TÜRKİYE’DE ANNE - ÇOCUK SAĞLIĞI Uz. Dr. A. EMEL ÖNAL İstanbul Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı

Anne sağlığı ve çocuk sağlığı birbirini etkileyen durumlar olup, nüfusun büyük kesimini ilgilendirdiği, ülkelerin gelişmişliğini ve genel sağlık durumunu yansıttığı için Halk Sağlığı’nın da temel konularındandır.

Anne ve çocuklar Türkiye nüfusunun % 58.9 unu oluşturmaktadır. - 0-4 yaş grubu nüfusun % 10.2 si, - 0-14 yaş grubu % 31.5 i, - 15 - 49 yaş kadın nüfus nüfusun % 27.4 üdür.

Anne sağlığını etkileyen anneye ait faktörler, annenin doğumdaki yaşı, doğum sayısı, gebelik aralığı gibi doğurganlık özellikleri ile genel sağlık durumudur. Çevresel faktörler ise anneye ait faktörleri de etkileyen ülkenin sağlık sistemi, politikası, yasaları, eğitim politikaları, sosyo-ekonomik durumu ve kadının toplumdaki statüsüdür.

Şekil1. Türkiye’de son 20 yıla ilişkin yaşa özel doğurganlık hızları ( 1 )

UNICEF 2001 verilerine göre Türkiye’de her yıl 100 000 canlı doğumda 130 anne ölümü meydana gelmektedir. Anne ölümleri en sık kanamalar, toksemiler, infeksiyonlar ve düşük komplikasyonları nedeniyle olmaktadır.

Şekil 2. Türkiye’de son 60 yılda anne ölümü nedenleri ( 6 )

T.C. Sağlık Bakanlığı’nın Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname’ye göre annenin ve çocuğun beden ve ruh sağlığının korunmasını ve evli kadınların doğum öncesi ve sonraki bakımlarını sağlamak, Ana Çocuk Sağlığı(AÇS) ve Aile Planlaması(AP) Genel Müdürlüğü’nün görevlerindendir.

1998 TNSA sonuçlarına göre son beş yılda gerçekleşen doğumlardan bu yana geçen ortanca ay sayısı 37.0 dir. Doğumların % 26.7 si evde, % 19.4 ü sağlık personeli yardımı olmadan yapılmıştır.

Tablo1. Türkiye’de doğumlara yardım eden kişi (1) Hekim Ebe-hemşire Ara Ebesi Akraba/Diğer Kendi kendine Kent 46.9 38.1 7.2 4.0 0.5 Kır 24.3 44.4 15.7 13.6 1.3 Batı 63.9 28.4 3.4 3.2 0.3 Güney 34.7 51.5 9.6 3.1 0.7 Orta 38.6 51.4 4.4 4.8 0.8 Kuzey 39.7 50.0 7.1 2.2 Doğu 16.7 35.6 25.7 19.6 1.5 Toplam 40.1 40.5 10.4 7.6

Annelerin son beş yıl içinde yaptıkları doğumların % 56 sında bir komplikasyonla karşılaştıkları görülmektedir. Doğumda ve öncesinde bakım alanlarda uzun ve zahmetli doğum, kasılmalar, vajinal infeksiyon ve aşırı kanama bakım almayanlara göre daha azdır.

Tablo 2 . Türkiye’de doğum komplikasyonları ( 1 ) Sancı Kanama Vajinal infeksiyon Kasılma Anneye doğum öncesi ve doğumda tıbbi bakım Var 34.5 13.9 17.2 24.4 Yok 42.0 25.1 33.7 31.6 Toplam 37.0 16.4 21.0 25.2

Türkiye’de her yıl 2 milyona yakın kadın gebe kalmakta, bunların % 23 Türkiye’de her yıl 2 milyona yakın kadın gebe kalmakta, bunların % 23.2 si düşük, % 1.5 i ölüm ile sonuçlanmaktadır. Yaşayan çocukların % 42.7 si doğumdan sonraki bir yıl içinde ölmektedir. Bebeklerin ancak % 59.2 si, çocukların % 70.2 si izlenebilmektedir.

Şekil 3. Türkiye’de yıllara göre bebek ve çocuk ölümlülüğü (1)

Perinatal ölüm nedenleri erken fetal ölüm, konjenital anomali, prematürite, asfiksi ve diğer nedenlerdir. Gebeliklerin izlenmesi ve uygun koşullarda yapılan doğum ile bu nedenlerin çoğu önlenebilir. Neonatal ölüm nedenleri içinde perinatal nedenler ve pnömoni, ishal gibi önlenebilir infeksiyonlar yer almaktadır.

Tablo 3. Türkiye’de temel özelliklere göre neonatal, postneonatal, bebek, çocuk ve beş yaş altı ölüm hızları (binde)

Anneye ait faktörlerin yanısıra çocuğun sağlığını etkileyen çocuğa ait faktörler, çocuğun yaşı, cinsiyeti, doğum ağırlığı, kaçıncı çocuk olduğu, konjenital veya sistemik hastalığı olup olmadığıdır. Özellikle postneonatal dönemden başlayarak çevresel faktörler çocuk sağlığını etkileyen başlıca faktörlerdir.

Tablo 4. Türkiye’de demografik özelliklere göre neonatal, postneonatal, bebek, çocuk ve beş yaş altı ölüm hızları (binde)

Anne ve çocuk sağlığını korumada Yenidoğanın kalıtsal hastalık taraması Bebek ve çocukların aşılanması Beslenme Uygun çevre Sosyal destek gereklidir. Aile planlaması Genetik danışma Annenin infeksiyonlardan korunması ( kızamık, kızamıkçık, tetanoz vbg ) Gebelikte ve doğumda sağlık personeli yardımı

Tablo 5. Türkiye’de temel özelliklere göre 12-23 aylık çocukların aşılanma durumu ( 1 )

Düşük Doğum Ağırlıklı Bebek Oranı anne ve bebek beslenmesini beraber değerlendiren önemli bir ölçüttür. Türkiye’de Düşük Doğum Ağırlıklı Bebek Oranı 1990 yılı için % 8 dir.1998’de Dünya’da bu oranın % 17 olduğu tahmin edilmektedir.

Düşük doğum ağırlıklı bebekler normal ağırlıklı bebeklere göre daha yüksek mortalite ve ciddi morbidite riski altındadırlar. Bir yaşına geldiklerinde malnütrisyonlu, beş yaşına geldiklerinde bodur olma olasılıkları daha yüksektir.

Şekil 4. Gelişmekte olan ülkelerde, beş yaşından küçük çocuklarda başlıca ölüm nedenlerinin malnütrisyonla ilişkisi,1995 ( 8 )

1996-1997’de Türkiye’de çocukların (0-16 yaş) % 5.2 si düşük kilolu, % 9.1i kronik malnütrisyonlu ( bodur ) dur. Çocuklarda akut malnütrisyon ( wasted ) sıklığı ise % 5.8 dir.

Şekil 5. Türkiye’de beş yaş altı çocukların gelişimi (Yaşa göre (ay) ortalama Z-Skorları ) (1)

Bebeğin anne sütü ile beslenmesi, düşük ağırlıkla doğan çocukları protein-enerji malnütrisyonundan korur. Gelişmiş ülkelerde bile bebeklerin ilk 4-6 ay anne sütüyle beslenmeleri durumunda, solunum yolu hastalıklarıyla, gastrointestinal hastalıklar dörtte bir oranında azalmaktadır.

TNSA-98 e göre 4 aya kadar olan dönemde sadece anne sütü alan bebek oranı % 9.4, anne sütü ve sadece su alan bebek oranı % 30.8 dir. 1998’de Dünya’da 4 aya kadar olan dönemde sadece anne sütüyle beslenen bebek oranı % 35 olarak tahmin edilmektedir.

Annenin ve bebeğin sağlığı açısından gebelik ve laktasyon dönemindeki kadınların iyot, kalsiyum, A vitamini, demir, flor ve B12 vitaminine gereksinimi vardır. A vitamini yetersizliği çocuklarda kızamık ve ishal gibi infeksiyonların şiddetini artırmaktadır.

1995’te Ankara’da 9-17 ay arasındaki bebeklerin % 30 unda serum A vitamini düzeyi düşüklüğü( < 20 mikrogram / dl ), % 1.3 ünde ise A vitamini eksikliği ( < 10 mikrogram/ dl) saptanmıştır. A vitamini tükenmiş olarak doğan çocukların, bu vitamine, 4-6 aylık emzirmeden sonra anne sütünün sağlayabileceğinden daha fazla gereksinimleri vardır.

Anne ve bebekteki iyot yetersizliği ölü doğum, düşük, konjenital anomali, düşük doğum ağırlığı ve kretenizme yol açmaktadır. Türkiye % 9.7 lik bir oran ile endemik guatr bölgesidir. 1974’te Türkiye’de gebelerin % 74 ünde, emziklilerin % 65 inde, 1989’da Ankara’da gebelerin % 37.5 inde anemi saptanmıştır.

Annenin boyu, kilosu doğumdaki riskleri tahmin etmede önemli göstergelerdir. 1998 TNSA’a göre son beş yıl içinde doğum yapmış kadınların boy ortalaması 156.2±5.7cm., kilo ortalaması 63.3±12.5kg.dır. Kadınlardan BMI’i 18.5 in altında olanlar % 3( kronik yetersiz beslenme ), 25 in üzerinde olanlar % 52 (fazla kilolu), 30 un üzerinde olanlar % 19 oranındadır.

Günümüzde hem anneye hem de çocuğa zarar veren diğer morbidite nedenleri gebelik döneminde madde bağımlılığı, kazalar, şiddet ve diğer çevresel tehlikelerdir. Çocuk istismarı ( fiziksel, duygusal, cinsel ), ihmali ve kent yoksulluğunun sonuçları ise çocuk sağlığını tehdit eden ve henüz yeterince araştırılmamış konulardır.

Bugün Türkiye’de sürdürülen çabalar korunmayı ve birinci basamak sağlık hizmetlerini yükseltmeyi hedeflemektedir. 2002 yılında Sağlık Bakanlığı’nın yürüttüğü Anne ve Çocuk Ölümlerini Önleme Programı bireyleri hastalanınca bir sağlık kuruluşuna başvurmaya çağırmaktadır.

Ana Ölüm Hızını yüzbinde 40 a indirmek Anne ve Çocuk Ölümlerini Önleme Programı-2005 yılına kadar Ana Hedefler Ana Ölüm Hızını yüzbinde 40 a indirmek 5 yaş altı çocuk ölüm hızını binde 30 a indirmek Bebek ölüm hızını binde 20 ye indirmek Bölgesel farklılıkları % 50 azaltmak

Doğum öncesi bakım hizmeti alanların oranını % 90 a ulaştırmak Ara Hedefler: Doğum öncesi bakım hizmeti alanların oranını % 90 a ulaştırmak Doğumların % 90 ının sağlık kuruluşlarında veya sağlık personeli tarafından yaptırılmasını sağlamak Doğum sonu bakım hizmeti alanların oranını % 90 a ulaştırmak Bebek ve çocuk izlem oranını % 90 a ulaştırmak

Bağışıklama oranını % 90 a ulaştırmak 5 yaş altı beslenme bozukluklarını 1/3 oranında azaltmak Doğum yapılan tüm hastanelerin bebek dostu hastaneler olmalarını sağlamak Tüm yenidoğanları fenilketonüri ve hipotiroidi yönünden taramak Üreme çağındaki çiftler arasında etkili aile planlaması yöntemi kullanımını % 70 e çıkarmak.

Genişletilmiş Bağışıklama Akut Solunum Yolu İnfeksiyonlarının Kontrolu Türkiye’de anne-çocuk sağlığını iyileştirmek için bugüne kadar yürütülen programlar Genişletilmiş Bağışıklama Akut Solunum Yolu İnfeksiyonlarının Kontrolu İshalli Hastalıkların Kontrolu Anne Sütünün Teşviki Büyüme ve Gelişmenin İzlenmesi Fenil Ketonüri Tarama Güvenli Annelik Programlarıdır.

KAYNAKLAR 1-Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması 1998. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü. MEASURE DHS+Macro International Inc. Ankara, 1999. 2- Tümerdem Y. Halk Sağlığı I (Toplum Hekimliği) İ.Ü.Basımevi, İstanbul, 1990. 3- T.C. Sağlık Bakanlığı. Anne ve çocuk ölümlerini önleme programı, 2002. 4- UNICEF The state of the World’s children 2001. 5- Akın A, Özvarış ŞB, Ana sağlığı ve aile planlaması. Halk Sağlığı( Temel Bilgiler )içinde ( Editörler : Bertan M., Güler Ç. ),Güneş Kitabevi, Ankara, 1995, s:119-155.

6- T.C. Sağlık Bakanlığı, Dünya’da ve Türkiye’de Sağlık Kalkınma ve Çevre Açısından Nüfus Sorunu. ( Editör : Akın A. ). AÇSAP Genel Müdürlüğü, UNFPA,UNESCO, Ankara, 1995. 7- Güler M. Hekimler ve Tabip Odası Yöneticileri için Mevzuat. Türk Tabipleri Birliği Merkez Konseyi. 3. Baskı. Ankara, 2001. 8-DSÖ Dünya Sağlık Raporu 1998. ( Çeviri Editörleri: MetinB, Akın A, Güngör İ ). Ankara,1998. 9-Bertan M, Özcebe H. Çocuk, Nüfus ve Politikalar. Halk Sağlığı( Temel Bilgiler )içinde ( Editörler : Bertan M., Güler Ç. ),Güneş Kitabevi, Ankara, 1995, s:153-172.

10-Köroğlu E ( Proje Yöneticisi ), Ro-CODEC Çocuklarda Kronik Hastalıkların Sıklığı Tarama Çalışması 1996-1997. MedicoGraphics, Ankara, 1997. 11-Hatun Ş, Teziç T. Vitamin A status of healty infants in Ankara, Turkey. Türk J Pediatr 1995:37:187-192. 12-Ayhan B, İnce N, Önal E, Tümerdem Y. Erişkin erkeklerin guatr ile ilgili bilgi ve davranışları II. V. Ulusal Halk Sağlığı Günleri, Beslenme Sorunları ve Yasal Durum Bildiri Özet Kitabı, Isparta, 1997, s: 77. 13-Baysal A. Gebe ve emzikli annelerin beslenmesi. XXXI. Türk Pediatri Kongresi Kitabı içinde ( Editörler: İlter Ö, Arısoy N, Aydın A ). Türk Pediatri Kurumu, 1995.