Türk Musikisinde Seyir Belirleme İçin Bir Algoritma M. Kemal Karaosmanoğlu Yıldız Teknik Üniversitesi, VEKOM Türk Musikisinde Seyir Olayı Semineri 8 Ekim 2010

Dizi ve Seyir Türk musikisinde bir makamı belirleyen iki önemli etmen, dizi ve seyirdir. Aynı diziyi kullanan birçok makam olabildiği için, seyir probleminin çözümü önem taşır. Cinuçen Tanrıkorur dizinin % 20, seyrin % 80 ağırlıkta olduğunu belirtmiştir. Bir görüşe göre seyir olayı % 80, dizi % 20 ağırlıktadır

Bir İcranın/Makamın Dizisini Belirlemek Bu konuda birçok çalışma yapılmıştır. İlk kez Dr. Can Akkoç tarafından histogramlar oluşturulmuştur. YTÜ Sanat Tasarım Fakültesinin Türk Makam Müziği Perdelerini Çalabilen Piyano İmali projesi kapsamında 300 dolayında icra incelenmiştir. İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsünün Otomatik Makam Tanıma ve Notaya Dökme projesinde analiz edilen kayıtlar 1500’ü bulmuştur. Bu problemin çözüldüğü kabul edilebilir.

Histogramlar Bir icrada kullanılan perdeleri bulmak için, icra boyunca kullanılan tüm frekansların süreleri toplanır ve bunlar bir grafikle gösterilir. Bu sunumda, konuyu yalınlaştırmak için basılı notalar üzerinden örnek verilecektir.

Hüseynî Örnek-öz En kısa yoldan makam seyrini anlatan bir örnek Dügâh, Nevâ ve Eviç perdelerinin süreleri aynı En kısa yoldan makam seyrini anlatan bir örnek

Veriler No Perde Pay Payda Süre ( Kaç Adet 16’lık) 1 Mi5 3 16 2 Re5 8 4 Do5 5 6 Fa5#3 7 Sol5 La5 9 10 … . 11 12 İlk 12 nota

Hüseynî Örnek-öz’de Kullanılan Perdelerin Yüzde Cinsinden Süreleri Top. Süre (%) Dügâh 12.5 Segâh 7.8 Çargâh 9.4 Nevâ Hüseynî 31.3 Eviç Gerdâniye Muhayyer 4.7

Hüseynî Örnek-öz’ün Histogramı

Bir Başka “Örnek-öz”

Bir Örnek-öz’de Kullanılan Perdelerin Süreleri Top. Süre (%) Dügâh 12.5 Segâh 7.8 Çargâh 9.4 Nevâ Hüseynî 31.3 Eviç Gerdâniye Muhayyer 4.7 7. slaytın aynısı

Bir Örnek-öz’ün Histogramı 8. slaytın aynısı

Sorun Görüldüğü gibi, seyirler farklı olduğu halde histogramlar aynıdır. Çünkü bu örnekte yalnızca Hüseynî Örnek-öz’ün bazı perdelerinin yerleri değiştirilmiştir!

Seyir Bilgisi için Çözüm Önerisi: Ağırlıklı Süreler Bir notanın eserin neresinde bulunduğu ile ilgili bilgi de hesaba katılır: Nota eserin en başındaysa süre değeri % 50 azaltılır, ortasındaysa aynen bırakılır, en sonundaysa süre değeri % 50 artırılır. Aradaki süreler de bunlarla orantılı olarak değiştirilir. Bunun için, normal süre değerleri, t eserin yüzde kaçıncı ânında bulunulduğunu göstermek üzere şu değerle çarpılır:

Süre Dönüştürme: Grafiği

Örnek Nota Perde Süre % Süre Ağ.Süre Mi5 Hüseynî 4 0% 2 Re5 Nevâ 25% 3 Do5 Çargâh 50% Si4 Bûselik 75% 5 La4 Dügâh 100% 6 İlk ölçünün ağırlıklı süreleri, ikinci ölçünün normal süreleri gibidir.

Örnek Histogramı Normal süreler aynı, ağırlıklı süreler farklı Mavilerin boyları eşit Normal süreler aynı, ağırlıklı süreler farklı

Örnek Değişim Grafiği (Normal / Ağırlıklı - 1) Çargâh (Do5) perdesi tam ortada olduğu için ondaki değişim sıfırdır.)

Hüseynî Örnek-öz’ün Normal ve Ağırlıklı Histogramı

Hüseynî Örnek-öz’ün Değişim Grafiği: Normal / Ağırlıklı_Süreler - 1 Çubuğu aşağı bakan perdelerin eserin sonlarında, yukarı bakanların ise başlarında daha yoğunlaştığı düşünülmelidir.

Bir Örnek-öz’ün Normal ve Ağırlıklı Histogramı

Bir Örnek-öz’ün Değişim Grafiği: Normal / Ağırlıklı_Süreler - 1

Hüseynî Seyir (Şefik Gürmeriç)

Hüseynî Seyir Normal ve Ağırlıklı Histogramı

Hüseynî Seyir Değişim Grafiği Normal süreler pest bölgede daha kısa

Muhayyer Seyir (Şefik Gürmeriç)

Muhayyer Seyir Normal ve Ağırlıklı Histogramı

Muhayyer Seyir Değişim Grafiği

Toplu Grafikler Şefik Gürmeriç’inkilere ek olarak Ahmet Avni Konuk ve Erol Bingöl’ün Hüseynî ve Muhayyer makamlarında ikişer didaktik seyri de incelenmiş ve elde edilen toplu sayısal sonuçlar iki grafikte toplanmıştır.

Üç Hüseynî Eserin Toplu Değişim Grafiği (Toplu histogramlarda en çok yinelenen perdeler alınmıştır.)

Üç Muhayyer Eserin Toplu Değişim Grafiği (Toplu histogramlarda en çok yinelenen perdeler alınmıştır.)

Yorum İki grafikteki genel görünüm benzemekle birlikte, ayrıntıda bazı farklar göze çarpmaktadır: Hüseynî grafiğinde dönüm noktası Nevâda (Re5’te) iken, Muhayyer grafiğinde Hüseynî – Eviç (Mi5 – Fa5#3) arasındadır. Bu, Hüseynî makamında Nevâ perdesinin, Muhayyer makamında ise Hüseynî – Eviç perdelerinin eserlerin ortasında yoğun olduğuna işaret etmektedir. Muhayyer makamında çubukların min. ve max. noktalarının doğrusal biçimde sıralandığı, Hüseynî makamında ise farklı dağılımlar oluşturduğu gözlenmektedir. Çubukların uzunlukları arasındaki farklardan da çeşitli yorumlar yapılabilir.

Düşünceler Elde edilen sonuç vektör şeklinde bırakılmayıp Seyrin Çıkıcılık/İnicilik Katsayısı gibi bir veya iki sayı ile ifade edilebilir. Bunun için örneğin Hüseynî makamı sonucunda negatif yöndeki çubukların boyları toplamı olan -0.4 ile pozitif yöndeki çubukların boyları toplamı olan +0.5 sayılarından yararlanılabilir (Muhayyer makamı için bu sayılar sırasıyla -1.1 ve +0.6’dır). Şarkı, sazsemâîsi, peşrev gibi formlardaki eserler 4’e, 8’e vb. bölünerek her bir bölüm ayrı ayrı incelenebilir. Muvakkat karar perdeleri ek ipuçları içerebilir. Bu yöntem çok sayıda esere topluca uygulanırsa daha anlamlı sonuçlar alınabilir.

Sorular, Öneriler