İdrarın Fiziksel Özellikleri Doç.Dr. Mustafa ALTINIŞIK ADÜTF Biyokimya AD AYDIN, 2007
İdrar İdrar, nefronda glomerüler filtrasyon, tubuler geri emilim tübüler sekresyon olayları sonucunda oluşan ve idrar yollarından dışarı atılan sıvıdır.
İdrarın önemli fiziksel özellikleri Renk Turbidite Koku Kıvam Miktar (volüm) Dansite Reaksiyon veya pH
İdrarın rengi İdrarın rengi, örnek temiz ve renksiz bir cam kaba konduktan sonra gözle incelenir.
İdrarın rengi, normalde amber sarısıdır.
İdrarın rengi, Fazla miktarda su alınması ve fazla miktarda idrar çıkarılması durumunda açılır.
İdrarın rengi, Az su alınması ve az miktarda idrar çıkarılması durumunda koyulaşır.
Çok açık sarı, yeşilimsi sarı veya renksiz idrar, kronik interstisyel nefritte, diyabetes mellitusta, diyabetes insipitusta, demir metabolizması bozukluğunda, anemilerde saptanır.
Çay rengi idrar, hepatitlerde idrarda bilirubin bulunması durumunda saptanır.
Yeşil idrar, idrar yolları antiseptiği olarak metilen mavisi kullanılmasında saptanır.
Kırmızı idrar, hematüri ve hemoglobinüri, bazı ilaçların ve kırmızı pancar gibi yiyeceklerin alınması durumlarında saptanır.
Pembe-kahverengi idrar, porfiriyalarda saptanır.
Siyah idrar, idrarda melanin bulunması durumunda, indikan artışında saptanır.
Süt görünümü idrar (şilüri), idrarda yağ ve prostatik sekresyon bulunması durumunda saptanır.
İdrarın turbiditesi İdrar normalde berraktır.
İdrarda bulanıklık, üratlar, fosfatlar ya da karbonatlar, oksalatlar, lökosit gibi hücresel elemanlar, bakterilerden ileri gelebilir.
İdrarda üratlardan ileri gelen bulanıklık, soğukta oluşur. idrarın ısıtılmasıyla kaybolur
İdrarda fosfatlardan ya da karbonatlardan ileri gelen bulanıklık, alkali idrarda oluşur ve idrarın ısıtılmasıyla belirginleşir. idrara 1-2 damla %10’luk asetik asit damlatılmasıyla kaybolur. Asetik asit, bulanıklığı oluşturan tersiyer kalsiyum fosfatı, suda çözünen kalsiyum asetata ve primer kalsiyum fosfata dönüştürmektedir.
İdrarda oksalatlardan ileri gelen bulanıklık, hafif asit ve hafif alkali idrarda oluşur. idrara 1-2 damla %12,5’luk HCl damlatılmasıyla kaybolur.
İdrarda dejenere olmuş lökosit gibi iltihap cisimciklerinden ileri gelen bulanıklık, idrara 1-2 mL %10-20’lik NaOH çözeltisi damlatıldığında jelatinsel bir saydamlığa dönüşür.
İdrarda bakterilerden ileri gelen bulanıklık, ısıtma, asitlendirme ve alkalilendirme ile kaybolmaz.
İdrarın kokusu İdrarın kokusu, kendine has özel bir kokudur.
İdrarın kokusu, alınan ve idrarla atılan ilaçlardan etkilenebilir.
Kokusuz idrar, akut renal yetmezliklerde saptanabilir.
İdrarda meyve kokusu, diyabetes mellitusta saptanır.
İdrarda kötü bir koku, bir enfeksiyon varlığına işaret eder.
İdrarda terli ayak kokusu, izovalerik asidemide, glutarik asidemide saptanır.
İdrarda akçaağaç şurubu veya karamela kokusu, dallı zincirli amino asitler ve -keto asitlerinin arttığı akçaağaç şurubu idrar hastalığına işaret eder.
İdrarda fare veya küf kokusu, fenilketonüride saptanır.
İdrarda ekşime kokusu, tirozinemide saptanır.
İdrarın kıvamı İdrar, normalde akıcıdır ve çalkalamakla oluşan köpük çabuk kaybolur.
İdrar volümü İdrar volümü (hacmi), 24 saatte erkeklerde kadınlardakinden fazla olmak üzere ortalama olarak 1000-1800 mL kadardır.
Alınan su miktarı, böbrek dışı yollardan su kaybı, diyet, günlük idrar miktarını etkiler.
Anüri, 24 saatlik idrar miktarının devamlı olarak 50 mL’den az olması veya hiç idrar çıkaramama durumudur.
Oligüri, 24 saatlik idrar miktarının devamlı olarak 400 mL’den az olması durumudur.
Poliüri, 24 saatlik idrar miktarının devamlı olarak 2500 mL’den fazla olması durumudur.
Pollaküri, sık idrar yapma durumudur.
Dizüri, ağrılı idrar yapma durumudur.
İdrarın dansitesi (Specific Gravity) İdrarın dansitesi, 1 santimetreküpünün mg cinsinden ağırlığı olarak ifade edilir; normalde 1015-1025 arasında değişir.
İdrar dansitesi, alınan su miktarına bağlı olarak 1002’ye kadar düşebilir veya 1040’a kadar yükselebilir. İdrar dansitesinin distile suyun dansitesinden yani 1000’den yüksek oluşu, içindeki organik ve inorganik maddelerden, başlıca Na+ ve K+’dan ileri gelir.
İdrar dansitesi, idrardaki her %1g glukoz için 004 ve her %1 g protein için 003 artar.
İdrar dansitesi ölçümü, ürinometre ile yapılır.
Ürinometrenin bölmelenmesi genelde 15oC’de yapılmıştır. 15oC’nin üstündeki her 3oC sıcaklık için okunan sayıya 001 eklenmeli ve 15oC’nin altındaki her 3oC sıcaklık için okunan sayıdan 001 çıkarılmalıdır. Örneğin, 21oC’de 1020 olarak ölçülen idrar dansitesi gerçekte 1022’dir 9oC’de 1020 olarak ölçülen idrar dansitesi gerçekte 1018’dir
İdrar dansitesinin son iki rakamı Häser katsayısı olarak bilinen 2,237 ile çarpılırsa 1 litre idrarda bulunan katı maddenin gram cinsinden miktarı bulunabilir. 75 kg ağırlığındaki sağlıklı erişkin bir insanın 24 saatlik idrarındaki total katı madde miktarı 60 g kadardır.
İdrar dansitesi, idrar stripleriyle de ölçülebilmektedir.
Hipostenüri, idrar dansitesinin devamlı olarak 1007’den düşük olması durumudur. Hipostenüri, normalde idrar ile atılan maddelerin atılmadığı böbrek hastalıklarında ve diyabetes insipitusta görülür.
İzostenüri, idrar dansitesinin devamlı olarak 1010 civarında olması durumudur. İzostenüri, kronik glomerülonefritin terminal döneminde görülür.
Hiperstenüri, idrar dansitesinin devamlı olarak 1030’dan yüksek olması durumudur. Hiperstenüri, diyabetes mellitusta ve dehidratasyonda görülür.
İdrar pH’ı (idrar reaksiyonu) İdrar pH’ı, normalde 6,2 civarındadır.
İdrar pH’ı, 4,8’e kadar inebilir 8,2’ye kadar çıkabilir
İdrar pH’ı (idrar reaksiyonu), pH kağıtlarıyla incelenir.
İdrar pH’ı (idrar reaksiyonu), turnusol kağıdı ile de incelenebilir. İdrara turnusol kağıdı parçası daldırılır veya bir cam çubukla idrar turnusol kağıdı üzerine sürülür. Mavi turnusol kağıdı kırmızılaşırsa idrar pH’ı asit taraftadır Kırmızı turnusol kağıdı mavileşirse idrar pH’ı alkali taraftadır Mavi ve kırmızı turnusol kağıtlarının rengi aynı kalırsa idrar pH’ı 7,0 yani idrar nötrdür.
İdrar pH’ı, Diyet NH4Cl alınması Bikarbonat alınması Kuvvetli hiperpne Kuvvetli bir sindirim Kassal çalışma Potasyum yetmezliği ve hiperaldosteronizm Mesane ve idrar yolu iltihapları Renal yetmezlik ve renal tübüler hastalık durumlarıyla değişir.
Diyetin proteinden zengin olması idrar pH’ını asit tarafa kaydırır. Proteinlerin P ve S içeren amino asitlerinin oksidasyonu sonucu fosforik asit ve sülfürik asit gibi asitler oluşur ve idrarla atılırlar.
Meyve ve sebzelerle tek taraflı beslenmede idrar pH’ı alkali tarafa kayar. Meyvelerde bulunan malik asit, tartarik asit, sitrik asit gibi organik asitlerin tuzları, bazlarını serbest bırakarak okside olurlar. Ancak erik ve kızılcık gibi benzoik asit içeren meyvelerle beslenmede, benzoik asidin glisin ile birleşmesi sonucu hippürik asid oluşması nedeniyle idrar pH’ı asit tarafına kaymaktadır.
NH4Cl alınması, idrar pH’ını asit tarafa kaydırır. Amonyum klorür, metionin, metenamin mandelat veya asit fosfat, bazı böbrek taşlarının tedavisinde idrarı asitleştirmek için kullanılır. İdrarın asitleşmesi, kalsiyum tuzlarının çökmesini önler.
Bikarbonat alınması, idrar pH’ını alkalik tarafa kaydırır. Sodyum bikarbonat, potasyum sitrat ve asetazolamid, bazı böbrek taşlarını önlemek amacıyla idrarı alkalileştirmede kullanılır.
Kuvvetli hiperpne hallerinde, idrar pH’ı alkali tarafa kayar. Kuvvetli hiperpne ile oluşabilecek alkaloz, idrara H+ atılımının azaltılması (ki bunun sonucu idrarın alkali olmasıdır) ile önlenmeye çalışılır.
Kuvvetli bir sindirim sırasında idrar alkali olur. Kuvvetli bir sindirim sırasında mideden fazla HCl salgılandığında H+ azalmasıyla oluşabilecek alkaloz, idrara H+ atılımının azaltılması (ki bunun sonucu idrarın alkali olmasıdır) ile önlenmeye çalışılır.
Kassal çalışma, idrar pH’ını asit tarafa kaydırır. Kassal çalışma sırasında ortaya çıkan laktik asidin etkisiyle oluşabilecek asidoz, idrara H+ atılımının artırılması (ki bunun sonucu idrarın asit olmasıdır) ile önlenmeye çalışılır.
Potasyum yetmezliğinde ve hiperaldosteronizmde idrar alkalidir. Potasyum yetmezliğinde ve hiperaldosteronizmde (ki Na+ tutulması K+ atılımı sonucu potasyum yetmezliğine neden olur), hücre içi K+ un hücre dışından H+ ile değişmesi sonucu oluşabilecek alkaloz, idrara H+ atılımının azaltılması (ki bunun sonucu idrarın alkali olmasıdır) ile önlenmeye çalışılır.
Mesane ve idrar yolu iltihaplarında, idrar pH’ı alkali tarafa kayar. Mesane ve idrar yolu iltihaplarında mikropların etkisiyle üre parçalanır, amonyak oluşur. Oluşan amonyağın etkisiyle idrar pH’ı alkali olur.
Renal yetmezlik ve renal tübüler hastalıklar gibi durumlarda ortaya çıkan renal asidozda idrar alkalidir. Renal asidoz, böbrekten H+ atılımının yetersizliği sonucu gelişmektedir ki idrara H+ atılımının azalması da idrarın alkali olmasıyla sonuçlanır.