MANAS DESTANI

Dünya edebiyatının en uzun destanıdır.

Kırgız Türklerine aittir.

Kırgız Türkleri arasında geniş bir kahramanlık hikayesi halinde 11 Kırgız Türkleri arasında geniş bir kahramanlık hikayesi halinde 11.ve 12. yüzyıllarda oluşmaya başlamış, kısa zamanda büyük bir Türk destanı halini almıştır.

İslamiyet’in Türk halkına söylettiği ilk büyük destandır. 400000 mısradan oluşmaktadır.

11.,12. yüzyıllarda Türkistan’ın Yedisu bölgesinde doğan destan, Müslümanlığın Türk milletinde uyandırdığı büyük iman ve medeniyetle şekillenmiş,asırlarca yaşayıp gelişerek bütün Orta Asya Türklerini ortak destanı halinde işlenmiştir.

İslamiyet'in kabulü,yayılması ve onun için yapılan gazalar anlatılmakla beraber eski Türk destanlarından motifler ve hatıralar da saklamaktadır.

Başlangıçta en az 10000 mısra tutarında büyük bir halk edebiyatı ürünü olan Manas Destan’ın esası, Müslüman Türklerle Müslüman olmayan Türkler arasındaki savaşlardır.

Manas Destanı,önce Kırgız-Kazak Türklerinden Velihanoğlu Çokan Töre adlı Türk alimi tarafından 1861’de ilim alemine tanıtılmıştır. Fakat Manas Destanı’nın asıl büyük kısmı Alman Türkoğlu Prof. Radloff tarafından 1885’de neşredilmiştir.

Ayrıca destanın 1868’de Orta Asya saz şairi Berk Bek Murat tarafından Kırgız Beyi Ecin Bek’in isteğiyle genişletildiği ve şairin elinde 32.000 mısralık büyük bir eser haline geldiği bilinmektedir.

KONUSU

Yeditör adını taşıyan yerde Boyun Han oturmaktadır Yeditör adını taşıyan yerde Boyun Han oturmaktadır. Boyun Hanın oğlu Kara Han ve onun oğlu Çakıp Han (Yakûp Han) adıyla anılır. Çakıp Han, Alma Ata ırmağının gözesinde, Sungur Yuvası denilen yerde yerleşmiştir; Çakıp Han'ın hiç çocuğu yoktur.

Bir gün Tanrıdan bir oğlan çocuk ister, onun yiğitler yiğidi olmasını diler. Tanrının izni ile bir oğlu olur. Oğlu olduğu için de Tanrıya güzel bir kısrak kurban eder. Dört Peygamber gelip çocuğa ad kor, adına Manas, der.

………….. ÖRNEK Beline ok-yay bağladı, Manas beşikte yatıp söyledi: Yakup Han’ın Çıırıçı Hatundan Hem de erkek çocuğu oldu. Bu çocuğa bakıp gördü: Eti ap-ak kumaş gibi. Kemikleri bakır gibi. Ak-boz kısrak kestirdi, Yakup Han doğan oğlunun Dört peygamber kocaya Adını Manas koydurdu. Manas beşikte yatıp söyledi: Ak sakallı babacığım Yakup Han! Ben Müslüman yolunu açacağım, Kafirlerin malını saçacağım, Hepsi kovacağım.

Kırgız hanı Karahan ölünce,Kırgızlar Kalmukların boyunduruğu altına girer. Bağımsızlık kazanmak isteyen Kırgızlar savaşa hazırlanır. Karahan’ın oğullarından Cakıp,Altaylar’a göçer.Kırgız bağımsızlığını sağlayacak çalışmalara başlar.

Çocuğun birtakım olağanüstü nitelikler taşıdığı görülür Çocuğun birtakım olağanüstü nitelikler taşıdığı görülür.Çevresinde toplanan halk,Manas ile birlikte Kalmuklara karşı başarılı saldırılar düzenler. Altaylar da yaşayan Kırgızlar,Manas’ın bu olağanüstü başarılarını duyunca ona katılırlar.

Manas,Kırgız bağımsızlık savaşının önderi olur. Yapılan büyük bir savaşta ölür. Halk,kardeşi Semetey’i başkanlığa seçer.

Manas ölmeden önce kırk yiğidini yanına çağırır Manas ölmeden önce kırk yiğidini yanına çağırır.Ölümünden sonra doğacak oğluna iyi bakmaları için vasiyet eder.

MANAS’IN ÖZELLİKLERİ

Manas Karahanlılar ordusundaki bir kumandandır. Manas,kimseye yenilmeyen bir kahramandır. Hemen hemen bütün milletlerle savaşmış ve onları yenmiştir. Manas’a ok işlemez.Onun elbisesi ak zırhtır.

……….. ÖRNEK Batur Manas önüne Doğru kimse gelmemiş. Aydınından ay korkmuş, Parlaklığından güneş. Ay buluta sığınmış, Gün buluta sığınmış. Bindiği at ak kula, Giydiği urba ak zırh Atına at erişmiyor, Ak zırha ok geçmiyor. Manas,Manas olalı, Manas ata bineli, Atına at erişmiyor, Ak zırha ok geçmiyor.

ÖRNEK Genç kahraman er Manas On yaşında ok atan, On dördüne girince, Şehirler alt üst edip han olan Altmış aygır, yüz tay Getirdi Hokoma’dan, Seksen genç kısrak, bin top ipekli getirdi o Buhara’dan,

DESTAN YAPISININ İNCELENMESİ

Manas Destanı’nda şekil ve kafiye bakımından bir düzen yoktur Genellikle yedili hece ölçüsüyle söylenmiştir. Genellikle yarım kafiye kullanılmış,mısra başlarında aliterasyonlardan faydalanmıştır. ÖRNEK yerler, yer olduğunda, sular, su olduğunda, altı babanın oğulları kafir imiş, üç babanın oğulları Müslüman imiş

Manas Destanı’nda birçok olağanüstü olay bulunmaktadır. ÖRNEK Manas ile Er Gökçe arasında geçen savaşta Mendibay Manas’ı zehirleyerek öldürür.Manas’ın ölümü ailesini yoksulluğa,sıkıntıya felakete düşürür. Atı,doğanı ve köpeği mezarının başında ağlarlar;Manas’ın canını bağışlaması için Allah’a dua ederler.Manas’ın kırk yiğidi vardır ama hepside beylerini unuturlar. Tanrı,Manas’ın hayvanlarının bu bağlılığı karşısında onların duasını kabul eder;Manas dirilir.Eskisi gibi,eskisinden daha güçlü bir şekilde iline ve töresine hizmet eder.

ÖRNEK Manas, Kalmuklara karşı sefere çıktığında amcasının oğullan Kalmukça bildiği için onlardan yararlanmak ister. Gökçegöz'ü Kalmuklara casus olarak gönderir. Gökçegöz Kalmuklar tarafına geçer geçmez Manas'a ihanet eder. Manas bunun üzerine Almambet'i gönderir. Almambet'in yardımıyla Manas savaşı kazanır. Bir çok ganimetler alır. Dönerken yarı yolda Gökçegöz ile karşılaşırlar Gökçegöz Manas'ı, kırk yiğidi ile birlikte zehirler. Kırk yiğit ölür. Manas'ı, karısı Kanıkey kurtarır. Mekke'den erenler gelir, Kanıkey'e yardım ederler. Manas iyi olur olmaz Mekke'ye gider; dua edip Tanrıya yalvararak kırk yiğidinin dirilmesini sağlar. "

ŞAMAN GELENEĞİNİN ETKİLERİ Destanda görülen yemin törenleri,Şaman geleneğine uygundur. Kutlu taş ve mukaddes su inanışları. Ok ve kılıç gibi silahların mukaddes bilinmesi Atlara değer verilmesi ve her atın bir adının olması Destanda bulunan içki meclisleri de Türkler arsında İslam kurallarının henüz tam olarak yerleşmediğini gösterir.

Türklerin erkek çocuğa verdikleri değer ve çocuk olması için evliya mezarı ziyaret edilmesi,bele ok ve yay bağlanması gibi bugünde devam eden Şaman dini inancına ait pek çok geleneğin destanda yer aldığı görülmektedir.

TÜRBE ZİYARETİ Günümüzde görülen türbe ziyaretlerinin değişik bir versiyonu Kırgız Türklerinin yaşayışına şu şekilde yansımaktadır. Ah Semetey dursana! Atının başını çevir! Dinlemeyip gidiyorsun Şurada alaca bir türbe var, Orada bir dua oku, Ak boz kısrağı kurban et, Babacığının ruhunu böylece şad etmelisin! Bana oğul doğurmadı, Çiriçi’yi alalı, Oldu tam ondört sene, Evliya mezarına gitmedi, Elmalıkda yuvarlanmadı, Kaplıcada gece yatmadı.

MOTİFLER

DOĞAN ERKEK ÇOCUK İÇİN HALKA YEMEK VERİLMESİ Doğan erkek çocuk için halkı davet ederek, onlara yemek verilmesi Türklerin yaşayışları ile ilgili bir folklor unsurudur. örnek ”Kara Han alıp baktı ona, Kara Han bakmaya alınca, aşa hep halkı topladı, tepede kısraklar kestirdi, halkı çepçevre toplattı yurtta büyük bir aş verdi.”

ÇOCUĞA İSİM SEÇİMİ örnek Manas Destanı’nda, çocuklara doğdukları günün önemli olaylarını, doğuş biçimlerini hatırlatıcı isimler verilir. örnek Külçora’ya: “Kül tutup doğmuş çocuğa Külçora deyip ad verdi.” Kançora’ya: “Kan tutup doğmuş çocuğa Kançora deyip ad verdi.”

AD KOYMA TÖRENİ örnek Doğan çocuğa ad koymak için halkın toplanması, ak sakallı bir ermişin ad koyması günümüze kadar uzanan bir folklor unsurudur. Kanıkey’i getirtti, memelerini emdirdi: yeni doğan bu iki çocuk süt kardeşim olsun diye, halka büyük bir aş verdi, Çocuklara ad koydurmak için, halkı oraya topladı.

örnek Manas’ın oğlu Semetey’in oğlunun adının konması “Bir asa dayak elinde, ak sakallı bir kişi, Kara Han’ın karşısına yakın gelip durdu, o ak sakallı şöyle dedi: “Bu çocuğun adını eğer bu kadar halk bilmezse, ben adını koyayım! Ver çocuğu elime! Ad veren bu ak sakal, birden gözden kayboluverdi.”

ÇOCUĞA BAKICI TUTULMASI Manas’ın yetişmesinde ve onun bütün gündelik ihtiyaçlarının temininde, ona, yardımcı olabilmesi için Bakay adlı biri bakıcılık yapar. Bu gelenek Osmanlı padişahlarında da görülen bir gelenekdir. Padişahlar ebeveynlerince her yönden mükemmel bir şekilde yetiştirilmek istendiği için böyle bir yola baş vurulmuştur: Yanına yoldaş ol sen Bakay, Görmediğini gösterip, Bakay Arkasından beraber yürü, Bilmediğini öğretip, Bakay, Beraber yürüyüp “haydi, Yürü” de Bakay. örnek

BAŞLIK PARASI Başlık parası günümüze kadar süregelen ve halen de geçerliliğini devam ettiren bir gelenektir. Fakat o günkü şartları çok ağırdır: ÖRNEK Sürünüzü toplayın, Dört vadiye doldurun, Dört vadiyi doldurursa Gelin borcunuz bitti demektir.

MANAS’IN EVLENECEĞİ KIZDA ARADIĞI ÖZELLİKLER Tabana çatlak, yüzü kalın, Konuşmasını bilmeyen, Köle kızından olmasın, Baba kendin bilirsin, Şöyle böyle kadınlar, Beni memnun edemez. Gösterişli olmayan hoş sözlü, Nurlu yüzlü, cadı gözlü, Dik boyunlu, düğme baş, Kavrayışlı, ciğeri taş, Kahkülü güzel, uzun saç, Kocasına iyi davranan, Halkı için çare bulan, Tanrıya yalvarıp yaşayan, Dünya güzeli olsun, Düşünceli kız olsun" Lakırdı laf söyleyen Geceli gündüzlü göz oynatan, Yanında yiğitleri olan Beyin kızı olmasın. Hep bilgelik taslayan, Ne iş yapsa gizleyen, Pirin kızı olmasın. Muhafızları yanında, Şımararak yetişen, Han kızından olmasın. Kaymak yiyip evde yatan, Babamın gözü açıkken, Gözü mirasta olan, Gideceğim erkek bey olsun diyen, Zengin kızı olmasın.

KAYINLA EVLENME örnek Manas’ta görülen, ölenin karısının, kayınla evlenme geleneği, Anadolu’nun kırsal kesimlerinde özellikle miras bölünmesin diye hâlâ sürdürülmekte olan geleneklerimizden biridir. Bu durum destanda şu şekilde yerini alır: Derler ki: ‘At ölse postu miras kalır! Ağabey ölse yenge miras kalır!’ Akıllı doğan Abeke bir hödük doğan Köböş, Manas’ın küçük kardeşleri; hangisiyle evlenecek? Köböş’e mi gidecek, Abeke’ye mi gidecek?

KADINA SIR VERMEME örnekler Kadının sözüne uydu, Eski Türk geleneğine göre kadın, erkek işine pek karışmaz ve kadına da sır verilmezdi. Manas Destanı’nda buna dair pek çok işarete rastlamaktayız: örnekler Kadının sözüne uydu, kalkıp yurduna döndü! derler, sonra ben yiğitlere ne cevap veririm? dedi. Sapladığınız kargıyı geri çekmediniz, yiğitlerim, kadına sır açmadınız, yiğitlerim, erlikle hep birsiniz, yiğitlerim!

YÖNETİCİYE BAĞLILIK Bölçörü dağının zirvesi gibi, a baykuş, üzerinde, efendimiz, a baykuş, Tanrı gibi göskeler erişiyor Göktürk abidelerinde de rastladığımız bu ibare yöneticiye olan bağlılığın güzel bir ifadesi olarak görülmektedir. Günümüzde de yöneticilere karşı, geleneğe bağlı olarak büyük bir saygı ve güven hâlâ varlığını korumaktadır.

AT MOTİFİ Ata sahip çıkmak, atını hayatı pahasına da olsa vermemek, atı namus gibi üstün tutmak Manas Destanı’nda görülen en önemli erdemlerdendir. Destanda, Çınkoca’nın Semetey’den “Tayburul” isimli atını istemesi üzerine Semetey’in atı vermeyip savaş çıkarması buna örnektir.

ÖLÜM MOTİFİ ÖRNEK Ölüm motifi bütün destanlarda sahnelendiği gibi, bu destanda da ibret vesikası olarak dile getirilir. Ölümle birlikte ölüm folklorü ortaya çıkar. Bu folklorun maddi ögesi olan tabut ve mezarın şekli ile Manas’ın ölümü destanda şu şekilde anlatılır: Çamdan da bir tabut yapıp iç yüzünü altın kapladılar Dış yüzünü gümüş kapladılar. Tabuta Manas’ı koydular, Mezarı sıkıca kapadılar.

AĞIT YAKMA Han çocuğu Kanıkey, yüzünü yırtıyordu hep! Anadolu halkının geleneksel kültürünün en önemli öğelerinden biri olarak ağıt yakma geleneği Manas Destanı’ında sıkça görülmektedir. Manas’ın ölümü üzerine Kanıkey’in duyguları şu şekilde dile getirilir: Han çocuğu Kanıkey, yüzünü yırtıyordu hep! Günleri göz yaşıyla göl oldu, bütün suyunu sel aldı.

AĞIT ÖRNEK İşte bu yalan dünya, kimlere vefa etti? Ne yapmadı bu yalan, başı sağlam, kökü viran dünya? Altın başlı han da geçti, arslan yürekli er de geçti gitti. Yüce Tanrı kulak gökteki kuşlara acıyıp, söz ustası kökötöy'ü mü götürdün? Yalan dünya, yalan dünya! Bağrı derin kara yer olan dünya, sen kimlere acıdın? Kuş dilinden anlayan, halkın başında öten Köketöy'ü niye götürdün! Ah bu f'ni dünya, Tanrının hükmüne hiçbir çare kâr etmez, o hüküm her bendeye mutlaka bir kez gelir..."

RÜYA MOTİFİ ÖRNEK Rüya motifi Türk destanlarının ayrılmaz bir parçasıdır. Yöneticiler kendi gördükleri rüyaları özel yorumculara anlatarak, onların tabirlerine göre hareket tarzı belirlerler Rüyam beni korkutuyor, arşın boylu er Manas sürülerine saldırmış, yıldızlara doğru bakıp, yüzünü güneşe çevirmiş, elbise yağmalayıp sırtına giymiş, başlık yağmalayıp başına geçirmiş! Bunlar ne demek olsa gerek?

DİL ÖZELLİKLERİ

Dil bakımından Kırgız Türkçesi’nin yakın asırlardaki özellikleri vardır. Manas Destanı’nın en güzel yerleri;savaş tasvirleri,kahramanların ve silahların övülmesi yurt,kadın,at,gibi sevgili varlıklar hakkındaki zevkli ve duygulu söyleyişlerdir. Destanda altın,gümüş,demir,bakır adları Türkçe olarak anılmakta,madenlerle süslü eşyaya ayrı bir değer verilmektedir. Eserde eski ve ortak Türk deyimlerine yer verilmektedir.

Destanın bazı bölümleri Kırgız halk ozanları tarafından belli makamlara göre toplantılarda okunurdu.

ANLATIM Destanda kuru bir anlatımdan ziyade çarpıcı ve canlı, unutulmaz örneklerin değişik bir biçimde anlatımı vardır. Bu anlatım, zaman zaman masal anlatımına paralellikler gösterir: Yerler, yer olduğunda, Sular, su olduğunda, Altı babanın oğulları kafir imiş, Üç babanın oğulları Müslüman imiş

DESTANIN FİKRİ YAPISI Destanda kahraman Manas’ın yiğitliği; dış düşmanlarının, ülkelerini fethettikten sonra dağılmış olan Kırgız halkını bir araya getirmesi, bir bayrak altında halkın birlikteliğini sağlaması, kabile ve soylar arasındaki dağınıklığı, kavgaları yok edip, birlikte huzur içinde yaşamaya çağıran büyük bir fikir var.

HAZIRLAYAN KÜBRA ÇAKIR 10-F RECEP TANRIVERDİ LİSESİ HAZIRLAYAN KÜBRA ÇAKIR 10-F DENETLEYEN VE DÜZENLEYEN EMİNE GÜL TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ÖĞRETMENİ