II. FİİLLERDE ÇEKİMLİLİK GRAMER KATEGORİSİ

II. FİİLLERDE ÇEKİMLİLİK GRAMER KATEGORİSİ Çekimlilik kategorisi; fiillerin zaman, dilek ve kişi bakımından bitip bitmediğini, daha doğrusu zaman, dilek ve kişilere göre çekilip çekilmeyeceğini kapsayan bir fiil kategorisidir. Bu kategoriye göre, fiiller ikiye ayrılır: 1. Çekimli fiiller; 2. Çekimsiz fiiller.

ÇEKİMLİ FİİLLER Çekimli fiiller; zaman, dilek ve kişi bakımından bitmiş fiillerdir. Bu fiiller ne zaman, nasıl ve kimin tarafından yapıldığı belli olan fiillerdir. Türkçede çekimli fiiller ikiye ayrılır: a) Basit kipli fiiller; b) Birleşik kipli fiiller.

BASİT KİPLİ FİİLLER Basit kipli fiiller, sadece bir kip eki alan fiillerdir. Bunlar, fiillerin esas çekimidir. Türkçede basit kipli fiiller ikiye ayrılır: A. Bildirme kipli fiiller; B. Dilek (tasarlama) kipli fiiller.

A. BİLDİRME KİPLİ FİİLLER Bu fiiller, zamana göre bitmiş (çekilmiş) fiillerdir. Geçen yıl fiil çekim eklerinde de görüldüğü gibi, Türkçede bu biçimler beştir: 1. Belirsiz geçmiş zaman kipli fiiller; 2. Belirli geçmiş zaman kipli fiiller; 3. Şimdiki zaman kipli fiiller; 4. Geniş zaman kipli fiiller; 5. Gelecek zaman kipli fiiller.

A. BİLDİRME KİPLİ FİİLLER 1. Belirsiz geçmiş zaman kipli fiiller - Fiilin gösterdiği iş, hareket, oluş veya kılış geçmişte belli olmayan bir zamanda başlamıştır ve bitmiştir. - Buna duyulan geçmiş zaman da denir. - Fiil kök veya gövdelerine /-mİş/ eki getirilerek yapılır. - Konuşmacı olaya bizzat şahit değildir: Babam evden çıkmış. Orada da su varmış. - Bazen konuşmacı bunu başkasından duymamıştır, ancak farkında değildir veya sonradan farkına varmıştır: Ben size gelmişim. Uykudan kalkıp, dışarı çıkmışım.

A. BİLDİRME KİPLİ FİİLLER 2. Belirli geçmiş zaman kipli fiiller - Fiilin gösterdiği iş, hareket, oluş veya kılış, geçmişte konuşmacı için belli bir zamanda yapılmıştır. - Buna görülen geçmiş zaman da denir. - Fiil kök veya gövdelerine /-Dİ/ eki getirilerek yapılır. - Konuşmacı olaya bizzat şahittir: İşten eve dönerken, bakkaldan ekmek aldım. Ben onun nasıl titrediğini gördüm.

A. BİLDİRME KİPLİ FİİLLER 3. Şimdiki zaman kipli fiiller - Fiilin gösterdiği iş, hareket, oluş veya kılış, konuşmacı tarafından bilinir ve konuşma anında yapılır. - Fiil kök veya gövdelerine /-yor/ eki getirilerek yapılır: Üsküp’e Vodno’dan bakıyor, zavallı. - Benzer görevde, ancak kullanım alanları çok daha kısıtlı olan iki ek: /-mAktA/ ve /-mAdA/ Ben aslında size gelmekteyim. Bu proje, masamda beklemededir.

A. BİLDİRME KİPLİ FİİLLER 4. Geniş zaman kipli fiiller - Fiilin gösterdiği iş, hareket, oluş veya kılış geçmişte başlamış, konuşma anında devam eder ve muhtemelen gelecekte de devam edecektir. - Fiil kök veya gövdelerine /-r/ eki getirilerek yapılır. - Şimdiki zamandan tek ayıran özelliği, geniş zaman tekrar eden işler için kullanılır: Çok kitap okur. Okula gider. Patatesi hiç sevmem.

A. BİLDİRME KİPLİ FİİLLER 5. Gelecek zaman kipli fiiller - Fiilin gösterdiği iş, hareket, oluş veya kılış, konuşma anından sonra bir zamanda gerçekleştirilecektir. - Bu zamanda sadece niyet, istek veya planlama, yani olasılık vardır, ancak kesinlilik yoktur. - Fiil kök veya gövdelerine /-AcAk/ eki getirilerek yapılır: Nerdeyse uçacak. Bu akşam amcamlar gelecek.

B. DİLEK (TASARLAMA) KİPLİ FİİLLER Bu fiillerde zaman kavramı yoktur veya kesinlik kazanmamıştır. Sadece işin, hareketin, oluşun veya kılışın yapılış biçimi veya durumu vardır. Bunlar dörde ayrılır: 1. İstek kipli fiiller; 2. Emir kipli fiiller; 3. Gereklilik kipli fiiller; 4. Dilek-şart kipli fiiller.

B. DİLEK (TASARLAMA) KİPLİ FİİLLER 1. İstek kipli fiiller - Fiilin gösterdiği iş, hareket, oluş veya kılışta bir istek ifade edilmektedir. - Fiil kök veya gövdelerine /-A/ eki getirilerek yapılır: Fırına bir de ben bakayım. Doğum gününe bir hediye alalım. Bize gelesiniz.

B. DİLEK (TASARLAMA) KİPLİ FİİLLER 2. Emir kipli fiiller - Fiilin gösterdiği iş, hareket, oluş veya kılış, emir yoluyla yapılır. - Kesin bir ek yoktur. - 1T ve 1Ç biçimlerinde istek kip ekini alır, öteki biçimlerde ise emir kipi ve şahıs ekleri birbirine girmiştir: Hemen şimdi aklını alayım! Uzakta durma, yanıma gel. Teneffüsten sonra, öğrenciler eve gitsinler.

B. DİLEK (TASARLAMA) KİPLİ FİİLLER 3. Gereklilik kipli fiiller - Fiilin gösterdiği iş, hareket, oluş veya kılışta bir gereksinim, bir mecburiyet ifade edilir. - Fiil kök veya gövdelerine /-mAlİ/ eki getirilerek yapılır: Şu telefonu almalıyım. Yanındaki güzel kızla tanışmalısın. Zorluk çıkarmadan, benimle gelmeliler.

B. DİLEK (TASARLAMA) KİPLİ FİİLLER 4. Dilek-şart kipli fiiller - Fiilin gösterdiği iş, hareket, oluş veya kılışın bir dilek veya bir şart yoluyla yapıldığını bildirirler. - Fiil kök veya gövdelerine /-sA/ ekiyle yapılır: Ah, İstanbul’a bir gitsem… (dilek) Avrupa Birliği’ne girersek, kurtuluruz, oğlum. (şart)

Aşağıdaki cümlelerde fiilleri bulun ve çekimlilik kategorisine göre türlerini söyleyin: Çocukla kurduğunuz tüm iletişimlerde ona ilgi, sevgi, güven duygusu verecek iletiler kullanın, kızdığınızda bile sevginizi belli edin. Gencin duygulanım değişiklikleri ve düşlemlerden kaynaklanan davranışları karşısında serinkanlı olun, kırıcı, sert, yıkıcı olmayın. Yaşam biçimi olarak, evliliği seçtiğinize göre, mutluluğu evinizde eşiniz ve çocuklarınızla birlikte, onların yanında bulacağınızı kabullenmiş olmanız gerekir. Ruhsal gücünüzü “bugünkü aklım olsa evlenir miydim?” türü hayıflanmalarla türetmeyin. (Özcan Köknel, “İnsanı Anlamak”)

BUGÜNLÜK BU KADAR 