Bölüm: 2 DENETLEYİCİ ve DÜZÜNLEYİCİ SİSTEMLER Hazırlayan : SİNAN SAKAR

a) SİNİR SİSTEMİ A)Bir Hücrelilerde Sinir Sistemi: -belli bir sinir sistemi yokdur. -Hücre zarlarında reseptörler vardır kimyasal maddeleri algılar. -Uyarılar kamçılara ya da sillere iletilerek bakterinin hareketi sağlanır. -Amip, öglena , terliksi hayvanların sitoplazmalarında bulunan sinir telcikleriyle sinirsel denetim gerçekleşir. -Alınan uyartılar sinir telciklerinde değerlendirilir. -Hücre tepki verir.Ve yer değiştirir.Buna taksi denir

B)Omurgasız Hayvanlarda Sinir Sistemi -Uyartıları alan reseptör hücre -Sinyalleri ileten sinir hücresi -Tepkiyi oluşturan efektör hücredir. -Hidra’da sinir ağı vardır. Ağ sinir sistemi(diffus) görülür -İletim yavaştır. Deniz ansında ışınsal (radyal) sinir sinir sistemi vardır. -Yassı solucanlarda ganglion ve sinir uzantılarından oluşan ip merdiveni sinir sistemi vardır.

C)Omurgalı Hayvanlarda Sinir Sistemi -Uyarıları almaya yarayan reseptörler aldıkları uyartıları impulslar halinde merkezi sinir sistemine iletir. -Uyarıları alan efektör organ da tepkiyi gösterir. -Beyinciğin büyüklüğü kas faaliyetleriyle doğru orantılıdır.

D)Sinir Hücresi Ve Çeşitleri -Sinir sistemi nöronlardan oluşur. -Nöronlar çok küçük veya çok büyük olabilirler. -Hücre Gövdesi; -Çekirdek, bol mitokondri, ribozom, golgi cisimciği, endoplazmik retikulum, gibi yapıların bulunduğu sitoplazmalara nöroplazma denir. -Nöroplazma içinde nörofibril lifler ve nissel tanecikleri vardır. -Dentritler; -Görevleri;diğer hücrelerden aldıkları uyartıları hücre gövdesine iletmektir. -Akson; -Görevi;hücre gövdesinden aldığı uyartıları diğer sinir hücrelerinin dentritlerine veya efektör organlarına iletmektir. -Aksonların içinde nörofibriller ve mitokondrinin bulunduğu yarı sıvı madde vardır.

-Nöronlar görev ve işleyişine göre üç çeşittir; *Duyu Nöronları ; Uyartıları ilgili merkezlere taşıyan miyelinli nöronlardır. *Motor Nöronlar; Uyartılara karşı hazırlanan tepkileri efektör organa taşıyan nöronlardır. *Ara Nöronlar; Diğer iki çeşit nöron arasındaki bağlantıyı kurar.

-Beyin, omurilik ve iskelet kası sinirlerinin aksonları üstünde miyelin kılıf vardır. -Böylece miyelinli nöronlarda impuls iletimi oldukça hızlıdır. -Miyelinli nöronların miyelin kılıfı üstünde schwan kını bulunur.Schwan kını nöronların beslenmesini ve onarılmasını sağlar. -Olgunlaşmış nöronlar mitoz bölünme özelliğini kaybettiklerinden dolayı yenilenemez.

Nöronlar şekillerine göre 3’e ayrılır 1. Tek Kutuplu Nöronlar; hücre gövdesinden çıkar ve bir uzantısı bulunur. 2. İki Kutuplu Nöronlar; hücre gövdesinin iki yanında iki uzantısı olan nöronlardır. 3. Çok Kutuplu Nöronlar; hücre gövdesinde çok sayıda uzantısı bulunan nöronlardır.

-Bir nöronun aksonuyla diğer bir nöronun dentritinin karşılaştığı yere sinaps denir. -İmpulslar, sinaps üzerinden dentritten aksona doğru tek yönlü geçer.

E)İmpuls Oluşumu ve İletimi: -Organizmanın içi ve dış çevresindeki değişikliklere uyartı denir. -Uyartının canlıda yarattığı elektro kimyasal değişime de impuls denir. -İmpulslar, aktif taşımayla iyon alış verişi sırasında gerçekleşen elektriksel yük değişimi şeklinde iletilir -Nöronu uyarabilen en az uyartı şiddetine eşik şiddeti denir. -Eşik şiddetinden daha düşük şiddetteki uyarılar nöronda impuls oluşturamaz. -Eşik şiddetinin üstündeki uyartılar ise impulsun hızını ve etkisini değiştirmeyip bir veya daha fazla sayıda impuls oluşturur. -Buna Ya hep ya hiç yasası denir.

-Dinlenme durumundaki sinir hücresinin iç kısmı negatif (-), dış kısmı ise pozitif (+) elektrikle yüklüdür.Buna kutuplaşma (polarizasyon) denir. -Nöron uyarılınca zarın iç kısmı pozitif (+), dış kısmı negatif (-) elektrikle yüklenir.Buna depolarizasyon denir. -Kutuplaşma bozulduktan sonra nöron dinlenme haline geri döner.Buna da repolarizasyon denir.

-İmpulsun neden olduğu kimyasal değişiklikler şunlardır; · Glikoz ve oksijen tüketimi hızlanır. · ATP harcanır. · Karbondioksit açığa çıkar. · Sıcaklık artışı olur. -Sinir telinde impulsun sayısını arttıran faktörler; uyartının şiddeti, uyartının frekansı ve uyartının süresidir. -Sinir telinde impulsun hızını arttıran faktörler; ısı, sinir aksonlarının miyelinli veya miyelinsiz oluşu ve aksonların çapıdır.

İMPULSLARIN SİNAPLARDAN GEÇİŞİ: -Bir nöronun dentriti ile aksonunun birleştiği yere sinaps denir. -İmpulslar sinapsta saçici direnç ile karşılaşırlar.Bu durum impulsun sadece ilgili yere gitmesini sağlar. -Uyartının kimyasal taşınışı, elektriksel taşınmaya göre çok yavaştır. İmpuls sinaptik boşluğa geldiğinde karşıda ki sinir hücresine nörotransmitter maddeler aracılığıyla geçer. Bilinen nörotransmitter maddelere örnek olarak asetilkolin,noradrenalin,seratonin, dopamin ve histamin verilebilir.

F)İnsanda Sinir Sistemi: 1-Merkezi Sinir Sistemi: a)Beyin: -Dıştan içe doğru; -Sert Zar: -Kafatası kemiğine yapışık, kalın dayanıklı zardı. -Beyni, kafatasına bağlar, beyni dıştan gelen darbelere karşı korur. -Örümceksi Zar: -Sert zarın altındadır. -İnce bağ dokusu lifleriyle iki zarı birbirine bağlar. -İnce Zar: -Bu zarda bulunan kan damarları beynin beslenmesi ve solunumu gibi olaylarda görevlidir. -İnce zar ile örümceksi zar arasında beyin omurilik sıvısı bulunur. Görevleri; Beyni; vurma, çarpma gibi mekanik etkilerden korur. Kan ve sinir hücreleri arasında madde alış-verişini sağlar. Merkezi sinir sisteminde iyon değişiminin dengede kalmasına yardım eder.

ÖN BEYİN: -Bir kesit alınırsa, dış kısmında boz madde, iç kısmında ise ak madde bulunur. -Boz madde kabuk (korteks)’i oluşturur. -Uç Beyin; -Derin bir orta yarıkla beyin yarım kürelerine ayrılmıştır. -Bunlar iki köprü ile birbirine bağlıdır.Üsttekine nasırlı cisim, alttakine beyin üçgeni denir. -Yarımküreleri enine ayıran yarığa da rolando yarığı denir. -Beyin duyu, hareket ve zeka olaylarını yönetir. -Ara Beyin;

-Talamus; -Koku hariç bütün duyuların toplanma ve dağılma merkezidir. -Duyular burada sınıflandırıldıktan sonra beyin kabuğuna iletilir. -Hipotalamus; -İç organ ve dokuların otomatik kontrol merkezidir. -Hipofizin çalışmasını kontrol eder. -Vücut ısısı, uyku, korku, iştah, heyecan, su dengesi kan basıncı, eşeysel yönelme ve olgunlaşma, karbonhidrat ve yağ metabolizmasını denetler.

ORTA BEYİN: -Görme ve işitme sinir merkezlerini taşır. -Kas tonusu ve vücut duruşunu düzenleyen merkezleri taşır. ARKA BEYİN: -Beyincik; -Beyincik yarımküreleri varol köprüsüyle (Pons) birbirine bağlanır. -Dış kısmında boz, iç kısmında ak madde bulunur. Ak madde boz madde içinde dallanmalar yaparak hayat ağacı adını alır. -Kas hareketleri arasındaki uyumu (kas tonusu) ve dengeyi sağlar.

-Omurilik Soğanı; -Dış tarafı ak madde, iç tarafı boz madde den oluşur. -Solunum, sindirim, dolaşım, salgılama gibi yaşamsal olayların merkezidir. -Soluma, hapşırma, öksürme, çiğneme, yutma, kusma, kalp atışı, tükrük salgılama, kan damarlarının büzülüp genişlemesi, karaciğerde şeker ayarlanması refleksleri buradan yönletilir. -Beyinden gelen sinirler omurilik soğanından çapraz yaparak geçerler. -Bu kısma hayat düğümü denir. Hayat düğümünün zedelenmesi ölüme neden olur.

b)Omurilik: -Dış tarafı ak madde, iç tarafı boz maddeden oluşur. -Ak maddenin üstünde üç katlı zar vardır.Omurilik kanalı ve zarların arasında beyin omurilik sıvısı bulunur. -Omuriliğin öne bakan uçlarına ön (ventral)boynuz, arkaya bakan uçlarına (dorsal) boynuz adı verilir.Arka boynuzlar duyu sinirleriyle, ön boynuzlar motor sinirleriyle bağlantılıdır.Omurilikte duyu ve motor sinirlerini birleştiren ara nöronlar vardır. -Duyu impulslarının çoğu beyne ulaşmadan önce çapraz yapar. -Vücuttan beyne gelen, beyinden kaslara gönderilen impulsları iletir. -Alışkanlık hareketlerini denetler. Beyinde öğrenildikten sonra alışkanlık haline gelir ve omuriliğe aktarılır. -Refleks merkezi olarak çalışır. -Belirli bir uyarana karşı gösterilen otomatik tepkiye refleks denir.

Refleksler 2 çeşittir 1.Kalıtsal (şartsız) refleksler: -Doğuştan gelen reflekslerdir.örn:göz kırpma hareketi. 2.Koşullu (şartlı) refleksler: -Öğrenme sonucu oluşan reflekslerdir. -Dans etme, örgü örme..... -Öğrenme oluncaya kadar beyin tarafından kontrol edilir.Daha sonra kontrol omuriliğe geçer.

2-Çevresel Sinir Sistemi: -Çevresel sinir sistemi, sinir hücreleri, sinir lifleri ve gangliyonlardan oluşmuştur. -En önemli sinir parasempatik sistemdeki vagüs siniridir. -Vagüs iç organların çalışmasını kontrol eder ve düzenler.Otonom çalışır. -İnsanda en büyük omurilik sinir çifti bacaklara giden siyatik sinirlerdir. a)Somatik Sinir Sistemi: -İsteğimizle çalışan organları idare eder. -Motor ve duyu nöronları içerir.

b)Otonom Sinir Sistemi: -İsteğimiz dışında çalışan organları idare eder. -Omurilik, omurilik soğanı, hipotalamustaki merkezlerce kontrol edilir. -Sempatik ve parasempatik olarak ikiye ayrılır. -Her iç organa bir sempatik, bir parasempatik bağlanır. -Sempatik sinirler kalp atışını,sindirim kaslarının çalışmasını hızlandırır, parasempatik yavaşlatır.

HAZIRLAYAN: SİNAN SAKAR FARİS KOKULU İ.Ö.O. MERSİN