Sosyal Bilimler Yayınlarının Görünürlüğü ve Değerlendirilmesinde Yaşanan Sorunlar Doç. Dr. Nazan Özenç Uçak

Bilimsel araştırmalara erişim ve değerlendirme Bilimsel iletişim araştırma sonuçlarının yayınlanması ve kullanılması esasına dayanır. Araştırma sonuçlarının kullanılabilmesi için erişilmesi, erişilmesi için görünürlüğü gerekir. Bibliyografik araçlar yayınların erişimi açısından önemlidir. Yayının kalitesi yayının kullanımıyla, değerlendirme yayın kalitesinin ölçümüyle ilgilidir. Yayınların kullanım oranı dergilerin etki faktörünü artırmaktadır. Atıf indeksleri kullanım ve etki faktörünün ölçülmesinde önemli rol oynamaktadır.

Değerlendirme ve alan özellikleri Değerlendirme neye göre yapılmalıdır? Her alan için aynı değerlendirme ölçütleri geçerli midir? Fen ve sosyal bilimlerin yayın özellikleri aynı mıdır? Atıf indekslerinin (SCI, SSCI ve AHCI) rolü her alan için aynı mıdır? Sosyal bilimler alanında yayınlara erişim ve değerlendirme açısından SSCI yeterli midir?

Sosyal bilimler yayın özellikleri ve atıf indeksi Çalışma alanı Yayın dili Yayın yapılan kaynak türleri Etki faktörü

1. Yerel konuların araştırılması Çalışma alanı içinde yaşanılan toplumla yakından ilgili Üretilen bilgi fen bilimlerinde olduğu kadar evrensel nitelikte değil Bilgi üretim ve kullanımı büyük ölçüde ulusal düzeyde gerçekleşiyor Bu durum özellikle sosyoloji, hukuk, kamu yönetimi, halk bilimi gibi alanlarda daha belirgin (Skelton 1973; Slatter 1988; Hicks 1999; 2004).

Yerel yayın yapma Kuzey Amerika ve Batı Avrupa ülkelerinde ulusal yayınlara atıf oranı %60’ın üzerindedir. Bu ülkelerde sosyal bilimler alanında yapılan araştırmalar kendi içinde ve diğer ülkelerdeki gelişmelerden habersiz gelişmektedir. Diğer ülkelerde ise, özellikle Amerika’da yapılan araştırmaların yakından izlenmesi ve benzer çalışmalar yapılması eğilimi vardır.

Atıf indeksleri ve yerel yayınlar Sosyal bilimciler fen bilimcilere oranla daha fazla ulusal yayın kullanmakta ve yabancı dergilere daha az yazı göndermektedir (Brittain,1984; Yitzhaki, 1998). SSCI ve AHCI tarafından kapsanan sosyal ve insan bilimler dergilerinin daha az sayıda, uluslararası nitelikli ve ABD ağırlıklıdır. SSCI’in kapsadığı hukuk dergilerinin %83’ü, yönetim dergilerinin %71’i, eğitim dergilerinin %70’i, ekonomi dergilerinin %54’ü ve psikoloji dergilerinin %62’si ABD de yayımlanan dergilerdir (Nederhof ve Noyons, 1990 dan aktaran Nederhof, 2006). 1991yılından sonra Hollanda, Danimarka ve İsveç gibi ülkelerin SSCI kapsamında yayın sayıları artsa da ABD’nin ağırlığı değişmemiştir (Leeuwen, 2006).

2. Yayın dili Yayının dilini belirleyen en önemli unsur yayının kimin için olduğu sorusuna verilecek yanıttır. Bir yayının dilinin İngilizce olması bilimsel değerini artırmaz, ancak görünürlüğünü ve atıf alma oranını artırır. Uluslararası literatürde yer almada araştırma konusu kadar yayın dilinin de etkisi vardır. Sosyal bilimlerde dil bariyeri fen bilimlerine göre bilgiye erişimde daha büyük bir engeldir.

Sosyal konuların ana dilde anlatımı Amerikalı ve İngiliz sosyal bilimciler %99 oranında kendi dillerindeki yazılara atıf yapmaktadırlar. Dünya literatürünün %10’unu oluşturmasına rağmen Alman ve Fransız sosyal bilimciler %60 dan fazla kendi dillerindeki yayınları kullanmaktadırlar. Hollandalı sosyal bilimciler %60’ın üzerine bir oranla kendi dillerinde yayın yaparken bu oran fen bilimciler arasında %3 den daha azdır. Norveçli insan bilimcilerin %44’ü, sosyal bilimcilerin %54’ü İngilizce yayın yaparken bu oran fenbilimlerinde %80’e, tıp alanında %84’e çıkmaktadır.

Hacettepe Üniversitesi’nde 391 tez ve atıf ( bunlardan 128 tez ve atıf sosyal ve insan bilimler alanına aittir ) üzerine yaptığımız bir araştırmaya göre sosyal bilimler tezlerindeTürkçe literatüre atıf oranı %64,5 dir. Aynı araştırmada İngilizce kaynaklara yapılan atıfların oranı mühendislikte %94, fen bilimlerinde %89 iken sosyal ve insan bilimlerinde bu oran %30,5’dir.

SSCI ve yayın dili İngilizce %95 oranla ilk sırada, bunu sırasıyla Almanca, Fransızca ve İtalyanca izlemektedir. Diğer dillerin temsil oranı %1 dir sonrası ABD dışında kalan ülkelerden atıf indeksine giren yayın sayısında bir miktar artış olmasına rağmen yayın dili açısından önemli bir fark yoktur (Leeuwen,2006).

3. Yayın türü Alan özellikleri kullanılan yayın türünü belirlemektedir. Sosyal bilimlerde yayın yelpazesi geniştir. Sosyal bilimlerde zaman baskısının az olması ve bütüncül yaklaşım bu alanda kitaba ve kitap içi bölümlere ilgiyi artırmaktadır. Sosyal bilimler alanında dergi kullanımında zamanla bir artış gözlense de kitapların yoğun kullanımının büyük ölçüde değişmediği yapılan araştırmalardan anlaşılmaktadır (Cronin, Synder ve Atkins, 1997; Lindholm- Romantschunk ve Warner,1996; Uçak, 1997; Kyvik, 2003).

Kitap kullanımıyla ilgili bazı örnekler Sosyal bilimleri genel olarak değerlendiriren bir araştırmaya göre sosyal bilimciler %67 oranında kitaba, %7 oranında kitap içi bölümlere ve %26 oranında dergilere atıf yapmaktadırlar (Nederhof, 2006). Dergi kullanımı fizikte %99’a çıkarken bu oran müzikte %11 dir (Huang ve Chang, 2008). Bir başka araştırma sonucuna göre kitaplara yapılan atıflar sosyolojide %62 iken kimyada %5tir (Broadus, 1971). Felsefede bu oran kitaplarda %70’e, kitap içi bölümlerde %15’e çıkmaktadır (Cullars, 1998).

Hacettepe Üniversitesi’nde yaptığımız araştırmaya göre sosyal bilimler alanında kitaplara yapılan atıflar dergilere yapılan atıflardan yaklaşık üç kat daha fazladır. Kitaplara yapılan atıf oranı: ◦ Felsefede %93 ◦ İngiliz dili ve edebiyatında %87,2 ◦ Sosyolojide %70,7 ◦ Tarihte %67,2 ◦ Ekonomide %54,9 ◦ Psikolojide %26,2’dir (Uçak ve Al, 2008).

Atıf indeksleri ve yayın türü Atıf indeksleri baz alınarak yapılan bir araştırmaya göre dergilere yapılan atıflar ◦ tarihte %35, ◦ sosyolojide %40, ◦ ekonomide %49, ◦ işletmede %56 ve ◦ psikolojide %64’ dür. Aynı araştırmaya göre dergi kullanım oranı fizikte %85, ve kimyada %84 olarak saptanmıştır (Glanzel ve Schoepflin, 1999).

Sosyal bilimlerde araştırma ürünlerinin farklı yayın türlerinde yer alması bu çalışmaların atıf indeksleri dışında kalmasına neden olmaktadır. Toplumu bilgilendirme amacıyla yapılan ve akademik olmayan pek çok yayının izlenebilmesi problemdir. Bu tip yayın yapma alışkanlığı dil, edebiyat ve kamu yönetimi gibi alanlarda daha fazladır. Dergi ağırlıklı bir değerlendirme bu alandaki ürünlerin tamamını kapsamamaktadır (Nederhof ve arkadaşları 1989).

4. Etki faktörü Sosyal bilimlerde gereksinim duyulan bilgi fen bilimlerinde olduğu kadar güncel değil ve kuramsal gelişim daha yavaştır. Yayınların eskime oranları bu özellikten etkilemektedir. Sosyal bilimlerde kaynakların yarı yaşamları fen bilimlerine göre daha uzun, eskime oranları daha yavaştır. Bu durum araştırma ürünlerinin etki süresini de uzatmaktadır. Sosyal bilimlerde araştırma sonuçlarının etkisi daha uzun bir süreye yayılmaktadır.

Atıf indeksleri ve etki faktörü Dergilerin etki faktörü genelde son iki yıl içinde aldıkları atıf sayısı ile ölçülmektedir. Zaman baskısının az olması, eski yıllarda çıkan yayınlara atıf yapma ve kitap kullanımının fazlalığı etki faktörünü etkilemektedir. Etki faktörünün son iki yıl üzerinden hesaplanması sosyal bilimlerde yayın kullanımına ilişkin değerlendirmeyi bütünüyle yansıtmamaktadır.

Sonuç Türkiyede sosyal bilimler alanında üretilen araştırma sonuçlarının görünürlüğü, erişimi ve değerlendirilmesinde alan özelliklerinin dikkate alınmamasından kaynaklanan sorunlar vardır. Türkiye’de sosyal bilimler alanında yayınların izlenmesi ve değerlendirilmesinde atıf indeksleri yeterli değildir. Kendi üniversitemizde üretilen bir yayından haberdar olmak SSCI de yer alan bir yayından haberdar olmaktan daha zor olabilmektedir.

Öneriler Ulusal konu bibliyografyaların/veri tabanlarının geliştirilmesi, Dergi dışında kitap ve kitap içi bölümlere erişim sağlayacak şekilde konu bibliyografyalarının hazırlanması, Üniversite yayınlarının görünürlüğü ve erişimi için kurumsal açık arşivlerin oluşturulması, Sosyal ve insan bilimleri yayınlarının değerlendirilmesinde alan özelliklerinin dikkate alınması; bu özelliklere uygun atıf indeksi tasarlanması ve bu konuda koordinasyonun sağlanması gereklidir.