İran’ın Nükleer Programı ve Türkiye’nin Güvenliğine Etkileri Doç. Dr. MUSTAFA KİBAROĞLU Bilkent Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü 29 Mart 2006 Kadir Has Üniversitesi İstanbul

29 Mart 2006 Doç. Dr. Mustafa Kibaroglu 2 İran’ın Nükleer Programı ve Türkiye’nin Güvenliği A. İran’ın Nükleer Teknoloji Kazanma ve Uzun Menzilli Füze Geliştirme Çabaları B. ABD’nin İran Üzerindeki Baskıları Karşısında İran’ın Gelecekteki Muhtemel Politikaları C. Nükleer Güce Sahip Olduğu Takdirde İran’ın Yunanistan, Ermenistan ve Suriye ile İşbirliğinin Türkiye’nin Güvenliğine Etkileri D. Türkiye’nin Alabileceği Tedbirler

29 Mart 2006 Doç. Dr. Mustafa Kibaroglu 3 İran’ın Nükleer Programı ve Türkiye’nin Güvenliği İran’ın Demografik Yapısı Yüzölçümü 1,648,000 km 2 olan İran’ın nüfusu 70 milyondur yaş gurubu nüfusun yüzde 68’ni oluşturmaktadır Nüfusun yaklaşık yarısı Farsi, üçte biri Azeri, geri kalanı Türkmen, Kürt, Beluç ve diğer etnik guruplardan oluşmaktadır Ağırlıklı olarak Farsça ve Türkçe konuşulmaktadır

29 Mart 2006 Doç. Dr. Mustafa Kibaroglu 4 İran’ın Nükleer Programı ve Türkiye’nin Güvenliği İran’ın Nükleer Programı II. Dünya savaşı sonrası dönemde ABD ile gelişen stratejik ilişkileri İran’a nükleer teknoloji transferinin önünü açmıştır “Eisenhover Doktirini” ile ABD İran’da ilk nükleer bilimsel ve teknolojik alt yapıyı oluşturmuştur “Nixon Doktirini” ile ABD’nin İran’a kapsamlı nükleer tesisler kurması öngörülmüştür (1972) B. Almanya ve Fransa da çok sayıda nükleer reaktör, laboratuvarlar, zenginleştirme ve ayrıştırma tesisleri kurmaya talip olmuştur

29 Mart 2006 Doç. Dr. Mustafa Kibaroglu 5 İran’ın Nükleer Programı ve Türkiye’nin Güvenliği İran’ın Nükleer Programı (devam) 1974’te İran Şahı Pehlevi “20 Yılda 20,000 MWe nükleer güç” sahibi olma projesini açıklamıştır Ford ve Carter yönetimlerinde ABD’nin İran’ın nükleer programına desteği sürmüştür ( ) 1979 İslam Devrimi ile İran Humeyni’nin “Ne Doğu, Ne Batı” politikasını izlemiş ve nükleer projeler askıya alınmıştır Irak ile yapılan savaşta Irak’ın silah üstünlüğü ve ülkede yaşanan enerji sıkıntısı nükleer alana tekrar yönelinmesine sebep olmuştur

29 Mart 2006 Doç. Dr. Mustafa Kibaroglu 6 İran’ın Nükleer Programı ve Türkiye’nin Güvenliği İran’ın Nükleer Programı (devam) İslam Devrimi sonrası ABD ile gerilen ilişkiler ve İran’ın İsrail’e yönelik düşmanca tutumu bir çok alanda olduğu gibi nükleer alanda da ABD’nin baskısını ve engellemelerini getirmiştir Cumhurbaşkanı Haşimi Rafsancani’nin girişimleri ile hem Doğu’da hem Batı’da bir çok kapı çalınmıştır ancak sonuç çıkmamıştır Çin Halk Cumhuriyeti ve Sovyetler Birliği yakınlık göstermiş ancak ÇHC Amerikan baskısı, SSCB de iç sorunları sebebiyle çok katkı yapamamışlardır

29 Mart 2006 Doç. Dr. Mustafa Kibaroglu 7 İran’ın Nükleer Programı ve Türkiye’nin Güvenliği İran’ın Nükleer Programı (devam) Dönüm noktası Ocak 1995’te Rusya Federasyonu ile İran arasında imzalanan “Nükleer Alanda Kapsamlı İşbirliği” Anlaşması olmuştur İran 1970 yılında yürürlüğe giren Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Antlaşması’na (NPT) taraf ülke konumundadır İran 185 ülke ile birlikte NPT’de Nükleer Silaha Sahip Olmayan Devlet statüsündedir ve nükleer teknoloji transferi ya da içeride geliştirme hakkı vardır ancak bunu sadece barışçıl amaçla yapmak konusunda bağlayıcı taahhüt altına girmiştir

29 Mart 2006 Doç. Dr. Mustafa Kibaroglu 8 İran’ın Nükleer Programı ve Türkiye’nin Güvenliği İran’ın Füze Programı İran, Kuzey Kore’nin eski Sovyet yapımı SCUD tipi füzelerin menzillerini ve başlık taşıma kapasitelerini geliştirmesine mali destek sağlamıştır İran 1998 yılından bu yana 6 kez 1,350 km menzilli Şahap-3 füzesi test uçuşu gerçekleştirmiştir. Bu füzeler nükleer başlık taşıyabilecek kapasitededir İran menzilleri 2,500 km bulan Şahap-4 ve 5,000 km bulan Şahap-5 füzeleri üzerinde çalışmaktadır İran’ın uzaya iletişim uydusu atma ve Rusya ile Hava Savunma Sistemleri kurma projeleri vardır

29 Mart 2006 Doç. Dr. Mustafa Kibaroglu 9 İran’ın Nükleer Programı ve Türkiye’nin Güvenliği

29 Mart 2006 Doç. Dr. Mustafa Kibaroglu 10 İran’ın Nükleer Programı ve Türkiye’nin Güvenliği İran’ın Nükleer Programı & ABD’nin Baskısı NPT hükümlerine göre İran nükleer faaliyetlerinin yalnızca barışıl amaçlarla olduğunun doğrulanması için UAEA’na bütün nükleer tesislerini beyan etmek ve onların denetlenmesini kabul etmek zorundadır Yaşanmakta olan kriz İran’ın İsfahan yakınlarındaki Natanz’da uranyum zenginleştirme tesislerini ve Arak’taki Ağır Su üretim tesisini UAEA’na gerekli bildirimi yapmadan inşa etmiş olduğunun anlaşılmasından kaynaklanmaktadır Ancak UAEA bu durumu uluslararası hukukun bir ihlali olarak değerlendirMEmektedir

29 Mart 2006 Doç. Dr. Mustafa Kibaroglu 11 İran’ın Nükleer Programı ve Türkiye’nin Güvenliği ABD’nin Baskısı (devam) ABD İran’ın nükleer tesis kurma hakkı olduğunu kabul etmekle birlikte gizli nükleer silah geliştirme niyeti olduğunu iddia etmektedir İran nükleer programının uluslararası antlaşmalara uygun bir şekilde yalnızca barışçıl amaçlı olduğunu iddia etmektedir Avrupa Birliği’nin Ekim 2003’te devreye girmesi ile İran uranyum zenginleştirme faaliyetlerini “tek taraflı, gönüllü ve bağlayıcı olamayan şekilde” askıya aldığını açıklamıştır

29 Mart 2006 Doç. Dr. Mustafa Kibaroglu 12 İran’ın Nükleer Programı ve Türkiye’nin Güvenliği ABD’nin Baskısı (devam) İran ile AB arasındaki görüşmeler 2005 Bahar’ında kesilmiştir ve İran uranyum zenginleştirme faaliyetlerine Ocak 2006’da tekrar başlamıştır Mahmud Ahmedinejad’ın İran Cumhurbaşkanı seçilmesi sonrası İsrail hakkındaki açıklamaları sebebiyle AB ile olan ilişkileri de bozulmuştur UAEA, İran’ın nükleer faaliyetlerinin tümüyle barışçıl amaçlarla yapıldığını doğrulayacak gerekli denetlemeleri yapması konusunda yeterli işbirliğini göstermediği için konuyu BMGK’ne havale etmiştir

29 Mart 2006 Doç. Dr. Mustafa Kibaroglu 13 İran’ın Nükleer Programı ve Türkiye’nin Güvenliği ABD’nin Baskısı (devam) İran’ın nükleer dosyasının BMGK’nde yoğun bir şekilde tartışılması beklenmelidir Uluslararası hukukun İran tarafından açık bir ihlali söz konusu olmadığı UAEA tarafından açıklanmıştır BMGK’nda İran’ın “niyetleri” yargılanacaktır İslam devletleri ve Bağlantısızlar Gurubu İran’ın nükleer kazanımlarını desteklemektedir İran zamanla nükleer teknoloji pazarlayan ülke konumuna gelmek istemektedir

29 Mart 2006 Doç. Dr. Mustafa Kibaroglu 14 İran’ın Nükleer Programı ve Türkiye’nin Güvenliği ABD’nin Baskısı (devam) Rusya İran’da kurulacak nükleer reaktörlere taliptir ÇHC İran’dan büyük miktarlarda petrol ve doğal gaz almayı planlamaktadır Dünya kamuoyunda ABD ve İsrail’e karşı olumsuz duygular güçlenmekte ve İran’a destek artmaktadır İran nükleer silah yapmak için gerekli bilimsel ve teknolojik alt ve üst yapılara büyük oranda sahiptir İran’ın nükleer silah geliştirmesinin İsrail ve ABD için kabul edilemez olduğu ifade edilmektedir

29 Mart 2006 Doç. Dr. Mustafa Kibaroglu 15 İran’ın Nükleer Programı ve Türkiye’nin Güvenliği İran’ın Nükleer Gücü & Türkiye’nin Güvenliği Ülkeleri nükleer silah geliştirmeye sevk eden gerekçeler (tehdit algılaması, uluslararası prestij, elit ve bürokrasinin desteği, ülkenin içindeki siyasi ortam, ekonomik avantajlar) İran’da mevcuttur İran özellikle tarihten güç alan Fars milliyetçiliği çerçevesinde nükleer silah geliştirmek istemektedir Türkiye ile İran arasındaki dengeler nükleer silah sahibi olduğu takdirde İran lehine bozulabilir Bu durum Türkiye’nin iç ve dış güvenliğini, bölgesel konumunu ve Orta Asya’ya açılımını olumsuz etkiler

29 Mart 2006 Doç. Dr. Mustafa Kibaroglu 16 İran’ın Nükleer Programı ve Türkiye’nin Güvenliği Türkiye’nin Güvenliği (devam) İran’ın Yunanistan, Ermenistan ve Suriye ile geliştirmiş olduğu ittifak ilişkileri Türkiye’nin aleyhine bir yönde artarak gelişebilir İran-Yunanistan ittifakı Türkiye’nin Yunanistan’a karşı olan stratejik derinliğini ortadan kaldırabilir İran-Ermenistan ittifakı Ermenistan’ın haksız taleplerini güçlendirebilir İran-Suriye ittifakı Suriye’nin sınıraşan sular ve Hatay konusundaki eski (aslında değişmeyen) tutumuna dönmesine yol açabilir

29 Mart 2006 Doç. Dr. Mustafa Kibaroglu 17 İran’ın Nükleer Programı ve Türkiye’nin Güvenliği Türkiye’nin Alabileceği Tedbirler Türkiye’nin İran’ın nükleer programı konusundaki stratejisi “İran’ın nükleer silah sahibi olmamasını sağlamak” şeklinde olmalıdır Bu hedefe askeri araç ve yöntemler ile ulaşmaya çalışmak İran’ın nükleer silah edinme çabalarını geciktirebilir ancak iç ve dış desteği arttırabilir İran’ın “objektif güvenceler” verme önerisi ciddiyetle ele alınmalı ve daha ileriye götürülmelidir Türkiye Hava Gücünü arttırmalıdır ve ek olarak Hava Savunma Sistemlerini de düşünülmelidir

İran’ın Nükleer Programı ve Türkiye’nin Güvenliğine Etkileri Doç. Dr. MUSTAFA KİBAROĞLU Bilkent Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü 29 Mart 2006 Kadir Has Üniversitesi İstanbul