EYLEM (FİİL)

EYLEM Bir işi, oluşu, hareketi ya da durumu, kip ve kişi kavramlarına bağlayarak anlatan sözcüklere eylem denir. Söz gelimi; konuşmak, düşünmek iş, oynamak, yürümek hareket, sevmek, uzamak, büyümek, yeşermek bir oluş, bir süreç ya da durumdur. Ayşe dersine çalışıyor. (iş) Ali koşuyor. (hareket) Ağaçlar çiçek açıyor. (oluş)

Eylemin Adı (Mastar) Eylemin kişi ve zaman eki almadan yalnızca –mek, -me, -iş ekleriyle belirtilen biçimine mastar (ad eylem) denir. okumak, akma, satış, gezmek, bakma, gülüş...

UYARI -mek, -mak ekleri, bir sözcüğün eylem olup olmadığına da yarar. Çünkü, bu ekle uyuşmayan sözcükler eylem değildir. gör-mek, otur-mak (eylem) göz-mek, tuz-mak (eylem değil)

EYLEMLERDE KÖK, GÖVDE, TABAN Eylemlerde mastar eki atıldıktan sonra geriye kalan kısma taban denir. Taban kök veya durumunda olabilir: Kök Gövde yaz-mak gezin-mek gel-mek acı-mak bil-mek yansı-mak

EYLEMLERDE ZAMAN Sözün söylendiği ana göre eylem; Eylemler iş, hareket ve oluşları bir zaman içinde bildirirler. Sözün söylendiği ana göre eylem; ya geçmişte olmuş, bitmiştir; ya şimdi olmaktadır, ya da gelecekte olacaktır.

EYLEMLERDE ZAMAN Eylemde belirtilen bu sürelere eylemin zamanı denir. Zaman anlamı fiillere ekler ve ek eylemlerle katılır. Eylemlerde üç temel zaman bulunmaktadır. 1- Geçmiş zaman 2- Şimdiki zaman 3- Gelecek zaman Bir de bu üç zamanı içine alan geniş zaman vardır.

GEÇMİŞ ZAMAN Dün öğretmenim geldi. Ödevimi bitirdim. Eylemlerin bildikleri iş, hareket ve oluş önceden yapılmıştır. (Eylem önce, anlatım sonradır.) Dün öğretmenim geldi. Ödevimi bitirdim.

ŞİMDİKİ ZAMAN Eylem yapılmaya başlanmış ve henüz devam etmektedir. (Eylemin yapılışı ve anlatılışı aynı zamanlıdır.) Tiyatroya gidiyorum. Çocuklar oynuyor.

GELECEK ZAMAN Eylem henüz yapılmaya başlanmamıştır. (Eylemin anlatılışı önce, yapılışı sonradır.) Bu kitabı okuyacağım. Babam, bir hafta sonra İzmir’e gidecek.

GENİŞ ZAMAN Üç zamanı da içine alır, eylemin her zaman yapılabileceğini anlatır. Gece geç saatlere kadar okur. Çalışanı herkes sever.

ÖRNEK SORU Hangi tümcede eylemin zamanı diğerlerinden farklıdır? Bu çiçekleri ormanlardan getirdik. Ağaçlara evlat gibi baktık tosunum. Onlar da bizden hiçbir şey esirgemediler. Her zaman hakkımızı helal ederiz ağaçlara.

EYLEMLERDE KİŞİ Eylemin bildirdiği işi, hareketi, oluşu yapan, ya da konuşan, dinleyen , kendisinden söz edilen varlığa eylemin kişisi denir. Fiillerin kişisi, canlı ya da cansız bir varlık olabilir: Gizem dün sinemaya gitti.(Eylemi yapan bir insandır.) Kedi su içiyor.(Eylem bir hayvan tarafından yapılıyor.) Kar yağıyor.

EYLEMLERDE KİŞİ Eylemlerde üç çeşit kişi vardır. Bunların her biri tekil ve Çoğul olarak kullanılabilir. Kişi Tekil Çoğul 1. ben biz konuşan konuşanlar 2. sen siz söz söylenen söz söyleyenler 3. o onlar sözü edilen sözü edilenler

EYLEMLERDE KİŞİ Eylemlerde kişiler, kişi ekleriyle belirtilir. Bu ekleri ve kullanım biçimlerini aşağıda topluca görelim: Kişi Kullanım Kişiler ekleri ekleri 1.tekil ben -m geldi-(m) -im yazmış-ım -(y)im okumalı(y)ım 2.tekil sen -n güldü-n 3.tekil o -sin otur-sun 1.çoğul biz -k gördü-k -iz görür-üz -lim göre-lim 2.çoğul siz -niz geldi-niz -siniz gelir-siniz -in gel-in -iniz gel-iniz 3.çoğul onlar -ler öğrenir-ler -sinler öğren-sinler

UYARI Eylemin kişi ekleri, kip eklerinden sonra gelir. gez-di-ler yaz-malı-yım eylem kip eki kişi eki eylem kip eki kişi eki Emir kipi dışında, kişi eki almamış çekimli eylemler, 3. tekil kişili olur: gördü, alır… (-Kim? –O.) Ünlü uyumuna göre kişi eklerindeki e’ler a’ya i’ler de ı, u,ü’ye dönüşebilir: uçsun-lar, gör-ün, duy-sun…

ÖRNEK SORU Aşağıdakilerden hangisi, geniş zamanın ikinci çoğul şahsına göre çekimlenmiştir? gezerdiniz okursunuz görmelisiniz bilirseniz

EYLEMLERDE KİP Eylemlerin, zaman ve anlam özelliklerine göre türlü eklerle girdikleri kalıba kip denir. Aşağıdaki tümcelerde, eylemin bildirdiği iş (görmek) ve kişiler (1. çoğul kişi) aynı olduğu halde, anlamlar farklıdır. ‘‘Onu gördük.’’ (Eylem önceden, kesin olarak yapıldığı), ‘‘Onu görüyoruz.’’ (Eylemin devam ettiği), ‘‘Onu göreceğiz.’’ (Eylemin gelecekte yapılacağı), ‘‘Onu görmeliyiz.’’ (Eylemin yapılmasıyla ilgili bir dilek (istek) ve gerekirlik belirtiyor) ‘‘Onu görelim’’ ’’ ‘‘Onu görsek’’ ’’

EYLEMLERDE KİP Türkçede haber (bildirme) ve dilek kipleri olmak üzere iki tür eylem kipi vardır: Kipin adı Eki -di’li geçmiş zaman (-di) -miş'li geçmiş zaman (-miş) -şimdiki zaman (-(i)yor) -gelecek zaman (-ecek) -geniş zaman (()yor) -istek kipi (-e) -dilek-şart kipi (-se) -gereklilik kipi (-meli) -emir kipi (-) Haber kipleri EYLEM KİPLERİ kipleri Dilek

HABER (BİLDİRME) KİPLERİ İş, oluş ve hareketleri bir zamana bağlayarak bildiren kipler haber kipleridir.

Dİ’Lİ (BELİRLİ) GEÇMİŞ ZAMAN Bu kip, eylem tabanlarına ‘‘-di’’ eki getirilerek yapılır. İşin, oluşun, sözden önce gerçekleştirildiğini ve kesin olduğunu bildirir. Eve geldim. (gel-di-m.) Okuldan çıktık. (çık-tı-k.) Can uyudu. (uyu-du.)

UYARI ‘‘-di’’ eki ünlü uyumuna göre ‘‘-dı, -du, -dü’’olur: doğdu, güldü, yazdı… Ünsüzlerin benzeşmesine göre ‘‘-ti, -tı, -tu, -tü’’ biçimini alır. gitti, uçtu, ölçtü, yattı…

MİŞ’Lİ (BELİRSİZ) GEÇMİŞ ZAMAN Bu kip eylem tabanlarına –miş eki getirilerek yapılır. –miş eki ünlü uyumuna göre –mış, -muş, müş olur. Eylemin geçmişte yapıldığını bildirir. Ancak eylemi anlatan kişi eylemi görmemiş; duymuş ya da sonradan fark etmiştir. Olanın kesinliğinden emin değildir. Çantasını bulmuş. (bul-muş) Gözlerim kızarmış. (kızar-mış) Her şeyi bilirmişsin. (bilir-miş-sin)

ŞİMDİKİ ZAMAN Eylem tabanlarına –(i)yor eki getirilerek yapılır. İşte anlatış birliktedir. Odasını temizliyor. (temizli-yor) Beni duyuyor. (duyu-yor) Gazete okuyor. (oku-yor)

ŞİMDİKİ ZAMAN Bu kipin olumsuzunda olumsuzluk eki –me, -ma, ünlü uyumlarına göre –mı, -mi, -mu, -mü biçimine girer. bilme bilmiyor gezme gezmiyor yazma yazmıyor koşma koşmuyor görme görmüyor

UYARI -(i)yor eki eylemlere gelirken, ekin yor kısmı ünlü uyumlarına göre değişmez. anlıyor, açıyor, biliyor Ünsüz harfle biten eylemlere gelirken, ekin bağlayıcı ünlüsü, ünlü uyumlarına göre –ı, -i, -u, -ü olur: sor soruyor, öt ötüyor çiz çiziyor, al alıyor devamı

Eylem tabanlarının sonlarındaki ‘‘a’’ ünlüsü ‘‘ı,u’’ ya; ‘‘e’’ ünlüsü ‘‘i,ü’’ ye dönüşür: tara tarıyor, izle izliyor, oyna oynuyor, önle önlüyor… Buna ses daralması denir.

GELECEK ZAMAN Eylem tabanlarına –ecek (-acak) eki getirilerek yapılır. Eylemin, sözden sonra yapılacağını anlatır: Dayımlar yarın bize gelecek. Hafta sonu İzmir’e gideceğiz. Kardeşim süt içecek.

UYARI Ünlüyle başlayan eklerle karşılaştığında, -ecek ekinin k’si, ğ’ye dönüşür: Okula gideceğim. Çok çalışacağız. -ecek eki, ünlü hafle biten eylemlere, kaynaştırma harfi y ile eklenir: kokla koklayacak bekle bekleyecek yıka yıkayacak büyü büyüyecek

GENİŞ ZAMAN Eylem tabanlarına –(i)r eki getirilerek oluşturulur. Eylemin her zaman yapılabileceğini anlatır. Her hafta pazara gider. Erkenden yatar. Hemen uyur. Balık suda yaşar.

GENİŞ ZAMAN Bu kipin olumsuzu yapılırken: 1. tekil ve 1. çoğul kişilerde kip eki –(i)r kullanılmaz: Olumlu Olumsuz koş-ar-ım koş-ma-m, koş-ma(y)ız, sev-er-im sev-me-m, sev-me(y)iz… 2. ve 3. kişilerde –r, z’ye dönüşür: bekle-r-sin bekle-mez-sin otur-ur otur-maz, otur-maz-lar

UYARI -(i)r eki; Ünlü harfle biten eylem tabanlarına –r olarak gelir: Dinler, izler, ekşir, özler Ünsüz harfle biten eylem tabanlarına da –(ı)r, -(i)r, -(u)r, -(ü)r, -(e)r, -(a) olarak gelir: Öğretir, bakar, görür, kalır, olur…

ÖRNEK SORU ‘‘ Dağ dağa kavuşmaz, inan insana kavuşur’’ tümcesinde eylemlerin zamanı, hangi seçenekte doğru olarak verilmiştir? şimdiki zaman-geniş zaman geniş zaman-geniş zaman gelecek zaman-gelecek zaman geçmiş zaman-geçmiş zaman

DİLEK KİPLERİ İstek bildiren kiplerdir. Bir zaman kavramı taşımazlar. Dilek kiplerinin dört çeşidi vardır: İstek kipi Dilek şart kipi Gereklilik kipi Emir (buyruk) kipi

İSTEK KİPİ Eylem tabanına –e(a) getirilerek yapılır. İşin hareketin olması isteğini belirtir: gez-e-(y)im, koş-a-lım, çalış-a-sın, gör-e-(y)im, gel-e-siniz, bul-a-lım… Spor yapalım.

DİLEK ŞART KİPİ Eylem tabanına –se(-sa) eki getirilerek yapılır. Hem dilek hem de şart (koşul) bildirir: uyu-sa-m, git-se, iç-se-n, gez-se-ler, yat-sa-k, seyret-se-m… Birkaç saat çalışsan iyi olacak. Buğra ödevini bitirse olmaz mı?

GEREKLİLİK KİPİ Eylem tabanına –meli(-malı) eki getirilerek yapılır. Eylemin mutlaka olması, yapılması gerektiğini anlatır: gez-meli-(y)im, oku-malı-(y)ız, çalış-malı, bitir-meli-ler, al-malı-sın, gör-meli-siniz… Sağlık için iyi beslenmelisin

EMİR(BUYRUK) KİPİ Kip eki yoktur. Emir anlamıyla eylemleri bildirir. Emir kipinin 1. tekil ve 1.çoğul kişileri yoktur. 2. ve 3. kişilerin çoğulları vardır Kişi Tekil Çoğul 1. kişi - 2.kişi gel gelin, geliniz 3.kişi gelsin gelsinler

EMİR(BUYRUK) KİPİ Ayrıca bu kip, dilek, yalvarma, dua, beddua, komut anlamlarıyla da kullanılır: Sakın koşma! Otur! Sola dön! Onu alma!

ÖRNEK SORU Aşağıdaki cümlelerin hangisinde eylemin gerçekleşmesi şarta (koşula) bağlıdır? Zamanında geleceğim diyorsun ama geç kalıyorsun. Çalışıyorsun ama bu tempoyla zamanında bitiremezsin. Günlerdir aradı ama bir türlü izine rastlamadı. Sinemaya giderim ama sen de gelirsen.

EYLEMLERDE OLUMSUZLUK Eylemin; yapıldığını bildiren eylemler olumlu, yapılmadığını bildirenler olumsuzdur. Eylemlere olumsuzluk anlamı –me(-ma)ekiyle katılır. Olumlu Olumsuz yaptı yapmadı çalışacak çalışmayacak gitmelisin gitmemelisin koştu koşmadı

EYLEMLERDE OLUMSUZLUK Olumsuzluk eki; mastar, kip ve kişi eklerinden önce gelir: Taban Olumsuzluk eki Mastar eki Kip eki Kişi eki al -ma -mak -mış -sın bekle -me -mek -(y)e -lim ara -ma -mak -malı -(y)ız geç -me -mek -(y)ecek -sin

EYLEMLERDE OLUMSUZLUK Eylemlere değil sözcüğü ile de olumsuzluk anlamı katılabilir: Onu beklemiş değilim. (beklemedim) Çalışmamı bitirmiş değilim. (bitirmedim)

ÖRNEK SORU ‘‘ Çalışamıyorum’’ eyleminin olumlu şekli aşağıdakilerden hangisidir? çalışacağım çalıştırdım çalıştırıyorum çalışabiliyorum

SON HAZIRLAYAN: Ayşenur ÖZŞAHİNER