Eylemlerin Yapısı

Eylemler yapılarına göre üçe ayrılır: İş oluş ve hareket bildiren sözcüklere EYLEM (fiil) denir. Eylemler yapılarına göre üçe ayrılır:

Basit Eylemler h h Türemiş Eylemler h Birleşik Eylemler

Basit Eylemler Hiç bir yapım eki almamış kök durumundaki eylemlerdir. Bazı basit eylemler çekim eki ya da ekleri almıştır. Bir eylemden bütün ekler çıkarıldıktan sonra geriye kalan kısım artık bölünemiyor ve bölünmek istendiğinde anlamda bir bozulma oluyorsa, bu geride kalan kısım, bir eylemin köküdür.Böyle eylemlere basit eylemler denir.

Örnek: Gördü, seversen, açmalı, otur, ver, tut, uç, gir, oku, diz...

? Örnek Soru Hangi cümledeki yüklemin yapısı basittir? A)Yeni aldığım elbiseyi bugün giydi. B)Çocuk, yatağından hafifçe doğruldu. C)Seyahatten dönen kardeşini kucakladı. D)Akşam olunca sokaklar tenhalaştı. ?

Cümlelerin yüklemleri incelendiğinde“giydi” sözcüğü dışında bütün yüklemlerin yapım eki aldığı görülüyor.Buna göre “giydi” sözcüğü yapım eki almadığı için basittir. Yani cevap:A

Türemiş Eylemler Sözcük, kök ve ya gövdelerine yapım ekleri getirilerek oluşturulan eylemlerdir.

Türemiş Eylemler yapılarına göre ikiye ayrılır:

İsimlerden türetilen eylemler Eylemlerden

İsimlerden türetilen eylemler Bu eylemler isimlere getirilen yapım ekleriyle yapılmıştır.

Not:Eylemlerin sonundaki (-) işareti -mek Örnek: -e(a):oyna-, yaşa- -el, -al:azal-, çoğal- -er, -ar:başar-, morar- -la, -le:başla-, gözle- -sa,-se:su-sa- Not:Eylemlerin sonundaki (-) işareti -mek -mak diye okunur.

Eylemlerden türeyen eylemler Bu eylemlerde, eylemlere getirilen yapım ekleriyle yapılmıştır.

Not:Eylemlerin sonundaki Örnek: -(i)n- : giyin-, taran- -(ı)l- : kırıl-, üzül- -(i)ş- : tanış-, görüş- -(i)t- acıt-, eğit- -dir- : kandır-, söndür- -(i)r- :bitir-, geçir- -(e)le- : kovala-, eşele- Not:Eylemlerin sonundaki (-) işareti -mek -mak diye okunur.

Örnek Soru Aşağıdakilerden hangisi türemiş eylemlerdir? A)Çürümek B)Kurumak C)Okumak D)Kazımak ?

“kazımak” eylemi “kazmak”eyleminden türemiştir; diğerleri basit yapılıdır. kaz-ı-mak (türemiş) (-ı-yapım ekidir.) çürü-mek (basit) kuru-mak (basit) oku-mak (basit) Yani cevap:D

Birleşik Eylemler İki veya daha fazla sözcüğün birleşmesiyle oluşan eylemlerdir.

Örnek Soru Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi birleşik eylemdir? A)Arkadaşları onu çok severler. B)Hastayı evinde ziyaret edeceğiz. C)Konuşurken eski günleri hatırladılar. D)Yıllarca arkadaşlarıyla görüşmemişti. ?

“Hastayı evinde ziyaret edeceğiz “Hastayı evinde ziyaret edeceğiz.” cümlelerinde yüklemi birleşik eylemdir:Ziyaret etmek. Yani cevap:B

Kurallı Birleşik Eylemler Yapılarına Göre Üçe Ayrılır; Kurallı (Özel) Birleşik Eylemler Yardımcı Eylemlerle Kurulan Anlamca Kaynaşmış (Deyim halindeki)

Kurallı Birleşik Eylemler Eylemlerin, vermek, bilmek, durmak, kalmak, yazmak eylemlerinden biriyle oluşturduğu özel eylem kalıplarıdır. Kurallı birleşik eylemler dörde ayrılır:

Yeterlilik Eylemi Tezlik Eylemi Sürerlik Eylemi Yaklaşma Eylemi

Yeterlilik Eylemi Eylem kök veya gövdelerine “-e, -a” ünlülerinden sonra “bilmek” eylemi getirilerek oluşturulur: gör-ebilmek, anla-(y)abilmek... Yeterlilik fiilinin olumsuz biçiminde “-bil-” düşer;

ÖrNeK: olumlu olumsuz açabilmek açamamak duyabilmek duyamamak

Tezlik Eylemi Eylem kök ve gövdelerine -(i) ünlüsünden sonra vermek eylemi getirilerek oluşturulur: gel-i-vermek, oku-(y) u-vermek... Tezlik eyleminde olumsuzluk eki ikinci eylemden sonra gelmektedir.Eğer olumsuzluk eki birinci eylemden sonra gelirse anlam değişir, beklenmezlik anlamı söz konusu olur: tutmayıverdi, almayıverdi...

Sürerlik Eylemi Eylem kök veya gövdelerine “-e, -a” ünlülerinden sonra, “durmak, gelmek, gitmek, kalmak” eylemlerinden biri getirilerek oluşturulur:

örnek: Gid-e-durmak, ol-a-gelmek uyu-(y)-a-kalmak... Bu eylemin olumsuzu pek kullanılmaz. “Uyuyakalmamış olsaydım seni arardım.”

Yaklaşma Eylemi Eylem kök ve gövdelerine “-e, -a” ünlüsünden sonra “yazmak” eylemi getirilerek oluşturulur:

Örnek: düş-e-yazmak, bil-e-yazmak... Bu eylemin de olumsuz şekli kullanılmaz.

? “Seçebildik” birleşik eyleminde aşağıdaki anlamların hangisi vardır? A)yaklaşma B)tezlik C)sürerlik D)yeterlik ?

“Seçebildik” birleşik eylemi, “yeterlik” eylemidir. Yani cevap:C

Yardımcı Eylemlerde Yapılan Birleşik Eylemler İsimlere veya isim türünden sözcüklere yardımcı eylemlerden (etmek, olmak, kılmak, eylemek, buyurmak) birinin eklenmesiyle oluşturulan birleşik eylemlerdir:

Örnekler: Hasta olmak, teşekkür etmek, hazır eylemek, mutlu kılmak, dikkat buyurmak gibi.

UYARI: Yardımcı eylemler isimlere eklenirken herhangi bir ses değişikliği oluyorsa bu tür birleşik eylemler bitişik yazılır: sabır etmek sabretmek (ses düşmesi var, bitişik) hata etmek hata etmek (ses değişikliği yok, ayrı)

Anlamca Kaynaşmış (Deyim Halindeki) Birleşik Eylemler İki veya daha fazla sözcüğün anlamca kaynaşıp birleşmesiyle oluşan birleşik eylemdir:

Örnekler: Baş vurmak, elinden kaçırmak, gözü görmemek, başından savmak.

? Örnek Soru Hangi cümlede birleşik eylem yoktur? A)Bahçede çalışan komşumuza yardım ettim. B)İnsanları fikirlerinden dolayı küçümsemeyiniz. C)Sabahtan beri içimde bir eziklik hissediyorum. D)Dayıma sabah erkenden telefon ettim. ?

A seçeneğinde “yardım etmek”, C’de “hissetmek”, D’de “telefon etmek”, yardımcı eylemin oluşturulmuş birleşik eylemlerdir. B’deki “küçümsemek” eylemi yapı bakımından türemiş eylemdir, birleşik eylem değildir. Yani cevap:B

SORULAR!

B Aşağıdakilerden hangisi basit eylemdir? A)Görüş- B)Çalış- C)Soğut- D)Uslan- B

Aşağıdaki cümlelerin yüklemlerin yapı bakımından bir grup oluşturursa hangisi dışta kalır? A)Büyüklerimizin deneyimlerinden yararlanmalıyız. B)Kültürlü bir insan olmak için okumalıyız. C)Kamyonu, evin yanında durdurdu. D)İşçiler, yıkık duvarı onardılar. B

B Aşağıdaki cümlelerin hangisinde basit eylem kullanılmıştır? A)Bu, ne zaman kirlendi? B)O çocuk dün buralarda geziyordu. C)Bahçemize erik ağacı dikildi. D)Konun anlamadığım yerlerini öğretmenim anlattı. Hangi cümledeki yüklemin yapısı basittir? B

A Aşağıdakilerden hangisi basit eylemdir? A)saydılar B)dertleştik C)temizlemiş D)sarıldı A

A Aşağıdaki atasözlerinin hangisi basit değildir? A)Köpek suya düşmeyince yüzmeyi öğrenemez. B)Köpek ekmek veren kapıyı tanır. C)Köpek sürünmekle etek kesilmez. D)Köpeksiz sürüye kurt iner. A

Aşağıda verilen cümlelerin hangisinde yüklemi oluşturan eylem, türemiş eylem değildir? A)Bir ara kapı tıkırdadı. B)Onlarla bu gün sözleşti. C)Durum ona da bildirildi. D)O da bugün işe gelmeliydi. D

Aşağıda verilen cümlelerin hangisinde yüklem yansımasından türemiş bir eylemdir? A)Adam, birden bire bana doğru gürledi. B)Bu durumu uzun süre gözledik. C)Onu burada da soruşturdular. D)Bugün yeniden işe başlandı. A

C Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yüklem addan türemiş bir eylemdir? A)Ayakkabı alacağım diye tutturdu. B)Törende şehit gazeteciler de anıldı. C)Bu durumda sorunları çözmek güçleşti. D)Yemekleri büyük bir özenle pişirdi. C

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yüklemi oluşturan sözcük, yapıca türemiştir? A)Yüreğim kanıyor bu durumlara. B)Seninle hiçbir yere gidemem. C)Sanırım yine beni göresi gelmiş D)Yazıdaki yanlışlıkları kimse fark etmeyecektir A

A Bu dizelerde aşağıdakilerden hangisi örneklenmemiştir? Sevincim yarım kaldı. Yarım kaldı umudum. Gülüşüm yarım kaldı. Yarım kaldı mutluluğum. Bu dizelerde aşağıdakilerden hangisi örneklenmemiştir? A) Türemiş eylem B) İyelik eki C) Kip eki D) Addan türemiş ad A

D “-in” eki, aşağıdakilerin hangisinde eylemden eylem türetilmiştir? A) Amacına ulaştın, artık sevin! B) Bir doktor bulun! C) Konuklara bir görün! D) O övünüyorsa sen de övün! D

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcük, bir eylemdir kökünden türetilmiştir? A) Fikret, çocuk şiirlerini “Şermin”de toplamıştı. B) Akşam, ay tutulmasını izleyeceğiz. C) Onca insan içinde bir tek o sivrildi. D) Etkileyici bir şekilde sürdürdü konuşmasını. D

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcük, bir eylemdir kökünden türetilmiştir? A) Fikret, çocuk şiirlerini “Şermin”de toplamıştı. B) Akşam, ay tutulmasını izleyeceğiz. C) Onca insan içinde bir tek o sivrildi. D) Etkileyici bir şekilde sürdürdü konuşmasını. D

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcük, bir eylemdir kökünden türetilmiştir? A) Fikret, çocuk şiirlerini “Şermin”de toplamıştı. B) Akşam, ay tutulmasını izleyeceğiz. C) Onca insan içinde bir tek o sivrildi. D) Etkileyici bir şekilde sürdürdü konuşmasını. D

Aşağıdaki altı çizili sözcüklerin hangisi ad kökünden türetilmiş bir eylem değildir? A) Bu düşünceleri kimse benimsemedi. B) Tarlalar, iyi sulanmamış. C) Taşınma olayı çok zoruma gidiyor. D) Kardeşini yıllarca o okutmuş. A

Aşağıdaki cümlelerin yüklemlerinden hangisi türemiş durumunda değildir? A) Yanında kimse gelmedi umarım. B) Sana çok şey borçluyuz. C) Kağıtlarım burada mühürlendi. D) Kapısının önüne zincir gerilmişti. D

Aşağıdaki dizelerden hangisinin yüklemi yapısı bakımından birleşik bir eylemdir? A) Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak B) Sana olmaz dökülen kanlarımız sonra helal C) Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarım. D) O benim milletimin yıldızıdır parlayacak B

“Bunu ben de kırabilirim.” cümlesindeki birleşik eylemin çeşidi nedir? A) Yeterlik B) Sürerlik C) Yaklaşma D) Tezlik A

A Yüklemi yeterlik eylemi olan cümle aşağıdakilerden hangisidir? A) Problemleri çok çabuk çözebiliyorum. B) Kardeşime güzel bir oyuncak alıverdim. C) Dün akşam ders çalışırken uyuya kalmışım. D) Ödev yaparken mürekkebi dökeyazdım. A

Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi, deyim halinde bir birleşik eylemdir? A) Evlat acısı yıllarca içine yer etmiş. B) Köyde bizi üç gün misafir ettiler. C) Eve gidince neden telefon etmediniz? D) Ona doğruyu söylemekle hata etmişsin. A

D “Ciddi ciddi konuşurken gülüverdi” cümlesinde eylemin çeşidi nedir? A) Yeterlik B) Sürerlik C) Yaklaşma D) Tezlik D

“Şu balıkları temizleyiver “Şu balıkları temizleyiver.” cümlesindeki birleşik eylemin çeşidi aşağıdakilerden hangisinde belirtilmiştir? A)Yeterlilik eylemi B)Tezlik eylemi C)Sürerlik eylemi D)Yaklaşma eylemi B

Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi, yardımcı eyleme kurulmuş bir birleşik eylemdir? A)Televizyon seyrederken uyuya kalmışım. B)Sende çabucak sinirleniveriyorsun. C)Konuyu size ayrıntılarıyla açıklayabilirim. D)Böyle bir teklif reddedilmez. D

Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi, yapısına göre diğerlerinden farklıdır? A)Almanya’daki ablasını çok özlemiş. B)Bu sırrı senelerce herkesten gizledim. C)Bir saate kadar sizi bekleyebilirim. D) Mazeretimi ona defalarca açıkladım. C

D Aşağıdaki birleşik eylemlerden hangisinin yazımı yanlıştır? A)Bu kadar yüzlerce kez test ediliyor. B)Bu seferlik seni affediyorum. C)Sizinle tanıştığıma memnun oldum. D)Misafirlerimize saygıda kusur etmeyiniz. D

“Annesi sonunda bebeği uyutabildi “Annesi sonunda bebeği uyutabildi.” cümlesindeki eylemin çeşidi aşağıdakilerden hangisidir? A)Tezlik B)Yaklaşma C)Sürerlik D)Yeterlik D

“Bilebilmek” eylemindeki anlam için aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? A) Yeterlik B) Yaklaşma C) Tezlik D) Sürerlik A

“İnsanlar hürriyetlerini, rahatlarını ve emniyetlerini bugüne kadar araya gelmişlerdir.” cümlesindeki eylemin anlamı için aşağıdakilerden hangisi söylenir? A) Tezlik B) Sürerlik C) Yeterlik D) Yaklaşma A

A Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi birleşik eylemdir? A) Arkadaşları onu çok severler. B) Hastayı evinde ziyaret edeceğiz. C) Konuşurken eski günleri hatırladılar. D) Yıllarca arkadaşlarıyla görüşmemişti. A

“Gözlerini açıverdi sıcağı görünce “Gözlerini açıverdi sıcağı görünce.” cümlesinin eylemi, yapı bakımından aşağıdakilerden hangisidir? A)basit B)türemiş C)birleşik D)edilgen C

HAZIRLAYAN AFİFE NUR KARAMERCAN