Yrd.Doç.Dr. İsmail Hakkı İŞCAN Bilecik Üniversitesi AVRUPA BİRLİĞİ VE TÜRKİYE AÇISINDAN NABUCCO PROJESİ’NİN EKONOMİ POLİTİĞİ 3. Uluslararası Doğalgaz Sempozyumu 9-10 Haziran 2009 İstanbul Yrd.Doç.Dr. İsmail Hakkı İŞCAN Bilecik Üniversitesi

Nabucco Doğal Gaz Boru Hattı Projesi Rusya’dan Bağımsız Bir Boru Hattı Projesi Hikayesi

Uluslararası (ekonomik) güvenlik için enerjinin Zamanında Kesintisiz Yeterli ve Düşük maliyetli temini hususu oldukça önemlidir.

AB, üçüncü büyük enerji tüketicisi Dünya enerji tüketimi-2007 Kaynak : BP-2008 AB, üçüncü büyük enerji tüketicisi

AB’nin doğalgaz tüketimi, toplam enerji tüketiminde ikinci sırada AB-27 enerji tüketiminde yakıt payları-2007 AB’nin doğalgaz tüketimi, toplam enerji tüketiminde ikinci sırada Kaynak : BP-2008 AB-27 Doğal gaz üretim ve tüketim trendi AB’nin son on yılda doğalgazda üretim-tüketim açığı giderek büyümekte, ithalat bağımlılığı giderek artmaktadır. Kaynak : BP-2008

AB-27 Enerji ithalatı bağımlılık oranları (%) AB-27 Toplam enerji tüketiminde ithalata bağımlılık oranı: %54 (2006) Petrolde ithalata bağımlılık oranı: %82,3 (2006). Doğal gazda ithalata bağımlılık oranı: %57,6 (2006). Kaynak : Europe’s Energy Position –Present Future

AB-27 Enerji ithalatı bağımlılık oranları (%) AB-27 Toplam enerji tüketiminde ithalata bağımlılık oranı: %67 (2030) Petrolde ithalata bağımlılık oranı: %95 (2030). Doğal gazda ithalata bağımlılık oranı: %84 (2030). Kaynak : European Energy and Transport Trends To 2030 Update 2007 Bulunması gerekli arz Kontrata bağlanmış ithalat Kuzey Denizi-Norveç arz kaynağı Birlik içi üretim (AB-27)

Dünya Doğal Gaz Rezervleri (Trilyon m3) Dünya Toplam Rezervler: 183 tcm En önemli kaynak coğrafya : Avrasya ve Ortadoğu Rusya, İran ve Katar : Toplam rezervlerin %56’sı Source: Cedigaz 8.0 7.0 5.8 14.5 57.9 73.9 13.6 2.7

Dünya Doğal Gaz Rezerv ve üretim payları-2007 Doğal gazda ispatlanmış rezerv/üretim payı itibarıyla Orta Doğu en cazip bölgedir. Dünya Doğal Gaz üretimi-Gelecek Senaryoları Gelecek senaryolarında da üretimin Orta Doğu’da şimdiki seviyesinin çok üzerinde artacağı tahmin edilmektedir. Kaynak : World Energy Outlook-2008

Ülkesel bazda doğal gaz üretiminde değişim, 2007-2030 Doğal gazda ispatlanmış rezerv/üretim payı itibarıyla İran en cazip ülkedir. Kaynak : World Energy Outlook-2008

AB-27 Doğal gaz arzı (üretimi-ithalatı – bcm) AB-27 Net İthalatı (2005 yılına göre % değişim) Avrupa Komisyonunu çalışmalarında, AB’nin ithalatında özellikle doğalgazda yüzdelik değişim dikkat çekicidir. AB-25 yerli doğalgaz üretimi ve ithalatı-Mtep Kaynak : European Energy and Transport Trends To 2030 Update 2007 AB içi, doğalgaz üretimi özellikle 2010 yılında sonra tüketimi dikkat çekici bir şekilde karşılayamaz duruma gelmekte, bu açık 2030 yılında çok daha fazla artış göstermektedir.

AB-27 Enerji güvenliği Bu tespitlerle ; AB enerji bağımlılığındaki artış trendi Birliğin, bu kaynak ve rezervlerin bulunduğu coğrafyalara ve rekabete açık olmayan pazarlara sahip olan ülkelere (Rusya, İran ve Cezayir gibi) bağımlı kalması sonucunu meydana getirmiştir. Böyle bir durum ise Birliğin enerji arz güvenliği riskini gündeme getirmektedir.

AB-27 Enerji güvenliği Enerji arz güvenliği konusunda Birliğin kendi iç dinamiklerinden kaynaklanan iki sorunun çözümlenmesi şarttır. Bunlardan biri henüz kayda değer bir gelişmenin sağlanamadığı Birliğin ortak enerji politikası konusudur. Bir diğeri ise Birliğin hem petrol ve hem de doğalgaz konusunda bugün ve gelecekte var olması beklenen Rusya’ya olan bağımlılığıdır.

AB-27 Enerji güvenliği Enerji kaynakları temininde Ortadoğu, dünyanın geri kalan üretim alanlarına göre çok daha büyük bir kapasite ve maliyet avantajına sahip öncelikli bölgedir. Orta Asya ve Hazar bölgesinde var olduğu tahmin edilen hidrokarbon rezervler kesinleştiğinde enerji arz güvenliği için kaynak bölge çeşitlendirilmesi ve çoklu boru hatları stratejileri açısından bu bölge de önemli olacaktır.

AB-27 doğal gaz arz kaynakları-2007 Ana Kaynak-2 Norveç 87 bcm (%19) Ana Kaynak -1 Rusya 148 bcm (%33) Birleşik Krallık 11 bcm (%3) Almanya 16,4 bcm (%4) Hollanda-Belçika 56 bcm (%14) Ana Kaynak-3 Cezayir-Nijerya 57 bcm (%12) Kaynak : BP-2008

Avrupa’ya doğal gaz arz güzergahları Kuzey Akım Hattı Güney Akım Hattı Kaynak : BOTAŞ AB’nin Rusya’ya olan bağımlılığını arttıracak iki proje Kuzey Akım Hattı (55 bcm, 2011) Güney Akım Hattı (30 bcm, 2012) AB’nin Rusya dışındaki kaynaklara ulaşmada tek güzergah Türkiye geçişli güzergahlardır.

Nabucco Doğal Gaz Boru Hattı Projesi AB’nin Rusya’ya bağımlılığını azaltacak proje Nabucco Doğal Gaz Boru Hattı Projesi

Nabucco Doğal Gaz Boru Hattı Projesi-NDGBH Pipeline Diameter: 56“ Distance: 3,300 km Investment: ~ 5 bill. € Transport capacity: max. 31 bcmy VIENNA BUDAPEST BUCHAREST SOFIA GÜRCİSTAN ISTANBUL ANKARA İRAN 2000 KM. Boru hattı çapı : 56“ / 142 cm Yatırım tutarı : 7,9 milyar € / 10,4 milyar $ Uzunluğu : 3,300 km Türkiye’de yapılacak yatırım tutarı : 4,76 milyar € Taşıma kapasitesi : max. 31 bcm/yıl BOTAŞ’ın yurtdışı yatırımı : 1,3 milyar € İnşaatın başlangıcı : 2011 Hattın devreye giriş tarihi : 2014 (8 bcm) / 2015 (31 bcm)

Avusturya- OMV (2002) (Proje lideri), Türkiye- BOTAŞ (2002), Nabucco Doğal Gaz Boru Hattı Projesi-NDGBH Proje Ortakları: Avusturya- OMV (2002) (Proje lideri), Türkiye- BOTAŞ (2002), Macaristan- MOL (2002), Romanya- TRANSGAZ (2002), Bulgaristan- BULGARGAZ (2002), Almanya- RWE (2008) %16,67

Projenin muhtemel arz kaynakları: Azerbaycan(Şahdeniz-II 5-10 bcm) Nabucco Doğal Gaz Boru Hattı Projesi-NDGBH Projenin muhtemel arz kaynakları: Azerbaycan(Şahdeniz-II 5-10 bcm) Türkmenistan – Trans – Hazar Boru Hattı Mısır – Arap Gaz Boru Hattı (3-5 bcm) Irak – Arap Gaz Boru Hattı Kazakistan – Trans – Hazar Boru Hattı İran (ABD faktörü ?) Rusya – (?) Mavi Akım aracılığıyla (Reddetti)

Yapılan Anlaşmalar ve çalışmalar: Nabucco Doğal Gaz Boru Hattı Projesi-NDGBH Yapılan Anlaşmalar ve çalışmalar: Cooperation Agreement (2002) Grand Agreement (2003) Nabucco Gas Pipeline International Şirketi (NIC) (2005) Development Phase (2005-2010) The Joint Venture Agreement (2005) (IGA-Intergovernmental Agreement) (2009)

Türkiye’ye Komşu ve Çevre Ülke Doğal Gaz Rezervler (2007) Türkiye ve NDGBH Türkiye’ye Komşu ve Çevre Ülke Doğal Gaz Rezervler (2007) Rezerv (Trilyon m3 Dünya Toplamındaki Payı Rusya 44,65 25,2% İran 27,80 15,7% Irak 3,17 1,8% Türkmenistan 2,67 1,5% Mısır 2,06 1,2% Kazakistan 1,90 1,1% Özbekistan 1,74 1,0% Azerbaycan 1,28 0,7% Toplam 85,27 48,1% 44,65 1,90 1,74 1,28 2,67 27,80 2,06 Kaynak: BP-2008

Kontrata Bağlanmış Arz Miktarları(Milyon cm3) Türkiye ve NDGBH Türkiye Doğal Gaz Talep Tahmin ve Doğal Gaz İhracat Miktarları(Milyon cm3)   2009 2010 2015 2020 2025 2030 Türkiye Doğal Gaz Talep Miktarları 40.903 43.806 56.183 65.867 70.546 76.378 Doğal Gaz İhracat Miktarları(Yunanistan) 737 Toplam Doğal Gaz Talep Miktarları 41.640 44.543 56.920 66.604 Kaynak: BOTAŞ Kontrata Bağlanmış Arz Miktarları(Milyon cm3)   2009 2010 2015 2020 Rusya Federasyonu 6000 1. Lng (M.Ereğlisi) Cezayir 4444 1.Lng (M.Ereğlisi) Nijerya 1338 İran 9556 Rusya Fed. (İlave)(Batı) 8000 Rusya Fed. (Karadeniz Hattı) 14000 16000 Türkmenistan (*) Azerbaycan 6600 Toplam Arz 49092 51059 40791 Kaynak BOTAŞ 2010 yılından sonraki arz açığının giderilmesi sorunu Türkiye’nin Nabucco Projesi kapsamında sadece geçiş ülkesi olarak değil ticari bir partner olarak değerlendirilmesi gereğini gündeme getirmektedir.

Türkiye ve NDGBH Türkiye Doğal Gaz Sektörünün SWOT Analizi Güçlü(Strengths) Zayıf(Weaknesses) Yüksek talep artış potansiyeli Tekelci pazar yapısı Arz bakımından olumlu Coğrafya Finansal risklerin BOTAŞ ve dolayısıyla kamuda olması Gelişmiş iletim altyapısı Gaz depolarının olmaması Alternatif enerji kaynaklarının kıtlığı   Yerli üretim azlığı Pazara girişte yüksek engeller Fırsatlar(Opportunities) Riskler(Threats) Çeşitli arz kaynaklarına erişim Arz fazlalığı Transit ülkesi olabilme potansiyeli - Güvenirlilik Yerleşik satıcıların gücü Yerli ve yabancı yatırım potansiyeli Belli başlı tedarikçi Gazprom'un aynı zamanda toptan piyasada rekabet etmesi Sosyal ve ekonomik ilerleme potansiyeli Doğal gaz boru hattı ve LNG sevkiyatının güvenliği Kaynak: World Bank, 2007

Türkiye’nin NDGBH ile ulaşmayı istediği iki hedef; Türkiye ve NDGBH Türkiye’nin NDGBH ile ulaşmayı istediği iki hedef; Coğrafyasının kazandırdığı üstünlükleri ekonomik olarak değerlendirmek Arz güvenliği Daha ucuz doğal gaz (net-back fiyat) Yalnızca transit ülke olarak değil, aynı zamanda bu farklı kaynaklardan elde edilecek gazın ticaretinde de rol almak.

Türkiye ve NDGBH Türkiye; Kendi sınırından elde edilecek gazın Avrupa’ya kadar gittiğinde oluşacak fiyattan satılmaması gerektiği yaklaşımından hareketle BOTAŞ, Projedeki temel hedefin gaz taşıyarak para kazanmanın yanında, gazın aynı zamanda ticari olarak Türkiye’de değerlendirilmesi fikrini ön plana çıkarmak olduğunu ifade etmektedir.

Türkiye ve NDGBH Türkiye; Ancak , gaz fiyatının serbest rekabet ortamında belirlenmesi, Türkiye’nin ancak rakiplerinden daha fazla fiyat önermesi ile gazı alabileceği gerçeğini ortaya çıkartır. Son bilgiler Türkiye’nin %15 net-back fiyattan geri adım attığı yönünde.

Türkiye ve NDGBH Dolayısıyla; Nabucco Projesinin yatırım maliyeti de aslında bu husus ile yakından ilgilidir. Zira maliyet ; kaynak ülkenin satış fiyatına ilave olarak Türkiye’nin talep edeceği transit ücreti mi olacak, yoksa; Türkiye’nin kendisini daha farklı konumlandırıp bizzat doğal gazın ticaretini mi yapacak?

Sorunlar Arz Sorunu Başlangıç gazının bulunması ve projeye Güney Akım’dan önce işlerlik kazandırmak. Arz sorunu nedeni-1 : Projenin üretici ülke veya şirketler düzeyinde planlanmayıp doğrudan tüketici Batılı ülkeler arasında geliştirilmesi. Arz sorunu nedeni-2 :Boru hattı kapasitesinin yarısının pay sahibi şirketlerce üçüncü taraflara erişim hakkı verilmeksizin kullanılabilmesi.

Sorun-1 : Türkiye-Ermenistan yakınlaşması. Sorunlar Arz Sorunu Azerbaycan, Şu an için çıkarılan gaz anlaşmalarla bağlıdır. Proje ancak Şahdeniz-II faz bölgesinden çıkarılacak gaz ile desteklenebilir. Ancak ; Sorun-1 : Türkiye-Ermenistan yakınlaşması. Sorun-2 : Azerbaycan-Rusya arasında imzalanan (27 Mart 2009) Mutabakat Muhtırası ile gazın uluslar arası fiyattan alım garantisi veren Rusya, Hazar’ın batısındaki arz kaynaklarını da kendi kontrolüne alacaktır.

Şu an için projeye katılımı yönünde ABD engeli aşılabilmiş değildir. Sorunlar Arz Sorunu İran, Şu an için projeye katılımı yönünde ABD engeli aşılabilmiş değildir. İran, Batının tavrına karşılık Irak ve Suriye ortaklı olarak gerçekleştirmeyi planladığı yeni projesini (Pars Boru Hattı) gündeme getirmektedir. İran’la Batı arasındaki soğuk savaş dindirilmeli (Orta Doğu’da istikrar) ve Türkiye İran’ı Batı’nın da ses çıkaramayacağı Nabucco gibi daha makul projelere çekebilmelidir.

Arz Sorunu Türkmenistan, Sorunlar Arz Sorunu Türkmenistan, Gerçekleştirilen anlaşmalarla önümüzdeki birkaç yıl içerisinde Türkmenistan, Rusya’ya 80, Çin’e 40, İran’a 8-18 milyar bcm doğal gaz ihracatı gerçekleştirecektir. (Energy Economist, 2009) Mavi Akım ile rafa kaldırılan Trans-Hazar hattı ve Türkmenistan gazının projeye dahil olması aynı zamanda Hazar’ın statü sorununun çözümüne de bağlıdır.

Sorunlar Arz Sorunu Irak, İlk gaz için yeterli miktarın (yılda 15 bcm) Kuzeyde yer alan kaynaklarla sağlanabileceği belirtilmektedir. Bunun için Avrupa-Arap Enerji firmaları (OMV, MOL, Crescent, Dana Gas) oluşturdukları konsorsiyum ile bölgede 8 milyar dolarlık yatırım planlamaktadır. Gazın projeye aktarımı ve gerekli yatırımlar için Irak’ta istikrarın sağlanması ve Türkiye-Irak ilişkilerinde olumlu adımların atılması gerekir.

Avrupa Birliği (AB) Tek seslilik ? Sorunlar Avrupa Birliği (AB) Tek seslilik ? AB’de ortak enerji politikasının var olmayışı, Birlik içerisinde enerji alanında ortak fikir ve eylem birliğini imkansız kılmaktadır. Bu, Rusya’ya önemli ölçüde hareket alanı bırakmaktadır. Nitekim AB, Almanya’nın önderliğinde Projeyi destekleme kararından bile vazgeçmeyi düşünmüştür.

Sorunlar Türkiye-AB-NDGBHP AB içerisinde Projeye karşı isteksiz davranan ülkelerin aslında Türkiye’nin AB’ye dahil olmasını istemeyen ülkeler olması, AB-Türkiye-NBDGBH Projesi arasındaki ilişkinin niteliğini ortaya koymaktadır. Gerek arz kaynakları ve gerekse Proje ile ilgili AB-Türkiye arasındaki sorunların ekonomik olmaktan öte daha çok siyasi olduğu ortaya çıkmaktadır. AB içerisinde Proje ile Türkiye’nin eline, AB’ye karşı kullanacağı kozların geçeceği endişesini taşıyan ülkeler vardır. Dolayısıyla Türkiye, proje ile Birlik üyeliği ilişkisini birebir kuran söylemlerde bulunmamalıdır.

Rusya’yı dışarıda bırakan bir proje olması, Nabucco Projesini farklı kılan özellikleri Nabucco Projesi’nin AB enerji arz güvenliğini Rusya dışı kaynaklarla sağlamaya dönük bir proje olması, Nabucco Projesi için farklı coğrafyalardan-ülkelerden arz kaynağı planlaması ve tüm bu coğrafya-ülkelerle Türkiye’nin coğrafi-siyasi-ekonomik yakınlığı ve olumlu ilişkilerinin bulunması, Türkiyesiz bu coğrafyalardan enerji kaynaklarının Avrupa’ya taşınmasının zorluğu, Rusya’yı dışarıda bırakan bir proje olması,

Sonuç Uzun zamandan beri ortak bir enerji politikası oluşturamayan ve bu sebeple de Nabucco Projesinin fiiliyata geçirilmesinde yavaş davranan AB için proje, kaynak ülke çeşitlendirilmesinde ve daha da önemlisi Rusya’ya olan bağımlılığı azaltmada öncelikli olarak ele alınacak bir projedir. AB’ye üyelik sürecinde önemli aşamalar kaydeden Türkiye, projede üstleneceği öncelikli roller ile Birliğe katılım yolunda önemli fırsatlar kazanabilecektir.

Sonuç AB için Rusya’ya olan bağımlılığın getirdiği risk Türkiye için de geçerlidir. Dolayısıyla Türkiye de bölgede Rusya dışı kaynak arzı sağlayan projeleri önemsemelidir. Ancak kaynaklara yakınlığı ve olumlu ilişkileri düşünüldüğünde, Türkiye’nin geçiş değil, işletmeci ülke statüsünde değerlendirilmesi gereklidir.

Sonuç Dolayısıyla henüz ortak bir enerji politikası oluşturamamış ve Birlik mevzuatını bu tür çoklu ülke anlaşmaları için güncelleyememiş AB için Türkiye’nin, projenin yatırım aşamasında üstleneceği sorumluluk ile proje sonunda elde edeceği ekonomik ve siyasi karlılık arasında çok da tatminkar gözükmeyen bağlantıların varlığı, proje hakkında Türkiye tarafının temkinli davranması gerektiği yönünde fikirleri de gündeme getirebilmektedir.

Sonuç Proje ile taşınacak gaz eğer Türkmenistan sınırında veya Irak kuzeyindeki gazla başlayacak olursa Türkiye bölgesel üstünlüğünü çok daha fazla kullanabilecek bir duruma gelecektir. Projeye Rusya’nın dahil edilmesi (doğrudan veya dolaylı) aslında Projenin kendisi ile çelişir bir durum meydana getirir.

Sonuç Proje ortağı Avusturya şirketi OMV’nin Rusya dışı bölgesel desteğin sağlanması konusundaki (Rusya lehine) pasif kalmaktadır. Nedenleri, 1- OMV’nin Orta Avrupa Gaz Borsasını kurmak üzere Gazprom ile anlaşma imzalanması, 2- OMV’nin Orta Avrupa Gaz Merkezi (CEGH)’nin %50 hissesini Gazprom’a satması, 3- OMV’nin, MOL’de sahip olduğu %21’lik hissesini Rus petrol şirketi Surgutneftgas’a satması.

Sonuç Nabucco Projesi, Rusya dışı kaynaklar ile arz sıkıntısı giderildiği takdirde başarılı sayılabilir. Bu çerçevede Nabucco Projesi aslında Türkiye’den daha fazla AB için önemlidir. Ancak Proje ortakları arasında en fazla maliyete katlanacak ülke de Türkiye’dir. Dolayısıyla Proje, Türkiye için maliyet ve karlılık açısından olduğu kadar bölge gerçekleri açısından da tekrar sorgulanabilirdir.

TEŞEKKÜRLER Yrd.Doç.Dr. İsmail Hakkı İŞCAN Bilecik Üniversitesi