde binlerce buzul gölü vardır.

B) SET GÖLLERİ 1) Heyelan Set Gölleri: Bir akarsuyun önünün toprak kayması sonucu kapanmasıyla oluşur. Türkiye’deki heyelan set göllerinin büyük bir bölümü Karadeniz Bölgesi’ndedir.

TORTUM GÖLÜ

2) Volkanik Set Gölleri: Lavların vadi önlerini ya da tektonik çanakların önünü kapatması ile oluşurlar. Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki göllerimizin çoğu bu şekilde oluşmuştur.

Van gölü: Yüzölçümü:3.713 km² En derin yeri:451 m. Yükseltisi:1646 m. Suyu sodalıdır. Nemrut Dağından etrafa yayılan lavların Van Çanağının önünü tıkamasıyla oluşmuştur. Nemrut Dağı

3) Alüvyal Set Gölleri: Yağmur ve sel sularıyla yamaçlardan inen alüvyonlarının bir derenin önünü tıkamasıyla oluşurlar.

Mogan Gölü - ANKARA

4) Kıyı Set Gölleri ( LAGÜN ): Koyların önlerinin kıyı kordonlarıyla kapanması sonucu oluşurlar. Liman tipi kıyılardır. En güzel örnekleri Karadeniz’in kuzey kıyılarıdır. ( Ukrayna)

Barajların Yapılış Amaçları: 5) Baraj Gölleri ( Yapay Göller ): Vadi önlerinin insanlar tarafından yapılan setlerle kapatılması sonucunda oluşan göllerdir. Barajların Yapılış Amaçları: 1. Sulama ve içme suyu temin etmek. 2. Enerji üretmek. 3. Sel ve su taşkınlarını önlemek. 4. Su ürünleri elde etmek. Vb.

ASWAN BARAJI Nil Nehri Üzerinde Kurulmuştur Dünya’nın En Büyük 3. Barajıdır

Aswan Baraj Gölü

Ebu Simbel

AKARSULAR TANIM: Karalar üzerinde bir yatak ( vadi ) içinde, eğime bağlı olarak akış gösteren sulardır.

Akarsuların Sınıflandırılması:

DEBİ (Akım): Akarsuyunun herhangi bir kesitinden, 1 saniyede geçen su miktarıdır. ( m³ veya litre ile ifade edilir ) Rejim: Akarsu debi’sinin ( akımının ) yıl içindeki değişimidir. Akarsu debisi yıl içerisinde önemli değişikliler gösteriyorsa ; Düzensiz Rejimli. Akarsu debisi yıl içerisinde önemli değişikliler göstermiyorsa ; Düzenli Rejimli, akarsu adı verilir.

DÜZENSİZ REJİM AKIM Sn / m³

DÜZENLİ REJİM AKIM Sn / m³

Yağışların düzenli olduğu bölgelerde akarsu rejimleri de düzenli olur Yağışların düzenli olduğu bölgelerde akarsu rejimleri de düzenli olur! Örnek: Amazon ve Kongo nehirleri. Yağışların düzensiz olduğu bölgelerde akarsu rejimleri de düzensiz olur! Örnek: İndus ve Ganj nehirleri.

Beslenme Özelliklerine Göre Akarsular 1. Yağışlarla Beslenen Akarsular 4. Yer altı Sularından Beslenen Akarsular 2. Kar ve Buz Erimeleriyle Beslenen Akarsular 3. Gölden Beslenen Akarsular

Döküldüğü Yere Göre Akarsular Akarsu Havzası: Bir akarsuyun kollarıyla birlikte, sularını topladığı alana denir. Akarsu; Deniz ya da Okyanusa dökülüyorsa: Açık Havza, Göl , Bataklık ve Çöl gibi alanlarda son buluyorsa : Kapalı Havza denir.

YER ALTI SULARI ( Taban Suyu ): Yağış suları ile kar ve buz erimeleriyle ortaya çıkan suların, toprağın gözeneklerinden ve kayaçların çatlaklarından sızarak geçirimsiz bir tabakanın üzerinde birikmesiyle oluşurlar.

Yer altı Suyunu Etkileyen Faktörler Eğim. Yağış türü. Kayaçların özelliği ( Geçirimliliği ) Bitki Örtüsü

KAYNAKLAR TANIM: Yer altı sularının kendiliğinden yeryüzüne çıktığı noktalardır.

Vadi ( Yamaç ) Kaynağı: Vadi yamaçlarının yer altı su tablasını kestiği yerlerde oluşurlar. Yağış - Erime VADİ Kaynak

Karstik Kaynak:Kalkerli arazilerde erime sonucu oluşan boşluklarda biriken suların yeryüzüne çıkmasıyla oluşurlar. Karstik Kaynakların: Suları kireçlidir. Yılın bazı dönemlerinde kuruyabilir. - Suları soğuktur. Kaynak KALKER ( Kireçtaşı )

Gayzer:Volkanik alanlarda yerin derinliklerindeki sıcak gazların uyguladığı basıncın etkisiyle, yeryüzüne buhar yada sıcak su püskürten kaynaklardır. NOT: Türkiye’de Gayzer kaynaklarına rastlanmaz. Bu kaynakların en güzel örneklerine; ABD İzlanda ve Yeni Zellanda , da rastlanılmaktadır.

GAYZER Yellowstone Milli Parkı ABD

Artezyen:Tekne biçimindeki iki geçirimsiz tabaka arasındaki geçirimli tabakada basınçlı yer altı suyu birikir. Bu tabakaya sondaj yapıldığında basınçlı bir soğuk su kaynağı olan artezyen elde edilir.

GEÇİRİMSİZ TABAKA GEÇİRİMLİ TABAKA ARTEZYEN

Fay Kaynağı: Kırıklı yapıların bulunduğu yerlerde fay hattı boyunca yüzeye çıkan suların oluşturduğu kaynaklardır.

NOT: Genellikle suları sıcaktır NOT: Genellikle suları sıcaktır. Hem atmosferik ( yağış ) hem de magmatik sularla beslenir. Debisi ( su miktarı ) yıl içerisinde fazla değişiklik göstermez. Suları mineral bakımından zengin olur. ( Maden Suyu ) KAYNAK