GIDA BESLENME VE KANSER DOÇ. DR. SİBEL KARAKAYA Ege Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Gıda Mühendisliği Bölümü Beslenme Bilim Dalı İzmir, 2004

Gerçekler Her yıl 7.1 milyon kişi kanser nedeniyle hayatını kaybetmektedir (ölümlerin % 12.5’i). Batı ülkelerinde diyete bağlı faktörler kanser olgularının % 30’nu, gelişmekte olan ülkelerde ise % 20’ni oluşturmaktadır. Yaklaşık 20 milyon kişi kanser hastasıdır ve 20 yıl içinde bu sayının 30 milyona ulaşacağı tahmin edilmektedir.

2020 yılında yeni vaka sayısının 10 milyondan 15 milyona yükseleceği tahmin edilmektedir. Kanser olgularının yarısından fazlası gelişmekte olan ülkelerde görülmektedir. Amerikan Ulusal Sağlık Enstitüsü (The National Institutes of Health) 2003 yılında kanser için yapılan tüm harcamaların milyar $ olduğunu bildirmiştir.

Beslenmenin kanser riski açısından önemli bir etken olduğu fikri yeni değildir. Yong-He Yan ( ) kötü beslenmenin özofagus kanserine neden olacağını Wisemen (1676) ise kanserin ‘’beslenmedeki bir hatadan‘’ kaynaklandığını söylemiş tir. DİYET VE KANSER ARASINDAKİ İLİŞKİ

Hayvan denemeleri, in vitro denemeler ve klinik bulgularla desteklenen epidemiyolojik çalışmalar; diyet ve kanser arasındaki ilişkiyi belirlemekte ve diyet-kanser hipotezini geliştirmek amacıyla yapılacak klinik denemelere temel oluşturmaktadır.

Epidemiyolojik çalışmaların sonuçları: Meyve, sebze, tam tahıllar, diyet lifi, bazı mikro besin öğeleri, yağlar (n-3 yağ asitleri, özellikle n-3/n-6 oranı) ve fiziksel aktivite ile kanser riski arasında negatif bir ilişki olduğunu Toplam yağ alımı/bazı yağlar (doymuş yağlar vb), obezite, beden kitle indeksi, gıda hazırlama yöntemleri (tuzlama, tütsüleme, kürleme, turşu, yüksek sıcaklıklarda pişirme vb.) ile kanser arasında pozitif ilişki olduğunu göstermiştir.

MEYVE VE SEBZELER Epidemiyolojik çalışmaların ve 250 den fazla vaka kontrol ve cohort çalışmanın sonuçları meyve sebze tüketimi ile kanser oluşumu arasında negatif bir ilişki olduğunu göstermiştir ( Smith-Warner et al., 1999 )

Meyve ve sebze tüketimi ve kanserin önlenmesi (epidemiyolojik çalışmalar) (Reddy et al., 2003) Kanser bölgesiÇalışma sayısıÖnemli Artan risk koruyucu etki Tüm bölgeler (prostat dahil) Tüm bölgeler (prostat hariç) Akciğer25240 Larinks440 Oral kavite, farinks990 Özofagus16150 Mide19171 Kolerektal27203 Mesane530 Pankreas1190 Serviks870 Yumurtalık430 Meme1480 Prostat1442

KanserNegatif ilişki Referansİlişki yok Referans Ağız WCRF, 1997; Smith- Warner et al., 1999 Farinks WCRF, 1997; Smith- Warner et al., 1999 Özofagus WCRF, 1997; Smith- Warner et al., 1999 Akciğer WCRF, 1997; Smith- Warner et al., 1999 Mide WCRF, 1997; Smith- Warner et al., 1999 Kolon WCRF, 1997; Smith- Warner et al., 1999 Michels et al., 2000 Rektal kanserler WCRF, 1997; Smith- Warner et al., 1999 Michels et al., 2000 Meme Greenwald et al., 2001 Prostat Cohen et al., 2000 Michels et al., 2000

Yeşil renkli sebzeler ve havuç tüketimiyle meme kanseri arasındaki negatif ilişki en tutarlı ilişki gibi görünmektedir ( Greenwald et al., 2001 ).

Turpgiller ve sarı renkli sebzeler ile domates tüketiminin prostat kanseri üzerine olumlu etkileri olduğu bulunmuştur ( Greenwald et al., 2001 ).

Özellikle Turpgiller ( Brassica ) ve domates tüketiminin akciğer kanseri üzerine güçlü etkisi olduğu gösterilmiştir ( Brennan et al., 2000; Voorrips et al., 2000 ).

DİYET LİFİ 25 yıl boyunca takip edilen yedi ülke çalışmasına göre erkeklerde diyet lifi tüketimi 10 g/gün artırıldığında kolerektal kansere bağlı ölüm riskinde %33 azalma saptanmıştır ( Jansen et al., 1999 ). Oysa 16 yıl takip edilen bir diğer çalışmada ( Nurses Health Study) kadınlarda diyet lifi tüketimiyle kolerektal kanser riski arasında bir ilişki saptanmamıştır ( Greenwald et al., 1999 ).

10 vaka kontrol çalışmasının 9 tanesinde tahıl tüketimi veya diyet lifi tüketimiyle meme kanseri arasında negatif bir ilişki saptanmış, oysa 4 prospektif cohort çalışmada diyet lifi tüketimiyle meme kanseri arasında herhangi bir ilişki saptanmamıştır ( Gerber, 1998 ).

Diyet lifi ve kanser arasındaki ilişkinin değerlendirilmesinde karşılaşılan güçlükler: 1.Diyet lifinin elde edildiği kaynağa göre bileşiminin değişmesi 2. Diyet lifini saptamak için kullanılan yöntemlerin farklı olması 3. Yüksek diyet lifi içeren gıdalarda bulunan fitokimyasallar ve mikro besin öğelerinin olası etkisi

Diyet lifinin kolon kanseri üzerine olumlu etkisi: Barsak içeriğini artırma, karsinojenleri seyreltme Kolonda transit zamanını artırma Karsinojenleri bağlama Barsak florasında enzim aktivitesini düzenleme ( sekonder safra tuzlarının konsantrasyonunu azaltma) Kolon PH’sını etkileyerek ve bütirat yarayışlılığını artırarak karsinojeniteyi inhibe edebilecek olan kısa zincirli yağ asitlerinin üretimi

MİKRO BESİN ÖĞELERİ  - karoten: Epidemiyolojik çalışmalar ve hayvan denemeleri  - karotence zengin meyve ve sebze tüketiminin akciğer kanseri riskini azalttığını göstermiştir. Klinik müdahale denemelerinde ise  - karoten desteklerinin benzer etkisi gösterilmiştir ( Greenwald et al., 2001 ). Ancak geniş kapsamlı çalışmaların sonuçları  - karoten desteklerinin özellikle sigara içen ve yüksek akciğer kanseri riski taşıyan gruplarda bu riski artırdığını diğer gruplarda ise faydalı veya zararlı etkisi olmadığını göstermiştir.

E vitamini: Sigara içen kişilerde E vitamini desteği kullanma ile metastatik veya fatal prostat kanser riski arasında negatif ilişki ( Chan et al., 1999 ) Geniş kapsamlı klinik müdahale çalışmasında, günlük E vitamini desteği alan ve sigara içen erkeklerde % 34 düzeyinde daha az prostat ve % 16 düzeyinde daha az kolerektal kanser vakası ( Heinonen et al., 1994 ) saptanmıştır.

C vitamini: Epidemiyolojik çalışmalar C vitamini içeren meyve ve sebzelerin mide, ağız, farinks, özafagus, akciğer ve pankreas kanser risklerini azalttığını göstermiştir ( WCRF, 1997 ). Vaka kontrol çalışmalarında ise gastrik kanser için % ve ağız/farinks kanseri için %66 risk azalması saptanmıştır ( Ekstrom et al., 2000; Negri et al., 2000 ).

Selenyum: Selenyum desteği kullanımının cilt kanseri üzerine herhangi bir etkisi olmadığı, toplam kanser mortalitesi ve insidansında, akciğer, kolerektal ve prostat kanserleri insidansında azalmaya neden olduğu saptanmıştır ( Greenwald et al., 2001 ) Linxian genel populasyon çalışmasında serum selenyum miktarı ile özofagus ve gastrik kardia kanser risklerinin azaldığı saptanmıştır ( Greenwald et al., 2001 ).

Kalsiyum ve D vitamini: Epidemiyolojik ve deneysel veriler kalsiyum ve D vitamininin kolerektal ve prostat kanser risklerini azalttığını göstermiştir ( Potter, 1996; Greenwald et al., 2001 ). Ancak bir derlemede süt ürünleri tüketimiyle prostat kanser riskinin arttığı, kan dolaşımında 1,25 dihidroksivitamin D miktarının artmasının prostat kanser riskini azalttığı bildirilmiştir ( Giovannucci, 1998 ).

FitokimyasallarEtken bileşiklerGıdaKanserin önlenmesine ilişkin aktivite Karotenoidler  - karoten,  - karoten, likopen,  - kriptoksantin, lutein, astaksantin Sarı, kırmızı vekoyu yeşil yapraklı sebze ve meyveler Antioksidan aktivite, karsinojen metabolizmasının modülasyonu, hücre çoğalmasının inhibisyonu vb. Orgonosülfür bileşikleri Diallil sülfit, diallil disülfit, allil metil trisülfit, ditiyotiyonlar Sülfitler, soğan, sarımsak, turpgiller Faz II enzim aktivitesinin artması, hücre çoğalmasının inhibisyonu, steroid hormon metabolizmasının değişimi, ornitin dekarboksilaz aktivitesinin inhibisyonu Kanserin önlenmesinde etkili olan bazı fitokimyasallar ( Greenwald et al., 2001 )

PolifenollerFenolik asitler, hidroksisinnamik asitler, flavanoller, flavanonlar, kateşinler, teaflavinler, resveratrol Meyve ve sebzeler, kateşinler, yeşil çay, siyah çay, resveratrol, kırmızı şarap Karsinojen-DNA etkileşimini azaltma, hücre çoğalmasını inhibe etme, apoptosisi indükleme, hücre- hücre iletişimini artırma, bağışıklık sistemini güçlendirme Fito- östrojenler İsoflavonlar, lignanlar Soya fasulyesi, sebzeler, keten tohumu, çavdar, zeytinyağı Östrojen metabolizmasını değiştirme, tirozin kinaz aktivitesini azaltma,apoptosisi indükleme

Glukosinolatlar, isotiyosiyanatlar, indoller Glukobrassicin, sülforofan, indol-3- karbinol TurpgillerFaz II enzim aktivitesini artırma, apoptosisi indükleme, hücre yapışması ve istilasını inhibe etme TerpenlerMonoterpenlerMeyve ve sebzeler (özellikle narenciye) Faz II enzim aktivitesini artırma, apoptosisi indükleme

Yağ: Bulgular yağ ve kanser riski arasındaki ilişkinin toplam yağ alımından çok tüketilen yağın çeşidiyle ilişkili olduğunu göstermiştir. Yağ asitlerinin karsinojeniteyi çeşitli mekanizmalarla etkilediği düşünülmektedir. Çoklu doymamış yağ asitlerinin peroksidasyonu ve DNA hasarı Östrojen konsantrasyonu ve yarayışlılığı üzerine etki Zenobiyotik metabolizmasını düzenleyen membran bağlı enzimler üzerine etki Hormon ve büyüme faktörü reseptörlerinde değişikliğe neden olan hücre membranlarındaki değişimler Bağışıklık sistemi yanıtının modulasyonu vb.

Antropometri / fiziksel aktivite: Antropometrik ölçümlerle meme, endometrium, kolon ve böbrek kanserleri arasında direkt ilişki olduğunu gösteren kuvvetli kanıtlar mevcuttur. Alkol: Epidemiyolojik çalışmalar oral kavite, farinks, özofagus, larinks ve karaciğer kanseri ile alkol tüketimi arasında kuvvetli ilişki olduğunu göstermiştir.

KaynakAktif bileşenEtki mekanizmasıİnhibe edilen kanser Zeytin PolifenollerAntioksidan Çeşitli kanserler ( Langset, 1995 ) ElmaAntioksidan Çeşitli kanserler (Eberhardy et al., 2000) Çilek C vitamini biflavonoidlerAntioksidan Çeşitli kanserler ( Paiva & Russell,1999) Kantolop, kavunKalkonlar Yeşil yapraklıC vitaminiAntioksidan Çeşitli kanserler ( Nishino et al., sebzeler, lahanalutein, zeaksantinfarelerde akciğer2000) brokkoli, karnabaharkanserini baskılama Bitkisel yağlarE vitaminilipit peroksidas-Cilt kanseri (Paiva & soğuk sıkma tohumyonuna karşı koruma Russell, 1999; Stahl et al., yağları, buğday germi2000) Sarı-turuncu sebzeler  -karotenAntioksidan Çeşitli kanserler ( Paiva & ve meyvelerRussell, 1999) Havuç  ve  -karotenAntioksidanPankreatik,kolon, meme fenolik bileşiklerpS2 gen ekspresyonukanserleri, sıçan ve fare ve sıçanlarda farelerde kolon ve karaciğer tümör inhibisyonukanseri

KaynakAktif bileşenEtki mekanizmasıİnhibe edilen kanser DomatesLikopen, C vit.Güçlü antioksidanLösemi, akciğer limfosit DNA kanseri, fare oksidasyonunutümörleri inhibe etme(Giovannuchi, 1999) Üzüm, kırmızı şarapFenoller, kateşinlerAntioksidanÇeşitli kanserler (Abdulla & Gruber, 2000) Narenciye meyveleri  -kriptoksantinAntioksidan, RBSıçan tümörleri, biflavonoidlergen ekspresyonunuçeşitli kanserler kalkonlar, C Vit.stimulasyonu(Nishino et al., 2000) Soğan, sarımsakAllisin, flavonoidlerKarsinojen Mide kanseri (Barch pırasa, C vit., Se, kükürtdetoksifikasyonu et al., 1996) Helycobacter pylori inhibisyonu

Sonuç olarak; Kanser riskini artıran diyet faktörleri: Şişmanlık ve obezite Aşırı alkol tüketimi (günde 2 kadehten fazla) Tuzlanmış ve fermente balık tüketimi Çok sıcak ve tuzlu içecekler ve gıdalar Aflotoksinler

KanıtAzalan riskArtan risk Kesin Fiziksel aktivite (kolorektum) Şişmanlık, obezite (özofagus, kolorektum, meme, endometrium, böbrek) Olası Meyve ve sebzeler (oral kavite, mide, kolorektum). Fiziksel aktivite (meme) Koruyucu kullanılmış etler (kolorektum, özofagus). Tuzlanmış gıdalar ve tuz (mide). Çok sıcak içecek ve gıdalar (oral kavite, farinks, özofagus) Mümkün/ yetersiz Lif, soya, balık, n3 yağ asitleri, karotenoidler, B 2, B 6, folat, B 12, C, D, E, Ca, Zn, Se, besin öğesi olmayan bitki bileşenleri (lignanlar, flavonoidler vb) Hayvansal yağlar, heterosiklik aminler, polisiklik aromatik hidrokarbonlar, nitrozaminler Günümüze kadar elde edilen verilerin genel değerlendirmesi