İÇ KUVVETLER VE OLUŞTURDUĞU YERŞEKİLLERİ

YERŞEKİLLERİNİN OLUŞUMU Yer şekilleri iç ve dış kuvvetlerin ortak etkisiyle meydana gelmişlerdir. İç kuvvetler yeryüzü şekillerini oluştururken yapıcıdırlar, dış kuvvetler ise bu şekilleri ortadan kaldırmaya çalışan yıkıcı kuvvetlerdir. 

İÇ KUVVETLER Enerjisini yerin derinliklerinden alan (magmadan) ve yeryüzünün şekillenmesine olumlu yönde etkiye sahip olan kuvvetlerdir.  İç kuvvetlerin oluşturduğu hareketlerin bütününe tektonik hareketler denir.  Orojenez (Dağ Oluşumu) Epirojenez (Kıta Oluşumu) Seizma (Depremler) Volkanizma

1-) DAĞ OLUŞUMU (OROJENEZ) HAREKETLERİ a) Kıvrım Dağlar (Genç Dağlar) Dış kuvvetler yeryüzünü aşındırır. Aşındırılan parçalar denizlerde ve deniz kıyılarında birikir. Bu birikim alanlarına jeosenklinal alan denir. Binlerce metre kalınlıktaki bu tortul tabakalar yerkabuğu hareketleri ile yan basınca uğrar ve kıvrılarak su yüzeyine çıkar. Bu kıvrımların yüksek kısımlarına yani sıradağlara “Antiklinal”, çanak şeklindeki çukur yerlere ise “Senklinal” denir. 

Ülkemizde Yıldız Dağları, Kuzey Anadolu Dağları, Karasu–Aras Dağları ve Toroslar ile Ergene Havzası, İç Anadolu Düzlükleri kıvrılma sonucunda meydana gelmiştir. Dünyamız oluşumundan beri üç büyük orojenez, yani dağ oluşumuna sahne olmuştur.

I. Jeolojik Zamanda oluşanlara Eski Kıvrımlar, III I. Jeolojik Zamanda oluşanlara Eski Kıvrımlar, III. Jeolojik Zamanda oluşanlara ise Genç Kıvrımlar denir.

I. Jeolojik Zamanda Kaledoniyen dağ oluşumu sırasında İskoçya ve Norveç'teki dağlar, I. Jeolojik Zamanın sonlarına doğru gerçekleşen dağ oluşum sürecinde Appalaşlar, Urallar ve Orta Ren Dağları, III. Jeolojik Zamandaki son dağ oluşumunda ise Alpler, Andlar, Kayalık Dağları ve Himalayalar ortaya çıkmıştır.

b)Kırılma İle Dağ Oluşumu Eski kara parçaları ve eski kıtalar yan basınçlar etkisiyle kırılmayacak şekilde sertse bunlar kırılır. Bu kırık hattına fay denir. İki fay arasında oluşan yükseltilere Horst, çukurlara ise Graben denir.

Ülkemizde Biga, Kaz, Mandra, Yunt, Menteşe, Aydın, Bozdağlar birer horst; Menderes Ovaları, Gediz Ovası, Bakırçay ve Hatay Çukurluğu ise birer grabendir.

2-) KITA OLUŞUMU (EPİROJENEZ) HAREKETLERİ Geniş yer kabuğu parçalarının yükselmesi ya da çökmesi şeklindeki yer hareketine epirojenez denir. Bu hareketler sonucunda kara ve deniz dağılışında büyük ölçüde değişebilir. Alçak alanları deniz basar. Epirojenezde tabakaların durumu bozulmaz. Uzak sahalarda yükselmeler, alçalmalar olur. Epirojenez yer kabuğunun yaylanması olarakta adlandırılır. Epirojenik hareketler yerkabuğunun izostatik dengesinin bozulması ile meydana gelir.

İzostatik Denge:  Katı haldeki yer kabuğunun sıvı haldeki Manto üzerinde batmadan kalabilmesine denir. İzostatik Dengeyi Bozan Faktörler: Karalarda aşınmanın, denizlerde birikmenin fazla olması, İklim değişmeleri, Dağ oluşumu hareketleri Volkanizma ve an basınçlar

Ülkemizde Karadeniz ve Akdeniz Havzaları’nın çökmesi, Toroslar, Kuzey Anadolu ve Batı Anadolu Dağları’nın yükselmesi, Ergene ve Adana Havzaları’nın (Çukurova) tortulanma alanı haline gelerek çökmesi epirojenez sonucudur.

3-) VOLKANİZMA   Yerin derinliklerindeki magmanın yeryüzünde veya yeryüzüne yakın derinliklerdeki faaliyetlerine volkanizma denir. Volkanizma denilince daha çok yeryüzünde meydana gelen magmatik faaliyetler akla gelmektedir. Çünkü volkanik şekiller yeryüzünde oluşmaktadır.

Volkanizma sırasında magma katı, sıvı ve gaz halinde yeryüzüne çıkar Volkanizma sırasında magma katı, sıvı ve gaz halinde yeryüzüne çıkar. Çıkan sıvı maddelere lav, katı maddelere kül ve tüf denir. Gazlar ise; karbon, kükürt, azot, su buharı volkanizma ile çıkan malzemeler çıktığı yerde birikerek volkan konilerini oluşturur. Lavların akıcılığı az ise yükseltisi fazla olan volkan dağları oluşur. Bunlara kalkan volkanları denir. Örneğin: Ağrı Dağı.

Bazı yanardağlarda ana koni üzerinde oluşmuş yan koniler de olabilir Bazı yanardağlarda ana koni üzerinde oluşmuş yan koniler de olabilir. Bunlara parazit koni denir. Örneğin: Erciyes Dağı volkanik patlamalarla bazı volkanların tepe kısmı uçarak çok büyük çanak oluşur. Bu çanaklara kaldera denir. Örneğin: Nemrut Dağı.

Volkan konilerinin tepesinde bulunan çukurluğa krater denir.

Volkanizmanın Etkileri Tek dağlar oluşur. Volkanik alanlar maden bakımından zengin olur. Topraklar verimli olduğundan nüfus bu alanlarda fazladır. Volkanların çevreleri verimli tarım arazileridir.

Yeryüzündeki Başlıca Volkanik Bölgeler Atlas Okyanusunun orta kesimi, Akdeniz ve çevresi, Doğu Afrika, Büyük Okyanus çevresi (en fazla bu bölgede görülmektedir. Bu sebeple buraya Pasifik Ateş Çemberi denir.) 

TÜRKİYE’DEKİ BAŞLICA VOLKANİK DAĞLAR Doğu Anadolu Bölgesindekiler: Ağrı , Tendürek, Süphan, Nemrut İç Anadolu Bölgesi: Erciyes, Hasan dağı Melendiz dağı, Karadağ , Karacadağ Akdeniz Bölgesi: Hassa ve çevresi (Hatay) Güney Doğu Anadolu Bölgesi: Karacadağ Ege Bölgesi: Kula volkanları (En genç volkanik şekiller)  

4-) DEPREM Deprem, yerkabuğunda meydana gelen salınım ve titreşim hareketlerine denir. Depremin kaynağını aldığı yere iç merkez (Hiposantr), yeryüzünde buna en yakın noktaya da dış merkez (Episantr) denir. Episantr depremin en şiddetli hissedildiği yerlerdir. 

Oluşumlarına Göre Depremler A)Çökme Depremler: Karstik alanlarda yeraltında kayaların erimesiyle oluşan boşlukların, mağaraların tavanlarının çökmesiyle meydana gelen depremlerdir. Etki alanları dardır. Akdeniz Bölgesi’nde yaygındır. B)Volkanik Depremler: Volkanizma faaliyetleri sırasında oluşan depremlerdir. Etkin volkanların çevresinde görülen depremlerdir. Etki alanları dardır. (Yeryüzünde görülen depremlerin %17’si bu tür depremlerdendir.) C)Tektonik Depremler: Yerkabuğunun iyice oturmamış kırık alanlarında görülen en yaygın, en şiddetli depremlerdir. (Yeryüzünde görülen depremlerin %81’i bu tür depremlerdendir.)

TÜRKİYE’DEKİ DEPREM BÖLGELERİ Kuzey Anadolu Deprem Kuşağı: Saroz körfezinden başlar, Marmara denizinden geçtikten sonra Kuzey Anadolu Dağları’nın güneyini takip ederek Van Gölü’nün kuzeyine doğru uzanır. Batı Anadolu Deprem Kuşağı: Güney Marmara’dan başlar Ege Bölgesindeki çöküntü ovalarını takip eder. Güney Anadolu Deprem Kuşağı: Hatay’dan başlar, Güney Anadolu Toroslarını takip ederek Van Gölü’nün güneyine doğru devam eder.

TÜRKİYE’DE DEPREM RİSKİ AZ OLAN YERLER Tuzgölü çevresi Mardin çevresi Zonguldak Yıldız Dağları Saruhan-Menteşe İç Anadolu’nun kuzeyi, Karaman çevresi Kırşehir Sultan Dağları

Dünya Üzerindeki Deprem Bölgeleri Atlas Okyanusunun orta kesimi, Akdeniz ve çevresi Büyük Okyanus çevresi (En fazla bu bölgede görülmektedir. Sebebi katı haldeki yerkabuğunun (Sial) ince ve zayıf olmasıdır.)

Deprem Tehlikesinin Az Olduğu Yerler 1. Kuzey Batı Avrupa - Grönland Adası 2. Asya'nın kuzeyi (Sibirya) 3. Kanada'nın Kuzey Doğusu 4. Güney Afrika 5. Avustralya

HAZIRLAYAN Fatih YAVUZ 12-D 1069