DÖVİZ PİYASASI DR. DİLEK SEYMEN ASLI SEDA BİLMAN

Döviz Nedir? En genel ifadesiyle, yabancı ülke paralarına veya para yerine geçen her türlü ödeme araçlarına döviz (foreign exchange) denir. Yabancı ulusal paralar nakit biçiminde olabileceği gibi banka havaleleri, ödeme emirleri, döviz poliçeleri, mevduat sertifikaları veya seyahat çekleri vs. biçiminde de olabilirler. Bunların likiditesi de oldukça yüksektir. Özetle döviz piyasalarında, bu iki tip ödeme aracı arasında bir ayırım yapılır: Doğrudan nakit şeklinde olanlara efektif; nakde dönüştürülebilen araçlar biçiminde olanlara da döviz denmektedir.

Döviz Piyasası (FOREX) Döviz piyasaları, yabancı paraların alınıp satıldığı ya da bir ulusal paranın başka bir paraya dönüştürülmesine olanak veren kurumsal yapılardır. Bir başka deyişle, döviz arz ve talebinin karşılaştığı piyasaya döviz piyasası denir.

Döviz Piyasasının İşlevleri Satınalma Gücü Arabulucusu Kredi Kolaylıkları Riskten Korunma

Döviz Piyasasının Diğer Piyasalardan Farkları (Döviz Piyasasının Özellikleri) 1 Döviz piyasaları alıcı ve satıcıların doğrudan karşılaştıkları piyasalar değildir. 2 Döviz piyasaları belirli bir borsa biçiminde örgütlenmiş piyasalar değildir. 3 Döviz piyasasının yapımcılığını büyük bankalar üstlenmişlerdir. 4 Döviz piyasasında müşterilerin ihtiyaçlarına göre sözleşme yapılabilmektedir. 5 Döviz piyasaları evrensel nitelikteki piyasalardır. 6 Döviz piyasaları yeryüzünde hiç kapanmayan bir piyasa durumundadır. 7 Döviz piyasaları tam rekabet piyasalarına oldukça yakın piyasalardır.

Döviz Piyasalarının İşlemcileri 1 Bankalar ve Banka Dışı İşlemciler 2 Dış Ticaret ve Dış Yatırım İşlemleri Yapan Kişiler ve Firmalar 3 Spekülatörler ve Arbitrajcılar 4 Merkez Bankaları ve Hazine 5 Döviz Brokerleri 6 Gelirlerini Enflasyona Karşı Korumaya Çalışan İşlemciler

Döviz piyasasının iki önemli ayağı vardır: ►İnterbank Piyasası/ Toptan Piyasa Döviz pozisyonlarını denkleştirmek için bankaların kendi aralarında yaptıkları işlemlerden oluşur. Buna, bankalar arası döviz piyasası veya döviz interbankı adı verilir.

Bankaların döviz pozisyonları fazla veya eksik pozisyon şeklinde olabilir. Eğer, bankanın satın aldığı döviz miktarı satış tutarından fazla ise döviz rezervlerinde bir artış olur. Bu duruma bankanın ilgili yabancı para üzerinde fazla(uzun) pozisyon alması denir. Eğer, banka aynı para üzerinden satın aldığından daha fazla döviz satışında bulunmuş ise buna da eksik(kısa) pozisyon adı verilir.

►Müşteriler Piyasası/Perakende Piyasa Bankalar ve döviz ticareti yapan banka dışı mali kurumlar ile müşteriler arasındaki işlemlerden oluşur.

Döviz Piyasasında İşlem Türleri 1 Anında Teslim İşlemleri (spot transactions) Döviz piyasasının işlemlerin anında teslim-anında ödeme esasına göre yapıldığı bölümüne günlük döviz piyasası (spot exchange market) denir. Alınıp satılan paraların ilke olarak anlaşmaya varıldığı anda teslimi kaydıyla gerçekleştirilen işlemlerdir.

2 Vadeli İşlemler Döviz piyasasının gelecekte teslim-gelecekte ödeme esasının geçerli oluğu bölümüne vadeli döviz piyasası (forward exchange market) denir. Gelecekte bir tarihte belirli miktar ulusal para karşılığında belirli miktar yabancı paranın devredilmesini gerektiren işlemlerdir.

3 Swaplar (Değiş-Tokuş) Bir dövizin belirli miktarının iki farklı teslim tarihi (valor) ile aynı anda hem alınması, hem de satılması olayıdır. Başka bir deyişle, bir parayı günlük piyasada satan ve vadeli piyasada yeniden satın alan işlemdir.

Döviz Kuru En genel ifadesiyle, yabancı paraların fiyatına döviz kuru veya döviz fiyatı denir. Bir başka deyişle, döviz kuru, bir ulusal para ile yabancı para arasındaki değişim oranıdır. Bir ülke parasının diğer ülke parası cinsinden fiyatına iki taraflı nominal döviz kuru (bileteral nominal exchange rate) denir. - iki taraflı günlük döviz kuru - iki taraflı vadeli döviz kuru Günlük kurlar ile vadeli kurlar farklıdır. Vadeli döviz kuru günlük döviz kurundan büyük ise aradaki pozitif farka vade primi (forward premium); vadeli döviz kuru günlük döviz kurundan küçük ise aradaki negatif farka vade iskontosu (forward discount) adı verilir.

Vade Primi/İskontosu Nasıl Hesaplanır? F: vadeli döviz kuru e: günlük döviz kuru M: vade süresi

Dolaysız Kotasyon ve Dolaylı Kotasyon ♦ Döviz kurunun yabancı para birimi başına ulusal para miktarı olarak tanımlanmasına dolaysız kotasyon(direct quotation), enserten (incertain) tanımlama veya Avrupa yöntemi(European terms) denir. 1,75 TL/ $ : dolar başına 1,75 TL gibi. ♦ Döviz kurunun bir birim ulusal para karşılığı olan yabancı para miktarı biçiminde ifade edilmesine ise, dolaylı kotasyon(indirect quotation), serten (certain) tanımlama veya Amerikan yöntemi(American terms) denir. 1/1,75 $/TL: TL başına 1/ 1,48 dolar gibi.

Dolaylı-Dolaysız/Serten-Enserten Kur (2.05.2012) 1 USD = 1.7515 TL 1 EURO = 2.3055 TL 1 TL = 0.5709 USD Dolaysız/Düz Kur 1 TL = 0.4337 EURO 1 EURO = 1.3163 USD => 2.3055/1.7515 Çapraz Kur 1 USD = 0.7597 EURO => 1.7515/2.3055 Serten ve Enserten Kurlardaki Değişme 1 USD = 1.7515 TL 1 TL = 1 / 1.7515 USD 1 USD = 1.9000 TL 1 TL = 1 / 1.9000 USD Enserten Kurda (1.9000-1.7515) / 1.7515 .100 = (+) %8.5 USD değer kazandı Serten Kurda (1.7515-1.9000) / 1.9000 .100 = (-) %7.8 TL değer kaybetti Kaynak: TCMB.

Alış Kuru, Satış Kuru ve Kur Marjı Döviz kurları, döviz alış kuru(bid rate) ve döviz satış kuru(ask rate) olarak ayrı ayrı belirlenir. Alış kuru, satış kurundan daha düşük olur ve aradaki fark işlem giderleriyle bankanın karını kapsar. Alış ve satış fiyatları arasındaki farka ise, kur marjı(spread) adı verilir. Kur marjının, piyasadaki oranlarla karşılaştırılabilmesi için yıllık ve yüzde olarak ifade edilmesi gerekir. Ps, bankanın satış kuru Pa, bankanın alış kuru, olmak üzere kur marjı: Kur Marjı (yıllık yüzde) = [ ( Ps – Pa) / Ps ] * 100

Kur Marjını Etkileyen Faktörler ► işlem hacmi, ► döviz piyasasının istikrarlı olup olmadığı ► efektif kurlarda marj dövize göre daha geniştir, ► bankaların kendi aralarındaki işlemlerde uyguladıkları kur ile bireysel müşterilerine uyguladıkları kurlar farklıdır, ► kurumların mali pozisyonları, ► döviz piyasalarının dağınıklığı.

Nominal ve Reel Kurlar Piyasada kullanılan kur tanımı nominal döviz kurudur. Yani, yabancı para biriminin ulusal para ile ifade edilen karşılığıdır(veya tersi). Nominal kurların( nominal exchange rates) belirli bir zaman süresi içindeki dış enflasyon oranı ile yurt içi enflasyon oranına göre düzeltilmesinden elde edilen kura reel kur adı verilir. R, reel kur e, nominal kur P*, dış enflasyon oranı P, yurt içi enflasyon oranı, olmak üzere reel kur şöyle hesaplanır: Bu eşitlik, ulusal para birimi cinsinden nispi fiyatı temsil etmektedir.

Reel Döviz Kurları Gerçek hayatta çok sayıda mal olduğundan reel döviz kuru, tek bir mal itibariyle değil, belirli mallardan oluşan bir sepet itibariyle hesaplanır: Reel döviz kurunun yükselmesine reel değer kaybı (real depreciation), reel döviz kurunun düşmesine ise reel değer kazancı (real appreciation) denir. Reel döviz kuru bir ülkenin rekabet gücünü (competitiveness) yansıtır.

Reel Döviz Kurunun Hesaplanması 1 2 3 4 5 6 Dönem e ytl/$ Nominal Döviz Türkiye Üretici ABD Üretici Reel Döviz Kuru Kuru Endeksi Fiyat Endeksi Endeksi, (3)x(5/4) 1,35 100 1,45 107 120 110 98 1,60 118 125 103 1,50 111 130 116 99 1,44 106 135 92

Reel Döviz Kurları Reel değer kaybının-kazancının ne zaman ortaya çıkacağı reel döviz kurundaki değişme itibariyle yazılarak belirlenebilir:

Efektif Döviz Kuru Ülkenin dış ticaret hacminde önemli bir paya sahip olan ülkelerin iki taraflı nominal döviz kurlarından-iki taraflı reel döviz kurlarından oluşan bir döviz kuru sepeti tanımlanır ve bu sepetin dış ticaretteki payla ağırlıklandırılan ortalama fiyatı hesaplanır. Ulusal paranın dış değerinde zaman içinde meydana gelen nominal veya reel ortalama değişimi yansıtan bu tür döviz kuruna nominal efektif döviz kuru (nominal effective exchange rate)-reel efektif döviz kuru (real effective exchange rate) denir.

Efektif Reel Döviz Kurunun Hesaplanması

(98x0,40) + (93x0,60) = 39,2 + 55,8 = 95 (103x0,40) + (100x0,60) = 41,2 + 60 = 101,2 (99x0,40) + (102x0,60) = 39,6 + 61,2 = 100,8

Önemli Not ! TCMB, reel kuru yurtiçi fiyat düzeyinin yurtdışı fiyat düzeyine oranı biçiminde (R=P/eP*) tanımlamaktadır. Bu nedenle merkez bankasınca açıklanan reel döviz kuru endeksindeki artış, reel değer kaybını değil; reel değer kazancını ifade eder.

Döviz Piyasasında Arbitraj Arbitraj, genel olarak, döviz, menkul değer, ticari mal veya üretim faktörü gibi bir ekonomik varlığın aynı andaki fiyat farklılıklarından kar sağlamak üzere eşanlı olarak alınıp satılması veya satılıp alınması biçimindeki işlemlerdir. Dövizin aynı anda değişik piyasalardaki kur farklılıklarından kazanç elde edilmesidir. Parayı ucuz olduğu piyasadan alıp pahalı olduğu piyasada satarak kar elde edilebilir. Buna yer arbitrajı (coğrafi arbitraj-iki noktalı arbitraj) denir. İki döviz kurunun içerdiği kur, yani çapraz döviz kurları üzerinden yapılan arbitraja ise üçlü arbitraj (üç noktalı arbitraj) adı verilir. Kur marjlarının olduğu, yani alış ve satış marjlarının sıfırdan farklı olduğu bir ortamdaki arbitraja ise alış ve satış marjları ile arbitraj denir.

Döviz Piyasasında Spekülasyon Döviz kurundaki olası bir olumsuz değişmenin yol açtığı kayba döviz kuru riski; döviz kuru riskinin, döviz kurunda beklenen bir değişmeden kar elde etmek amacıyla, üstlenilmesine spekülasyon denir. Spekülasyon işlemi yapanlara spekülatör, döviz kurunun yükselmesini bekleyen iyimser spekülatörlere boğalar (bulls); düşmesini bekleyen kötümser spekülatörlere ise ayılar (bears) denir.

İstikrar Sağlayıcı/Bozucu Spekülasyon Döviz kuru düştüğünde döviz satın alınmasına veya döviz kuru yükseldiğinde döviz satılmasına istikrar sağlayıcı spekülasyon (stabilizing speculation) denir. Döviz kuru düştüğünde döviz kurunun daha da düşeceği beklentisiyle döviz satılmasına veya kur yüksek iken döviz kurunun daha da yükseleceği beklentisiyle döviz satın alınmasına ise istikrar bozucu spekülasyon (destabilizing speculation) adı verilir.

Döviz Spekülasyonu ve Döviz Arbitrajı Arasındaki Fark Spekülatörler, tüm kazançlarını döviz kurlarında bekledikleri değişmelerden elde etmeye çalışırken; arbitrajcılar, dövizin aynı anda değişik piyasalardaki kur farklılıklarından kazanç elde etmeye çalışırlar. Spekülasyonda kur riski üstlenilirken; arbitrajcının risk üstlenmesi konusu değildir.

Referanslar Seyidoğlu, Halil, Uluslararası Finans, Güzem Can Yayınları No:19, 4. Baskı, İstanbul, 2003. Seyidoğlu, Halil, Uluslararası İktisat: Teori Politika ve Uygulama, Güzem Can Yayınları No: 20, 15.Baskı, İstanbul, 2003. Ünsal, Erdal, Uluslarararası İktisat, İmaj Yayınevi, Ankara, 2005. Veri Kaynağı: TCMB, www.tcmb.gov.tr, [28.04.2010].