DERSİMİZ TÜRKÇE İbrahim AKÇA

Fiiller Yapısına Göre Üçe Ayrılır: Fiillerde Yapı Fiiller Yapısına Göre Üçe Ayrılır: Basit Fiiller Türemiş Fiiller Birleşik Fiiller

Geçen Seneyi Hatırla! Sözcük Yapısı Çünkü Ağaç Basit İsim Yapım eki almamış. Ağaçlık Türemiş İsim Yapım eki almış. Ağaçkakan Birleşik İsim En az iki kelimeden oluşmuş. Yapısına göre fiiller de yapısına göre isimler gibidir.

1- Basit Fiiller: Basit fiillerin özellikleri: Bu masalı bana sen oku. Yan odada kitap okuyorum. Yukarıdaki altı çizili fiiller yapısına göre basittir. Basit fiillerin özellikleri: Kesinlikle yapım eki alamazlar. Kök durumundadırlar. Çekim eki alabilirler.

2- Türemiş Fiiller: Türemiş fiillerin özellikleri: Bu acıklı kitap beni ağlattı. Bahçedeki çiçekleri ben suladım. Yukarıdaki altı çizili fiiller yapısına göre türemiştir. Türemiş fiillerin özellikleri: En az bir tane yapım eki almalıdır. Yapım ekinden sonra çekim eki alabilirler. Türemiş fiiller kök durumunda olamazlar.

a- Yeterlilik fiilleri Ana eylem + (-e, -a) + bilmek 3- Birleşik Fiiller: A- Kurallı Birleşik Filler a- Yeterlilik fiilleri Bu soruyu ben de çözebilirim. Bu işi sen yapabilirsin. Ana eylem + (-e, -a) + bilmek Formülü ile yapılır.

Bu ağaca ben de tırmanabilirim. (Gücü yetmek, yeterli olmak) Not: Cümleye değişik anlam ayrıntıları katar: Bu ağaca ben de tırmanabilirim. (Gücü yetmek, yeterli olmak) Bu akşam elektrikler kesilebilir. (İhtimal) Yanına gelebilir miyim? (İzin anlamı)

Her ikisi de yapısına göre Not: Yeterlilik fiilinin olumsuzu basit gibi görünmesine rağmen yapısına göre birleşiktir. Olumlu Olumsuz Gelebilir Bakabilirim Gelemez Bakamam Her ikisi de yapısına göre birleşik sözcüktür!

Olumlu Olumsuz Kar yağabilir Kar yağmayabilir Anlaşıldı mı? Not: Yeterlilik fiili cümleye olasılık anlamı katıyorsa olumsuzu «-meyebilir, -mayabilir» şeklindedir. Olumlu Olumsuz Kar yağabilir Kar yağmayabilir Anlaşıldı mı?

Gelmez Gelemez Bakmaz Bakamaz Not: Geniş zamanın olumsuzu ile karıştırılmamalıdır. Geniş zamanın olumsuzu «-mez, -maz»dır. Geniş Zamanın Olumsuzu Yeterlilik Fiilinin Gelmez Gelemez Bakmaz Bakamaz Birleşik yapılı değil! Birleşik yapılı

Soru A- Bugün size gelemem. B- Bakkala ben gitmem. Aşağıdakilerden hangisinde çekimli fiil yapısına göre birleşik değildir? A- Bugün size gelemem. B- Bakkala ben gitmem. C- Beni seven insanları kıramam. D- Seni o kadar uzun süre bekleyemem.

Ana eylem + (-i, -ı, -u, -ü) + vermek b- Tezlik Fiilleri Kalem yere düşüverdi. Durduk yere ağlayıverdi. Ana eylem + (-i, -ı, -u, -ü) + vermek Formülü ile yapılır. Bu fiiller, cümleye tezlik, çabukluk anlamı katar.

c- Süreklilik Fiilleri Siz gidedurun. Arkasından bakakaldım. Bu gelenek yıllardır süregeliyor. durmak kalmak gelmek koymak Ana eylem + (-e, -a) + Formülü ile yapılır.

Ana eylem + (-e, -a,) + yazmak d- Yaklaşma Fiilleri Az daha düşeyazdım. Korkudan öleyazdım. Ana eylem + (-e, -a,) + yazmak Formülü ile yapılır. Bu fiiller, cümleye neredeyse, az kalsın anlamlarını katar.

DOĞRU YANLIŞ Gelebilirim. Gele bilirim. Gidiverdi. Gidi verdi. Not: Bütün kurallı birleşik fiiller bitişik yazılır. DOĞRU YANLIŞ Gelebilirim. Gidiverdi. Düşeyazdım. Şaşakaldım. Gele bilirim. Gidi verdi. Düşe yazdım. Şaşa kaldım.

B- Yardımcı Eylemlerle Kurulan Birleşik Filler Bu şehri ansızın terk etti. Sınavı kazanınca çok mutlu oldu. Etmek Olmak Eylemek Kılmak Ad ya da ad soylu sözcük Formülü ile yapılır.

Çünkü Sabrediyor Zannediyor. Kayboldu. Seyreyliyor. Bitişik Ayrı - NOT: Bu fiiller ayrı ya da bitişik yazılabilir. Eğer ses düşmesi ya da ses türemesi olmuş ise bitişik, bu ses olayları görülmüyorsa ayrı yazılacaktır. Bitişik Ayrı Çünkü Sabrediyor - Ünlü Düşmesi Adam oldu. Zannediyor. Ses Türemesi Kayboldu. Fark ettik. Seyreyliyor.

Örnekler: Bu karara itiraz ettik. Onu son anda fark etti. Bizi arayacağınızı zannettik. Sanık, suçunu inkar etti. Dükkanı ortağına devretti. Üzüntüden kahroldu. Gürültüden rahatsız oldu. İşimiz bir günde halloldu. Kafiye, şiiri etkili kılar. Not: Bu yöntemle yapılmış birleşik fiillerde anlam yönünden bütün ağırlık ad soylu sözcüktedir. Yardımcı eylem ise bu ad soylu sözcükleri sadece fiil çekimine sokar.

UYARI: «Etmek» ve «Olmak» eylemleri kimi zaman cümlede yardımcı eylem olmaktan çıkar ve asıl eylem olarak kullanılır. «Kılmak» eylemi ise her zaman yardımcı eylemdir. Bana ettiklerini kimselere etmedi. Bu araba beş bin eder. Saat beşte orda olmalısın. Sınıfta yine gürültü olmuş. Afyon’da deprem oldu. Kirazlar henüz olmamış. (Yapmadı.) (Tutar, değer) (Bulunmak) (Meydana gelmiş.) (Meydana geldi.) (Olgunlaşmamış.)

Bu cümlelerde görüldüğü gibi «etmek» ve «olmak» eylemleri tek başlarına kullanılmıştır. (Yardımcı eylem olarak kullanılmamıştır.) Soru “Olmak” fiili aşağıdaki cümlelerin hangisinde yardımcı fiil olarak kullanılmıştır? A- Gideli iki yıl oluyor. B- Her şeyden önce insan olmalı. C- Evimizin bir de bahçesi olmalı. D- Bu yaz ekinler erken oldu.

C- Kaynaşmış Birleşik Fiiller Bunlar anlamca kaynaşmış fiillerdir. Karşımıza üç farklı biçimde çıkarlar: a- Her iki sözcüğü de gerçek anlamından uzaklaşmış birleşik fiiller: Örnek: Başvurdu, elverir, vazgeçmiş, varsayalım… Not: Bu fiiller daima bitişik yazılır.

b- Birinci sözcükleri gerçek anlamında olup ikinci sözcükleri gerçek anlamından uzaklaşmış birleşik fiiller: Örnek: Karar vermek Şehit düşmek Cevap vermek Not: Bu fiiller daima ayrı yazılır.

c- Deyim halinde olan birleşik fiiller: Örnek: Çocuğa yine kara çaldılar. Patron bugün de küplere bindi. Bu davranışınla güzümden düştün. Anlatılanlara kulak kabarttı. Not: Bunlar deyim oldukları için ayrı yazılırlar.