ÜLKE İÇİNDE YERLERİNDEN OLMUŞ KİŞİLERİN YASAL OLARAK KORUNMALARI KÖKENLER, KAVRAMLAR, SORUNLAR VE PERSPEKTİFLER Dr. Walter Kälin BM Genel Sekreteri Yerinden Olmuş Kişilerin İnsan Hakları Özel Temsilcisi

Genel Bakış Ülke içinde yerinden olmanın mevcut durumu Yerinden olmuş kişi kimdir? Ülke İçinde Yerinden Olma Konusunda Yol Gösterici İlkeler Ülke içinde yerinden olma sonrası aşama Türkiye için sorunlar ve perspektifler Yerinden olma ne zaman sona erer?

© Norveç Mülteci Konseyi Yaklaşık olarak 50 ülkede bütün kıtalarda 25 milyon insan I.Mevcut Durum

2. Yerinden Olmuş Kişilerin Özel İhtiyaçları Vardır... Yaşadıkları yerleri terketmek zorunda kalmayan kişilerin genelde karşılaşmadıkları sorunlar : –Mal kaybı –Geçim kaynağı kaybı –Barınak eksikliği –Kimlik belgelerinin olmayışı –Hizmetlere erişim yoksunluğu –Yerinden olma kaynaklı ayırımcılık –Siyasi hakların eksikliği....

... ve özellikle hassastırlar Yerlerinden olmuş kişiler aşağıdakiler bağlamında çok daha yüksek bir risk altındadırlar: –Cinsiyete dayalı şiddet kurbanı olmak –Aile üyelerinden ayrı düşmek –Eğitimden dışlanmak –Çocuklarının sömürülmesi –İşsiz olmak...

II. Yerinden Olmuş Kişi kimdir? “ Ü l ke içinde yerinden olmuş kişiler; zorla ya da zorunda kalarak evlerinden veya sürekli yaşamakta oldukları yerlerden, özellikle silahlı çatışmaların, yaygın şiddet hareketlerinin, insan hakları ihlallerinin veya doğal ya da insan kaynaklı felaketlerin sonucunda veya bunların etkilerinden kaçınmak için, uluslararası düzeyde kabul görmüş hiçbir devlet sınırını geçmeksizin kaçan ya da bu yerleri terk eden kişiler ya da kişi gruplarıdır. ”

= iki unsur: (1) hareketin gönülsüz niteliği, (2) bu tür hareketin ulusal sınırlar için meydana gelmesi. © Norveç Mülteci Konseyi Yerinden olan bütün kişiler Conflict induced displacement Yerinden Olmuş Kişiler Yerinden olmayı teşvik eden faktör olarak çatışma

III. Yerinden Olmuş Kişilerin Hakları: Ülke İçinde Yerinden Olma Konusunda Yol Gösterici İlkeler 1992:BM Genel Sekreteri Yerinden Olmuş Kişilerin İnsan Hakları Özel Temsilcisinin Yetki Alanının Yaratılması (Dr. Francis Deng) 1998: Ülke İçinde Yerinden Olma Konusunda Yol Gösterici İlkeler

Bölüm I: Genel İlkeler (1-4) “Ulusal yetkililer, kendi yetki alanları dahilinde yerlerinden olmuş kişilerin korunmasını sağlamak ve onlara insani yardımda bulunmak konusunda öncelikli olarak görev ve sorumluluk sahibidirler.” (İlke 3) Sorumluluk olarak egemenlik

Bölüm II: Yerinden olmaya karşı korunma (İlkeler 5-9) İlke 6: Keyfi yerinden çıkarılmaya karşı korunma hakkı İlke 7: Meşru tahliyeler ya da yer değiştirmeler durumunda teminatlar Bölüm III: Yerinden olma esnasında koruma (İlkeler ) İlke 18: temel gıda / barınma / sağlık hizmetleri Bölüm IV: İnsani Yardım (İlkeler 24-27) İlke 25: Ulusal hükümetlerin temel sorumluluğu / erişimin keyfi reddinin yasaklanması Bölüm V: Yerinden olma sonrası aşama ( İlkeler 28-30)

Kavramsal fikirler  Ülke içinde yerlerinden olan kişiler, evlerinden ayrılsalar da, mültecilerin tersine, normal olarak vatandaşı oldukları ülkeyi terk etmemişlerdir.  O ülkenin vatandaşları için mevcut olan bütün insan haklarına ve IHL teminatlarına başvurabilirler.  Ülke içinde yerlerinden olan kişiler çok özel gerçek bir durum deneyimlerler ve bu sebeple özel ihtiyaçları vardır.

 Ülke içinde yerlerinden olan kişilerin ihtiyaçlarına cevap veren bu yasal hükümleri daha ayrıntılı bir şekilde yeniden ifade etmek ve ülke içinde yerinden olma durumlarında uygulanmalarını kolaylaştırmak için bu hükümleri ayrıntılarıyla açıklamak gereklidir.  Bağlayıcı bir araç olmayan ama yüksek derecede geçerli bir doküman: 2005 Dünya Zirvesi Sonucu : “ Ülke İçinde Yerinden Olma Konusunda Yol Gösterici İlkeleri, ülke içinde yerlerinden olan insanların korunması için önemli bir uluslar arası çerçeve olarak tanıyor ve ülke içinde yerlerinden olan insanların korumasını artırmak için etkili tedbirler almaya karar veriyoruz.”

IV. Yerinden Olma Aşamasından Sonrası İlke 28 1.Yetkili makamlar, ülke içinde yerinden olmuş kimselerin kendi istekleri ile güvenlik ve saygınlık içerisinde evlerine veya sürekli yaşadıkları yerlere geri dönmeleri veya kendi istekleri ile ülkenin bir başka yerine yerleşmeleri koşullarını oluşturma ve bunun gerektirdiği yolları sağlamak konusunda öncelikli görev ve sorumluluk sahibidir. Bu makamlar ülke içinde yerinden olmuş kişilerden geri dönmüş ve yeniden yerleştirilmiş kişilerin yeniden entegrasyonunu kolaylaştırma konusunda çaba gösterir. 2. Ülke içinde yerinden olmuş kimselerin, geri dönüş, yeniden yerleşme ve yeniden entegrasyonlarının planlanması ve idare edilmesi konularına bütünüyle katılmalarının sağlanması için özel gayret gösterilmelidir.

İlke Ülke içinde yerinden olmuş kimseler arasında evlerine veya sürekli yaşadıkları yerlere dönenler veya ülkenin başka bir yerine yerleşenlere karşı yerlerinden olmuş olmalarından dolayı ayrımcılık yapılamaz. Bu kişilerin kamu faaliyetlerine her düzeyde tam ve eşit olarak katılma ve kamu hizmetlerinden eşit olarak faydalanma hakları vardır. 2. Yetkili makamların, geri dönen veya yeniden yerleştirilen ülke içinde yerinden olmuş kimselerin geride bırakmış oldukları veya yerlerinden olmaları sırasında ellerinden alınmış olan mal ve mülkleri geri alma konusunda mümkün olduğunca yardımcı olmak konusunda görev ve sorumlulukları vardır. Bu mal ve mülkün yeniden elde edilmesinin mümkün olmadığı durumlarda, yetkili makamlar, bu kimselere uygun tazminat veya benzeri başka adil giderim araçları sağlamalı veya bu yönde yardımcı olmalıdır.

1. Seçme Özgürlüğü Alternatifler: –Evlerine veya sürekli yaşamakta oldukları yerlere geri dönüş –Yeniden entegrasyon –Ülkenin bir başka yerine yerleşmeleri Gerçek seçimi mümkün kılan koşullar Geri dönmeye dair hiçbir yasağın olmaması Geri dönüşün gönüllülüğü Güvenli ve saygın bir şekilde geri dönüş koşulları

2. Geri dönüş ön koşulları Güvenlik –Şiddet ve tehditlerin olmaması –Hukuk devleti olmanın gereği olarak yürürlükteki kanunların uygulanması –Silahsızlanma / silahlı unsurların yerlerinin değiştirilmesi –Kara mayınlarının temizlenmesi Mal –Mallarla ilgili ihtilafların çözüme kavuşturulması –Malların zararının ödenmesi / tamiri ya da yeniden inşa edilmesi –Tazminat

Geri dönüşün sürdürülebilirlik koşulları : –(Geçici) sosyal yardım –Geçim kaynakları –Temel hizmetler ve altyapı –Ayrımcılık yapılmaması (uzlaşı) –Psiko-sosyal destek – vb.

3. Yerel entegrasyon Sosyal yardım Tazminat Hizmetlere erişim Ayrımcılığın olmaması Psiko-sosyal destek

4. Şeffaflık ve katılım Programlar ve politikalar hakkında bilgi sağlanması ile program ve politikaların şeffaflığı Yerinden Olmuş Kişilerle danışma Yerel topluluklar, yerinden olmuş kişiler, sivil toplum kuruluşları dahil olmak üzere ilgili bütün paydaşların katılımı Uluslararası ortaklarla işbirliği

5. Perspektifler ve Zorluklar İhtiyaç duyulan stratejinin uygulanması için politika / eylem planı Uygulama: –Eğer ihtiyaç duyulursa, yasal değişiklikler –İdari değişiklikler: kurumsal ve prosedürel –Kapasite oluşturma –Gerekli kaynakların tahsis edilmesi Uluslar arası toplumun sağladığı destek