Psikiyatri Hemşireliği ARAŞTIRMA TOPLUMU VE ÖRNEĞİN BELİRLENMESİ (Evren ve Örneklem) Elvan ULUTÜRK Psikiyatri Hemşireliği Bilim Dalı Yükseklisans

Araştırmaların doğru toplumda, doğru birimler üzerinde ve doğru zamanda yapılması gerekir. Araştırmalar; incelenen değişkeni taşıyan birimler üzerinde, yada seçilmiş örnekte yapılır. Araştırmanın yapılacağı toplumun doğru tanımlanması, grupların sınırlarının doğru ve tam olması gerekir. Örneklem araştırması ise; örneğin yeterli sayıda ve toplumu temsil edecek biçimde olmasına özen gösterilmelidir.

TOPLUMUN TANIMI Toplum araştırılan değişken yada değişkenlerin gözlemlendiği/gözlemlenebileceği bireylerden oluşan topluluktur. N sembolü ile gösterilir. Araştırma konusuna göre toplum örnekleri; -“Türkiye’de Hipertansiyon Sıklığı (Prevalansı)” araştırmasında toplum (RAT), Türkiye’de yaşayan Hipertansiyon riski taşıyan 30+ yaş grubu kadın ve erkek bireyler topluluğudur. -“Eskişehir’de üniversite öğrencilerinin sigara ve alkol kullanım sıklığı ve etkileyen faktörler” araştırmasında toplum sınırı Eskişehir’deki tüm üniversite öğrencileri topluluğudur.

ÖRNEK SEÇİMİ Araştırmalar toplumdaki tüm bireyler üzerinde değil, seçilecek örnekler üzerinde yapılır. Örnek seçiminde bazı kriterlere uyulmalıdır. - Örnek Toplumu temsil etmeli ve yeterli sayıda olmalıdır. -Toplumdaki her birimin örneğe seçilme şansları eşit olmalıdır. -Örnek birimler rastgele seçilmelidir. -Toplumun alt kesimlerinin (suppopulation) değişken yoğunluklarına göre örnekte temsilleri yoğunluklar ile orantılı olmalıdır.

-Sosyo-kültürel farklılıklar örneğe yansımalı. -Toplumun heterojen yapıda olması halinde heterojenitenin örnekleme yansıması için uygun örkleme yöntemi kullanılmalıdır. -Verilerin analizine karar verirken uygun 1. tip hata olasılığı ( yanılma payı) ve 2. tip hata olasılığı ( yanılma payı) seçilmelidir.   0,05 ve   0,20 sınırlarını gözeterek örnek sayısının belirlenmesine özen gösterilmelidir.

-Örnek birim sayısını belirlerken parametrenin örneklerde müsaade edilebilir farkını (etki büyüklüğü, effect size) gerçeğe uygun tanımlayarak örnek seçilmelidir. -Örneklem araştırmasında güç analizi yapılarak kararlarda gücün (1-) %67’den daha düşük olmaması için önlem alınmalı, gerekli düzeltmeler yapılmalıdır. Araştırmada güç değerlerinin olabildiğince yüksek tutulması için zaman, maliyet, bilimsel fayda analizleri (descriptive/analitic) yapılmalıdır.

-Toplumda Az görülen bir olay için çok, sık görülen olay için AZ örnek alınmalıdır. -Sahada Homojen dağılan olay için Az, Heterojen dağılan olay için çok örnek alınmalıdır. -Toplum oranını tahmin etmede çok yakın (kesin) tahminler için çok, yaklaşık (Az kesin) tahminler için AZ örnek alınmalıdır. -Tahminler için güven aralığı yüksek değerler için ÇOK örnek alınmalıdır. -Araştırma Pahalı bir uygulama ise AZ, Ucuz ise ÇOK örnek alınmalıdır.

-Araştırma yeni bir teori, teknik, yöntem geliştirme ise AZ örnek, Tekrar deneyleri ise ÇOK örnek alınmalıdır. Örnek hacmi hesaplamasında yararlanılacak değişkenin aşağıdaki bilgilerinin bilinmesi gerekir. 1. Toplum çerçevesinin bilinmesi: Toplumdaki tüm bireylerin, yer ve birey özelliklerini belirten bilgi kaynaklarına çerçeve denir. Yerleşim yerlerine göre dağılım çizelgeleri, haritalar, yerleşim planları, isim listeleri birer çerçevedir. Çerçevenin toplum yapısını doğru belirtmesi gerekir.

2. İncelenen değişkenin toplum dağılımının bilmesi: Araştırılan değişkenlerin toplumdaki teorik dağılımları hakkında bilgiler bulunmalıdır. (Normal, Binom, Poisson vb.) 3. Toplum parametreleri hakkında bilgi: Değişkenin toplum parametreleri hakkında (, , P, p (rho) vb.) kesin yada tahmini bilgiler bulunmalıdır. Parametreler; uzun zaman periyodunda değişme göstermeyen toplum değerleridir. 4. Parametre tahminlerinin güven olasılığı (1-): Güven aralığının hangi olasılığa göre hesaplanacağı belirlenmelidir.

Güven olasılığı arttıkça seçilecek örnek birim sayısı artar Güven olasılığı arttıkça seçilecek örnek birim sayısı artar. Güven olasılığı %95, %99 yada %99.9 oranlarından biri olarak seçilir. Bunun dışındaki oranlar bilimsel değildir. 5. Örnekleme sonuçlarının kesinliği (Effect Size): Araştırmadan elde edilecek parametre tahmini ile parametre arasında müsaade edilebilecek farkın toleransın önceden belirlenmesi gerekir. Kesinlik kararının büyümesi, seçilecek örnek sayısının azalmasına, küçülmesi ise artmasına yol açar. Kesinlik kararı, keyfi olarak verilemez. Seçilecek uygun bir tolerans oranına göre kesinlik değeri hesaplanmalıdır.

6. İstatiksel Güç (1-): Ulaşılan kararlara güvenirlik (1-) belirlenmelidir. İstatiksel gücün düşük olması örnek birim sayısının düşük olmasına, yüksek değerler ise örnek hacminin artmasına yol açar. Güç olasılığının 0,20’den düşük olması bilimsel değildir. Güç değeri genel olarak %80 olmalıdır. Güç oranı, alınan kararların bilimselliğini belirleyen bir orandır.

7. Amaçların denetlenmesinde istatiksel hipotezin yönü: Amaçların denetlenmesinde istatiksel analizlerden yararlanılır. H0 hipotezine karşı kurulan H1 hipotezinin yön belirtmesi yada belirtmemesine göre güç oranı değişmektedir. Araştırmalarda örnek hacmi belirlenirken testin yönüne göre hesaplamalar yapmak gerekir.

GÜÇ ANALİZİ ve ÖRNEKLEME YÖNTEMLERİ Güç analizi (power analysis); güvenilirliği, geçerliliği yüksek bir araştırma planlamayı ve araştırma sonucunda alınacak kararların geçerliliğini, güvenirliğini ve duyarlığını garanti altına almayı sağlayan bir yöntemdir. İstatiksel güç (statical power); araştırmada bir amacın denetlenmesi için kullanılan istatiksel test sonucu varılan kararın ne kadar güvenilir, geçerli olduğunu olasılık olarak tahmin eden bir yaklaşımdır.

Güç analizi, bilimsel araştırmada iki işlevi yerine getirir: 1. Belirli bir güçte araştırma planlamak için gerekli örnek hacmini belirlemek. Bu yaklaşıma Teorik Güç Analizi adı verilir. 2. Araştırma planına göre sonuçlandırılan bir araştırmada ulaşılan kararların gerçekleşen gücünü hesaplamak. Bu yaklaşıma Deneysel Güç Analizi adı verilmektedir.

Araştırmalara örnek hacim hesaplarken şu kural uygulanır. - Araştırmada değişik amaçları denetlemek için p sayıda değişken için veriler toplanması gerektiğinde, doğru kararların alınabilmesi için gerekli örnek hacmi, bu değişkenler içinden en yüksek değişkenliğe sahip değişken, en yüksek kesinlik kararı ve en yüksek güç seçilerek hesaplanan örnek hacmidir. Sonuçta, düşük etki büyüklüğü, yüksek güç ve düşük 1. tip hata düzeyi seçilerek her amaç için incelenecek değişkenlere göre güç analizi yapılır ve elde edilen tüm örnek hacmi çözümleri içinden en yüksek değerli hesaplanan örnek hacim olarak alınır.

Bazı durumlarda örnek hacim hesaplanırken Etki Büyüklüğü (Effect size) kesinlik kararı yerine kullanılabilir. Effect size, parametreler arasındaki tolere edilecek standardize farkı belirtir. Nicel değişkenlerde toplum standart sapması bilindiğinden, nitel değişkenlerde ise oran yada oranlar arası farkın standart sapması hesaplandığından ES hesaplanabilir. ES şu şekilde hesaplanabilir. Tek örneklemde  ES = ( - 0) /  İki örneklemde  ES = (1 - 2) /    Toplum standart saptamasıdır.

Nitel değişkenlerde, parametreler P olarak alınır. Tek örneklemde İki örneklemde yada biçimde hesaplanır. Burada P ve Q değerleri gibi tahmin edilir.

ÖRNEK HACMİ NASIL HESAPLANIR? Örnek hacmi (n), Toplum Hacmi (N)’nin sınırlı yada sınırsız olmasına, değişkenin Nitel yada Nicel olmasına, veri toplama düzenine, veri analizi yöntemine, etki büyüklüğüne, alternatif hipotezin yön belirtip belirtmemesine, yanılma payına ve güç oranına (1-) göre farklı biçimlerde hesaplanır. Örnek hacim hesaplamasında araştırma düzeni ile veri analizi yönteminin bilinmesi gerekir. Ayrıca toplum hacmi, teorik toplum parametresi / toplum parametresi, alternatif parametre / parametreler, toplum varyansı ve kesinlik kararı bilgilerinin bilinmesi gerekir.

Tek örnek üzerinde örnek hacmi hesaplaması Nicel verilerde H0 :  = 0, H1 :   0 yada H1 :  < 0, H1 :  > 0 biçimlerinde, Nitel verilerde H0 : P = P0, H1 : P  P0 yada H1 : P < P0, H1 : P > P0 biçimlerinde kurulur. Bu hipotezlerin test edilmesinde Z yada T testi uygulanır.

Toplum hacmi N’in bilindiği toplumlarda toplum varyansı biliniyor ve sadece 1. tip hata olasılığı dikkate alınarak örnek hacmi şeklinde hesaplanır.

Bu formüllerde; N : Toplum birim sayısı, n = örnek hacim P : Toplumda X’in gözlenme oranı Q : X’in gözlenmeme oranı d : Etki büyüklüğü : Toplum standart sapması ta, sd : sd serbestlik dereceli t dağılımı kritik değerleridir.

Toplum birim sayısı 10000’in üzerinde olduğu durumlarda yukarıda verilen formüller nicel değişkenler için, şeklinde nitel değişkenlerde şeklinde uygulanır. 2. tip hata olasılığında, nicel değişkenlerde örnek hacim;

sınırsız toplumlarda şeklinde hesaplanır. 2. tip hata olasılığında, nitel değişkenlerde örnek hacim; şeklinde