TEİAŞ MİLLİ YÜK TEVZİ İŞLETME MÜDÜRLÜĞÜ Temmuz 2012, Ankara

Sekonder Frekans Kontrolunun Amacı Sistem frekansını nominal değer olan 50 Hz’e getirmek. Diğer ülkelerle yapılan yapılan enerji alışverişini programlanan değere getirmek.

Sekonder Frekans Kontrolu AGC çalışma şekilleri: Frekans (ACE= K * Δ f) Alışveriş (ACE= ΔP) Frekans+Alışveriş (ACE= ΔP+K * Δ f) Buna ek olarak, Enerji ve Zaman düzeltme yeteneği de vardır. K=1995 MW/Hz

Yük Frekans Kontrolü Ana Sayfası

Area Control

AGC Parametre Sayfası

Set Point - Base Point

Uluslar arası Hat Akışlarında Demir Çelik Tesislerinin Etkisi 1 550 MW, 60 sn 06.01.2012 TEİAŞ_YTD_Raporlar

Sekonder Rezerv 2 06.01.2012 TEİAŞ_YTD_Raporlar

Uluslar arası Hat Akışlarında Demir Çelik Tesislerinin Etkisi 3 600 MW, 90 sn 06.01.2012 TEİAŞ_YTD_Raporlar

Uluslar arası Hat Akışlarında Demir Çelik Tesislerinin Etkisi 4 900 MW 06.01.2012 TEİAŞ_YTD_Raporlar

Sekonder Rezerv 5 06.01.2012 TEİAŞ_YTD_Raporlar

Karakaya Arızası (1347 MW)-1

Karakaya Arızası (1347 MW)-2

Karakaya Arızası (1347 MW)-3

Arıza Sonrası Rapor

Paralel Test Günlük Raporlar

Paralel Test Performans Değerlendirmesi-1

Paralel Test Performans Değerlendirmesi-2

Alan Kontrol Hatası(ACE),Kasım 2011 % of ACE >100 MW(15 min) ort.=2.74, 175 MW(4 sec) ort.=11.07 Kurban Bayramı 30 Kasım, EREN TES-Osmanca Hattının DC arızasından açmasından, 1200 MW üretim kaybı. ENTSO-E’den kopuş. 06.01.2012 TEİAŞ_YTD_Raporlar

Şubat 2012 Başarı Değerlendirmesi

Sekonder Frekans Kontrol Hizmeti Katılım Aşağıda belirtilen üretim tesisleri hariç olmak üzere kurulu gücü 100 MW ve üzerinde olan tüm üretim tesislerinin sekonder otomatik üretim kontrol sistemi tarafından gönderilecek sinyalleri alan ve işleyen teçhizat vasıtasıyla sekonder frekans kontrol hizmeti verebilme özelliğine sahip olmaları zorunludur: Kanal veya nehir tipi hidroelektrik üretim tesisleri, Rüzgar enerjisine dayalı üretim tesisleri, Güneş enerjisine dayalı üretim tesisleri, Dalga enerjisine dayalı üretim tesisleri, Gel-git enerjisine dayalı üretim tesisleri. Kojenerasyon tesisleri, Jeotermal üretim tesisleri.

Sekonder Frekans Kontrol Hizmet Anlaşmaları Anlaşmaların Esasları TEİAŞ tarafından hazırlanıp Kurul tarafından onaylanan standart sekonder frekans kontrol hizmet anlaşmaları imzalanır. Sekonder frekans kontrolüne katılmakla yükümlü her bir üretim faaliyeti gösteren tüzel kişi ile belirtilen niteliklere sahip tüm üretim tesislerini kapsayacak şekilde tek bir sekonder frekans kontrol hizmet anlaşması imzalanması esastır Anlaşmaların İçeriği Performans testleri sonuçlarını içerir belgeler Rezerv miktarının sağlanacağının anlaşma süresince garanti edildiğini gösterir taahhütname, Anlaşma kapsamındaki üretim tesislerinin teknik özellikleri ve MW cinsinden sağlayabilecekleri sekonder frekans kontrol rezerv kapasiteleri TEİAŞ - YTDB - Elektrik Kalite Hizmetleri Müdürlüğü - 2323 -

Sekonder Frekans Kontrol Hizmeti MYTM’nin SFK Rezerv Oluşturması-1 SFK için gerek duyulan rezerv Sistem İşletmecisi tarafından; Üretim tesislerinin günlük üretim programlarından arta kalan kapasiteden, Fırsat Maliyeti bazlı Ortalama Yal Teklif Fiyatlarının en pahalısından en ucuza doğru seçerek (KGÜP gereği 2 kodlu YAL veya YAT talimatı verilmeden sağlanabilen SFK miktarlarından)

Sekonder Frekans Kontrol Hizmeti MYTM’nin SFK Rezerv Oluşturması-2 SFK için gerek duyulan rezerv Sistem İşletmecisi tarafından; 2) Bu üretim tesislerine ilişkin dengeleme güç piyasası kapsamında verilecek yük alma, yük atma teklifleri arasından sistem kısıtları dikkate alınarak mümkün olan en düşük maliyet sağlanacak şekilde seçim yapılarak sekonder frekans kontrol tepkisi sağlanabilecek kapasite yük alma, yük atma talimatlarıyla oluşturulur.

Sekonder Frekans Kontrol Hizmeti Katılımcıların SFK Günlük Kapasitelerini Saat 16:00’a kadar bildirimi KGÜP seviyesinde sağlanabilen rezerv miktarlarının girişi sonrası listeleme ekranı

Sekonder Frekans Kontrol Hizmeti SFK Hizmeti sunabilecek katılımcıların 16:00’a kadar MKÜD bildirimi Her saat için Minimum Kararlı Üretim Düzeyi listeleme ekranı

Sekonder Frekans Kontrol Hizmeti SFK Hizmeti sunabilecek katılımcıların Teknik Parametrelerini bildirimi SFK Teklifi yapmak isteyen katılımcı, bu 6 veriyi PYS’ye doğru şekilde girmelidir. Teknik verilerini giriş yapmayan katılımcının teklifleri,yazılım tarafından , EAK, KGÜP ve MKÜD parametrelerinde gördüğü değerler baz alınarak otomatik hesaplanır. SFK teklifi vermek istemeyen katılımcı sadece Azami rezerv kısmına (0) sıfır girişi yapması yeterlidir.

Sekonder kapasite rezerv oluşturma örneği 160 158 157 155 155 145 144 140 130 129 129 128

Sekonder kapasite rezerv oluşturma örneği 160 158 157 155 155 145 144 140 130 129 129 128

Sekonder Frekans Kontrol Hizmeti Hizmet Bedeli PFK= 0 KGÜP=EAK EAK YAT YAL MKÜD KGÜP=MKÜD SFK hizmeti sağlanmasına ilişkin temel maliyet bileşeni “fırsat maliyeti”dir. Yük alma, yük atma talimatları ile SFK tepkisi sağlanabilmesi için oluşturulan kapasite için, bir fırsat maliyeti oluşmaması sebebiyle, ayrıca bir fırsat maliyeti ödemesi yapılmaz.

Sekonder Frekans Kontrol Hizmeti Hizmet Bedeli İmzalanan sekonder frekans kontrol hizmet anlaşması kapsamında bulunmasına rağmen talimat almayan üretim tesisleri için sekonder frekans kontrolüne ilişkin herhangi bir ödeme yapılmaz. Sistemin dengeleme güç piyasasında yük atma yönünde olduğu saatler için ortalama fırsat maliyeti sıfırdır.

Sekonder Frekans Kontrol Hizmeti SFK ile ilgili Önemli Notlar-1 Gerçek zamanda MYTM, sıfırdan yük aldırarak(YAL talimatı ile ) 0 kodlu tersiyer yedek amaçlı verdiği talimatlar içinden, Sekonder tutabilen santrallerden ihtiyaç olması halinde SFK yükümlülüğü isteyebilir. Böyle bir durumda ayrıca 2 kodlu Sekonder Kapasite Oluşturma talimatı verilmesi gerekmez.Bu durumda istenen SFK rezerv miktarı için ayrıca fırsat maliyeti ödenmez. MYTM, SFK hizmeti anlaşması imzalamış ve gün öncesinden rezerv almadığı santrallerden gerçek zamanda günün herhangi bir anında ihtiyaç olması halinde DGP’ye sunmuş oldukları YAL veya YAT tekliflerini değerlendirerek SFK hizmeti talep edebilir. 2 kodlu Sekonder Kapasite Oluşturma talimat miktarı ile SFK Rezerv miktarları aynı olmayabilir.

Talimatların Etiketlendirme Esasları DGP de verilen tüm talimatların listesi 34

Sekonder Frekans Kontrol Hizmeti Normal Talimatların Listelendiği ekranda SFK hizmeti için verilmiş 2 Kodlu YAL veya YAT talimatları görülebilir.Bu örnekte Atatürk HES’e 50 MW 2 kodlu YAT talimatı verilmiştir. Sekonder Talimatların Listelendiği ekranda SFK rezerv miktarları görülmektedir.Bu örnekte Atatürk HES’e + - 200 MW SFK rezerv miktarı verilmiştir.

Sekonder Frekans Kontrol Hizmeti SFK ile ilgili Önemli Notlar-2 Gün öncesinden verilmiş SFK Talimatları gerçek zamanda santralin scada bilgilerinin olmaması, bölgesel sistem kısıtları vs. veya santralin SFK tepkimesinde MYTM operatörlerinin izlemesi sonucu herhangi bir olumsuzluk tespit edilmesi halinde, santrale ait SFK rezerv miktarları ve verilmiş ise 2 kodlu YAL veya YAT talimatları silinir. MYTM, SFK rezerv yedeğinin yeterli olması durumunda santralin SFK teklif miktarlarının tamamını veya bir kısmını talimatlandırmayabilir. Örnek: SFK Teklif miktarı :+- 90 MW SFK Talimatlandırılan miktar:+- 50 MW SFK

Sekonder Frekans Kontrol Hizmeti SFK ile ilgili Önemli Notlar-3 MYTM, SFK Hizmeti sağlayacak üretim tesislerini seçerken, Yan Hizmetler Yönetmeliği Madde 21- (3)(a) uyarınca sistemin kısıtlarını dikkate alarak , uluslar arası hatlardaki yük akış salınımlarına ve demir-çelik tesislerinden kaynaklanan ani yük alıp-atmalara cevap verebilecek hızlı rezervleri olan santrallere öncelik verebilmektedir. Bu kapsamda santrallerin; Hızlı rezerv miktarları, MW / dk oranları( Hızlanma eğrileri), Hidrolik veya Termik santral olması, Tepkime gecikme süreleri, Entegrasyon süreleri, dikkate alınarak mümkün olan en düşük maliyet sağlanacak şekilde seçimler yapılabilmektedir.

Sekonder Frekans Kontrol Hizmeti Süreç TEİAŞ Gerçekleşen ortalama fırsat maliyetinin hesaplanarak bildirilmesi TEİAŞ sekonder frekans kontrol hizmet anlaşmaları Ertesi Gün Saat 15.00 ÜFGTK* ile sekonder frekans kontrol hizmet anlaşmaları imzalanması Günlük olarak tekrarlanan işlemler Saat 16.00 Gerçek zamanda sürekli ÜFGTK ÜFGTK Sekonder frekans kontrolü tepkisi verilmesi GÜP, YAL, YAT ve primer rezerv miktarının bildirilmesi TEİAŞ Sekonder kontrol yedeğinin belirlenmesi Evet Saat 17.00 Saat 18.30 TEİAŞ TEİAŞ TEİAŞ Sekonder kontrol yedeği karşılandı mı? Bildirimlerin kontrol edilmesi Sekonder frekans kontrol sağlayacak tesislerin seçilmesi YAL, YAT talimatlarıyla yeterli kapasite oluşturulması *ÜFGTK = Üretim Faaliyeti Gösteren Tüzel Kişi Hayır

Sekonder Frekans Kontrol Hizmeti Sekonder Kapasite Oluşturma Saat 17:00-18:30 arası gün öncesinde MYTM tarafından Sekonder kapasite oluşturulur.

Sekonder Frekans Kontrol Hizmeti Örnek 1 PFK+SFK Hizmeti Sunan PK’nın Örnek Teklif Yapısı PFK dahil PFK hariç +10 PFK dahil PFK hariç -10 (EAK- KGÜP) ve (KGÜP-MKÜD) küçük olanı (EAK- MKÜD) / 2 MKÜD+(EAK- MKÜD) /2-KGÜP

Sekonder Frekans Kontrol Hizmeti Örnek 1 Rezerv Oluşturma 280MW PFK: 0 250MW +20MW YAL 230MW 10MW 220MW EAK [MW] MKÜD [MW] KGÜP [MW] Sek Kap [MW] Max Rzv [MW] Grk Tlmt [MW] 280 220 230 ±10 ±30 +20 Fırsat Maliyeti = 10 MW x (SMF – Ort. YAL Teklif Bedeli) x (Katılım Süresi)

Yan Hizmetlerin Tedarik Edilmesi EPŞY Md. 125 gereği, Primer frekans kontrol, Sekonder frekans kontrol ve tersiyer kontrol hizmetlerini bir arada sunan bir ünite için Primer frekans kontrol rezerv miktarının, Sekonder frekans kontrol rezerv miktarının ve Tersiyer kontrol rezerv miktarının dağılımı aşağıdaki şekilde gösterildiği gibidir. Primer rezerv miktarı: + - 10 MW Primer rezerv dahil santralin üretebileceği maksimum güç SFK rezerv miktarı: + - 50 MW 310 MW +10 MW +10 MW PYS’de DGP’ye sunulabilen emre amade kapasite noktası 300 MW +50 MW +50 MW Sekonder tutabilmesi için DGP’den alabileceği YAL talimat kapasitesi 250 MW SFK Max C +50 MW +50 MW Santral KGÜP seviyesi 200 MW -50 MW -50 MW SFK Min C 150 MW Sekonder tutabilmesi için DGP’den alabileceği YAT talimat kapasitesi -50 MW -50 MW 100 MW Santral MKÜD seviyesi -10 MW -10 MW 90 MW

Sekonder Frekans Kontrolüne Katılan Üretim Tesisleri için Dengesizlik Geri Ödeme Mekanizması( DGÖ ) 01.12.2011 tarihinde İkili Fiyat uygulaması ile birlikte pozitif dengesizlikler için daha düşük olan fiyat, negatif dengesizlikler için daha yüksek olan fiyat uygulanmaktaydı. Yan Hizmetler Yönetmeliği’nde 17.12.2011 tarihinde DGÖ Mekanizması yürürlüğe konularak bu zarar ortadan kaldırılmıştır. Sistem Yönü: YAL Sistem Yönü: YAT SMF>SGÖF SMF<SGÖF Üretim Tesisi* Dengesizliği Üretim Tesisi* Dengesizliği SGÖF SGÖF SMF SMF Portföy Dengesizliği Portföy Dengesizliği SMF SMF SGÖF SGÖF Dengesizliğin SMF üzerinden ücretlendirildiği durumlarda ilgili tüzel kişinin gün öncesi alış/satış fiyatlarına göre zarar etmesi ihtimali bulunmaktaydı. * Sekonder Frekans Kontrolü kapsamındaki üretim tesisi

Üretim Tesisi Dengesizliği Üretim Tesisi Dengesizliği Sekonder Frekans Kontrolüne Katılan Üretim Tesisleri için Dengesizlik Geri Ödeme Mekanizması( DGÖ ) Dengeleme Güç Piyasasında sistem yönünün aksi yönünde portföy dengesizliği bulunması durumunda ilgili tüzel kişi için zarar ettiren durumlar oluşabilmekteydi. Sistem Yönü: YAL Sistem Yönü: YAT SMF>SGÖF SMF<SGÖF Portföy Dengesizliği Portföy Dengesizliği SMF Ü.T.D. P.D. SMF P.D. Ü.T.D. SFK’ya katılım dengesizlik zararını azaltmaktadır. SFK’ya katılım dengesizlik zararını arttırmaktadır.   Üretim Tesisi Dengesizliği Üretim Tesisi Dengesizliği P.D. Ü.T.D. SMF P.D. Ü.T.D. SMF SFK’ya katılım dengesizlik zararını arttırmaktadır. SFK’ya katılım dengesizlik zararını azalmaktadır.  

Üretim Tesisi Dengesizliği Üretim Tesisi Dengesizliği Sekonder Frekans Kontrolüne Katılan Üretim Tesisleri için Dengesizlik Geri Ödeme Mekanizması( DGÖ ) Sekonder Frekans Kontrolüne katılım nedeniyle gün öncesi piyasasında yapılan ticarete göre zarar eden piyasa katılımcılarının zararı «Dengesizlik Geri Ödemesi» ile karşılanmaktadır. Sistem Yönü: YAL Sistem Yönü: YAT SMF>SGÖF SMF<SGÖF Portföy Dengesizliği Portföy Dengesizliği Üretim Tesisi Dengesizliği Üretim Tesisi Dengesizliği P.D. Ü.T.D. (SGÖF – SMF) Ü.T.D. (SMF- SGÖF) P.D. Dengesizlik Geri Ödemesi Dengesizlik Miktarı SGÖF’e Kıyasla Uğranan Birim Zarar Ödeme Yapılacak Durumları Belirleyen Dengesizlik Katsayısı

MYTM’deki AGC sistemine( SFK’ya) Katılım Şartları Santralın SFK Hizmetini sunması ve SCADA-AGC Sistemine katılımı için ; RTU (Remote Terminal Unit) bilgilerinin doğru olması, Kesici bilgilerinin doğru olması, Ünite çıkış güç ve yönlerinin doğru olması, İletişim Linkleri sağlam olması, Power Demand Validity(Güç Talep Geçerliliği) Sinyalinin aktif (1) konumda olması, MYTM’deki AGC sisteminden santrale set-point(Hedef noktası) değerinin ulaşıyor olması, Santral tarafından Operate (Min C- Maks C) değerlerinin doğru olarak giriş yapılması, Yukarıda belirtilen şartlar sağlanmışsa son olarak santralin Local(L) pozisyondan Remote (R) pozisyonuna geçmesi gerekmektedir.

Sekonder Frekans Kontrolüne Katılım Şartları RTU bilgileri İletişim Linkleri Kesici bilgileri Ünite çıkış güç ve yön bilgileri

Sekonder Frekans Kontrolüne Katılım Şartları Power Demand Validity (Güç Talep Geçerliliği ) Sinyali aktif konumda olmalı

Sekonder Frekans Kontrolüne Katılım Şartları Santrale MYTM’den set-point gönderildi ve santral Local (L) konumda SFK’ya bağlanmak için Min C ve Maks C operate değerlerini girebilir

Sekonder Frekans Kontrolüne Katılım Şartları Santralin girmiş olduğu Min C ve Maks C (operate) değerlerinin limit hatalarına yol açmaması gerekir. Ayrıca limitleri sınırlayan diğer değerlerin de kontrol edilmesi gerekmektedir. Santral bu hata sinyali olduğu sürece SFK’ya bağlanamaz. Χ

Sekonder Frekans Kontrolüne Katılım Şartları Limit hatasına neden olan limit sınırlayıcı değerler kontrol edilerek “limit distorted” sinyali kaldırılır ve santral SFK’ya bağlanabilir.

Sekonder Frekans Kontrolüne Katılım Şartları Santral artık MYTM’deki AGC sisteminden kendisine ulaşan Min C ve Maks C aralıklarındaki set-point değerlerini takip ederek Sekonder Frekans Kontrolüne iştirak edebilir. Burada santrale 81.7 MW-252MW aralığında set-point gitmektedir. Aktif çıkış gücü de gecikme süresi ve MW/ dk oranına göre set-point değerini takip etmektedir.

Santrallerin Sekonder Frekans Kontrol Tepkime Grafikleri Simulasyon Grafiği Set-Point Aktif Çıkış Güç

Santrallerin Sekonder Frekans Kontrol Tepkime Grafikleri

Santrallerin Sekonder Frekans Kontrol Tepkime Grafikleri

Santrallerin Sekonder Frekans Kontrol Tepkime Grafikleri

Santrallerin Sekonder Frekans Kontrol Tepkime Grafikleri

Santrallerin Sekonder Frekans Kontrol Tepkime Grafikleri

Santrallerin Sekonder Frekans Kontrol Tepkime Grafikleri

Santrallerin Sekonder Frekans Kontrol Tepkime Grafikleri

Santrallerin Sekonder Frekans Kontrol Tepkime Grafikleri

Sekonder Frekans Kontrol Hizmeti Santral bazında Blok bazında Ünite bazında Halen 28 civarında santral, blok ve ünite AGC sistemine sahip ve PYS ekranında aktif konumdadır. Bunlardan 18’i termik ,10 tanesi hidrolik santraldir. 20’den fazlası test edilerek servise alınmış durumdadır. Günlük olarak değişmekle beraber maksimum 20 santralden SFK Hizmeti talep edilmektedir. Sekonder Kontrol Rezervi genellikle saatlik bazda 800 MW ile 1000 MW aralığındadır.

TEŞEKKÜRLER serhat.metin@teias.gov.tr ANKARA, Temmuz 2012 Serhat METİN TEİAŞ Milli Yük Tevzi Müdürlüğü Tel: 0 312 497 13 11 serhat.metin@teias.gov.tr ANKARA, Temmuz 2012