Selçuk ÖKSÜZ Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmeni SES BİLGİSİ

Bir dil “yazı dili” ve “konuşma dili” olmak üzere iki bölüme ayrılır Bir dil “yazı dili” ve “konuşma dili” olmak üzere iki bölüme ayrılır. Konuşma dilinin temel ögesi ses, yazı dilinin ise harftir. Akciğerlerden gelen havanın ağız yoluyla çıkışı sırasında oluşan titreşimlere “ses”, bunları karşılayan işaretlere ise “harf” adı verilir. Türkler tarih boyunca “Göktürk, Uygur , Arap “ alfabelerini kullanmışlardır. Cumhuriyet döneminde ise 29 harften oluşan Latin alfabesi kullanılmaya başlanmıştır. Bu harflerden 8’i ünlü( sesli) 21’i ünsüzdür(sessiz).

ÜNLÜLER Oluşumu sırasında ses yolunda herhangi bir engele takılmadan çıkan seslerdir.

BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU Türkçe bir kelimenin ilk hecesinde ince ünlü varsa daha sonraki hecelerde de ince; kalın bir ünlü varsa diğer hecelerde de kalın ünlü bulunur. Buna “büyük ünlü uyumu” denir. Dün gece gözlerine bir damla uyku girmemişti. Sağına soluna bakınarak ilerledi.

Elma-alma Anne-ana Hangi-kangı Kardeş-karındaş Hani-kanı Bazı sözcükler Türkçe oldukları halde birtakım ses olaylarına uğradıkları için zamanla uyum dışı kalmışlardır. Elma-alma Anne-ana Hangi-kangı Kardeş-karındaş Hani-kanı

“-yor, -ken, -leyin, -mtırak, -gil” ekleri tek şekilli olduklarından sözcüğün son hecesindeki ünlüye göre değişmezler. UYUMLU UYUMSUZ bakıyor geliyor gülerken bakarken seninki okuldaki geceleyin akşamleyin sarımtırak yeşilimtırak teyzemgil babamgil

hanımeli, alışveriş, cumartesi top, çam, dağ, kim Birleşik sözcüklerde ve tek heceli sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz. hanımeli, alışveriş, cumartesi top, çam, dağ, kim

KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU Türkçe sözcüklerde düz ünlülerden (a,e,ı,i) sonra sonraki hecede de düz ünlü (a,e,ı,i) bulunur. kayıkçı, erik, bıraktı, sevinç … Türkçe sözcüklerde yuvarlak ünlülerden (o,ö,u,ü) sonra ya dar yuvarlak (u,ü) ya da düz geniş (a,e) bulunur. korkunç, gözlükçü, susuzluk, güzel, öğretim…

“-yor” eki küçük ünlü uyumuna uymaz. ağlıyor, bekliyor, biliyor, dinliyor, oynuyor

a - a,ı e - e,i ı - a,ı i - e,i o - u,a ö - ü,e u - u,a ü - ü,e

ÜNSÜZLER Türkçede 21 ünsüz harf bulunmaktadır.

Türkçenin bazı ses kuralları Türkçede “o,ö” sesleri yalnızca ilk hecede bulunur. Otobüs, doktor, horoz, koro (Türkçe kökenli değil) Türkçe kelimelerde yansıma sözcükler dışında “j “ sesi yoktur. Türkçe kelime başlarında genel olarak “c, ğ, l, m, n, r, v, z” sesleri bulunmaz. Bir kelimede iki sesli harf yan yana gelmez. Fiil, cemaat, seans,aile, şair

Türkçenin bazı ses kuralları Türkçede kesmeli hece ve kelime yoktur. San’at, te’sir, tâ’riz Türkçe kelime ve hece sonunda genel olarak “b, c, d, g, ğ” sesleri bulunmaz. Türkçede sözcük köklerinde ikiz ünsüz bulunmaz. Dikkat, millet, bakkal, müeyyide Türkçede uzun ünlü yoktur. Şâir, numûne, cehâlet

ÜNLÜ DÜŞMESİ (HECE DÜŞMESİ) Ünsüz ile biten ve ikinci hecesinde dar ünlü (ı,i,u,ü) bulunan bazı iki heceli sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde ikinci hecedeki dar ünlü düşer. oğul-u > oğlu alın-ımız > alnımız karın-ı > karnı keşif-i > keşfi akıl-ın > aklın

Bazı birleşik fiillerin oluşumu sırasında ünlü düşmesine rastlanır. emir et- > emret- sabır et- > sabret- kayıp ol- > kaybol- keşif et- > keşfet-

Bazı birleşik isimlerin oluşumu sırasında ünlü düşmesine rastlanır. sütlü aş > sütlaç kahve altı > kahvaltı cuma ertesi > cumartesi kayın ana > kaynana biri biri > birbiri

Bazı sözcüklerde türeme sırasında ünlü düşmesi meydana gelir. evir-e > evre savur-uk > savruk ileri-le- > ilerle- ayır-ıntı > ayrıntı sarı-ar- > sarar- koku-la- > kokla- yumurta-la- > yumurtla- devri-im > devrim

İkilemelerde ünlü düşmesi olmaz. burun buruna omuz omuza şehirden şehire gönülden gönüle

İkinci hecesinde dar ünlü bulunan her sözcükte ve özel adlarda ünlü düşmesi olmaz. yanıt-ı > yanıtı kesim-in > kesimin bilim-e > bilime Ömür’e hediye aldım. Ufuk’u dün okulda görmedim.

ÜNLÜ DARALMASI “a,e” düz geniş ünlüleriyle biten fiiller “-yor” ekiyle çekimlendiklerinde fiillerinin sonundaki “a,e” düz geniş ünlüleri daralarak “ı,i,u,ü” ye dönüşür. gözle+yor > gözlüyor bekle+yor > bekliyor oyna+yor > oynuyor ağla+yor > ağlıyor bil-me+yor > bilmiyor gel-me+yor > gelmiyor

“-y” kaynaştırma harfi de bazı sözcüklerde ünlü daralması yapar. ye+y-ecek > yiyecek de+y-en > diyen ne+y-e > niye de+y-ecek > diyecek ye+y-ici > yiyici

ÜNLÜ TÜREMESİ Kimi sözcüklerde “-cik” küçültme eki kullanıldığında ünlü türemesi görülür. az+cık > azıcık dar+cık > daracık bir+cik > biricik genç+cik > gencecik

“m,p,r,s” ile yapılan kimi ön sesli pekiştirmelerde sözcüklerde fazladan bir ünlünün türediği görülür. genç : gepgenç > gepegenç sağlam : sapsağlam > sapasağlam yalnız : yapyalnız > yapayalnız çevre : çepçevre > çepeçevre

ÜNSÜZ YUMUŞAMASI (DEĞİŞİMİ) Türkçede “p,ç,t,k” sert ünsüzleriyle biten sözcüklerin sonuna ünlüyle başlayan bir ek gelirse sözcüğün sonundaki bu sert ünsüzler yumuşayarak “b,c,d,g,ğ” şekline dönüşür. dolap-a > dolaba ağaç-a > ağaca kap-ı > kabı öğüt-ü > öğüdü soğuk-a > soğuğa kayıt oldu > kaydoldu

Bazı tek heceli sözcüklerde yumuşama olmayabilir. top-u > topu kaç-ımız > kaçımız at-a > ata Bazı yabancı kökenli sözcüklerde yumuşama olmayabilir. hukuk-a > hukuka hayat-ı > hayatı sanat-ın > sanatın

Bazı “-t” yapım eki almış sözcüklerde yumuşama olmaz. yazıt-ı > yazıtı taşıt-ı > taşıtı konut-u > konutu Özel isimlerde ünsüz yumuşaması konuşma sırasında olur fakat yazıda gösterilmez. Zeynep’in Zeynebin Zonguldak’a Zonguldağa Galip’in Galibin

ÜNSÜZ BENZEŞMESİ (SERTLEŞMESİ, UYUMU) Sert ünsüzlerle (f,s,t,k,ç,ş,h,p) biten sözcüklere “c,d,g” yumuşak ünsüzleriyle başlayan bir ek gelirse bu eklerin başındaki yumuşak ünsüzler sertleşerek “ç,t,k” ye dönüşür. saf-ca > safça bit-gin > bitkin sabah-cı > sabahçı kitap-cı > kitapçı sokak-da > sokakta

Rakamlara gelen ekler de bu kurala uygun yazılmalıdır. 1923-de > 1923’te 21.45-de > 21.45’te TRT3-de > TRT3’te Kısaltmalara gelen ekler de bu kurala uygun yazılmalıdır. FİSKOBİRLİK-den > FİSKOBİRLİK’ten

ÜNSÜZ DÜŞMESİ “k” harfiyle biten bazı sözcüklere “-cik, -cek, -rak” küçültme eklerinden biri getirildiğinde sözcüğün sonundaki “k” sesi düşer. minik-cik > minicik sıcak-cık > sıcacık çabuk-cak > sıcacık büyük-cek > büyücek ufak-rak > ufarak

Yapım eklerinden “-msı, -l “ ekleri de eklendiği sözcüğün sonundaki “k” sesinin düşmesine yol açar. alçak-l- > alçal- küçük-l- > küçül- yüksek-l- > yülsel- küçük-ümse- > küçümse-

“Ast, üst, rast” sözcükleriyle kurulan kimi birleşik sözcüklerde “t” ünsüzü düşer. ast-teğmen > asteğmen üst-teğmen > üsteğmen rast-gele > rasgele

ÜNSÜZ TÜREMESİ Dilimize Arapçadan girmiş kimi sözcüklere ünlüyle başlayan ek getirildiğinde ya da bu sözcükler “etmek,olmak” gibi yardımcı eylemlerle birleştiğinde ünsüz ikizleşmesi olur. his-i > hissi sır-ımız > sırrımız tıp-ı > tıbbı red etmek > reddetmek af etmek > affetmek zan etmek > zannetmek

İki ünsüzün yan yana geldiği her sözcükte ünsüz türemesi olmayabilir. hissiz sessiz cadde madde eller güller

KAYNAŞTIRMA Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmaz. Ünlüyle biten bir sözcüğe ünlüyle başlayan bir ek gelirse bu iki ünlü arasına “y,ş,s,n” koruyucu ünsüzlerinden biri girer. Buna kaynaştırma denir. kimse+e > kimseye git-e+im > gideyim sev-se+idi > sevseydi araba+ile > arabayla iste+ince > isteyince

iki +er > ikişer altı+ar > altışar pencere+in > pencerenin kol-u+a > koluna kol-u+da > kolunda bu+lar > bunlar şu+lar > şunlar o+da > onda

ULAMA Ünsüzle biten sözcükten sonra ünlüyle başlayan bir sözcük gelirse önceki sözcüğün sonundaki ünsüz, sonraki sözcüğün ilk hecesine bağlanarak söylenir. Buna ulama denir. devlet adamı > dev-le-ta-da-mı ayran için > ay-ra-ni-çin Sözcüklerin arasında noktalama işareti varsa ulama olmaz.

DUDAK ÜNSÜZÜ BENZEŞMESİ (n/m) “b” iki dudağın birbirine değdirilmesi ile çıkarılan bir dudak ünsüzüdür. Bir sözcükte dudak sesi olan “b” ünsüzünden önce “n” ünsüzü geldiğinde, bu ünsüz “b” sesinin de etkisiyle, yine bir dudak ünsüzü olan “m” ye dönüşür. canbaz > cambaz çenber > çember zanbak > zambak sünbül > sümbül tenbel > tembel Özel ad ve birleşik sözcüklerde bu benzeşme görülmez. Safranbolu, İstanbul, binbaşı, sonbahar…

ÜNLÜ DEĞİŞİMİ “Ben” ve “sen” zamirleri, yönelme eki (-e) aldıklarında ünlü değişimine uğrar. ben+e > bana sen+e > sana

GÖÇÜŞME (METATEZ) Bazı sözcüklerde görülen iki sesin yer değiştirmesidir. Bu durum hem konulma hem de yazım yanlışıdır. doğru yanlış yanlış yalnış yalnız yanlız kirpik kiprik kibrit kirbit ekşi eşki

ÇIKMIŞ SORULAR