Prof Dr Süheyla ÜNAL

Duygu Organizmayı harekete yönelten bir psikofizyolojik uyarılmanın öznel farkındalığı Bedensel gösterime sahip Yoğunluk, tip, kaynak, uyarılma, değer, self-regülasyon gibi birçok boyuta sahip Ahlağın kaynağı See de Sousa, R. (2003). Emotion. The Stanford Encyclopedia of Philosophy at http://plato.stanford.edu/entries/emotion

Duygunun işlevleri Düşünce yavaş işleyen ancak oldukça ayrışmış tepkilere götüren bir süreçtir ve yaşamın sürdürülmesinde her zaman uygun çözümü getirmez Duygu hızlı ve ayrışmamış tepkiye yol açar Karar verme süreçleri için her ikisi de gereklidir ve birlikte işlev görürler Duygusal süreçlerin kesintiye uğraması yüksek düzey bilişsel işlevleri bozar

Duygunun işlevleri Olayların önemini değerlendirme Değer atfetme, öncelikleri belirleme Hayatı yaşamaya değer kılma Tehlike sinyali oluşturarak yaşamı koruma Eyleme yöneltme Sosyal etkileşimi düzenleme Sözel olmayan iletişimi kolaylaştırma Kendilik gelişimini sağlama

Duyguların bileşenleri Yaşam olayının önemi

Duygu terimleri Duygu (Emotion) His (Feelings) Duygudurum (Mood) kısa(sn, dak), indüklenen alanın aktivasyonu ile vücutta oluşan değişiklikler Çarpıntı, terleme His (Feelings) Aktivasyonun sonuçlarını psikofizyolojik olarak hissetme, bilinçli olarak adlandırma Öfke, kızgınlık Duygudurum (Mood) uzun (saatler, günler, aylar) Neşeli, depresif… Huy (Traits) – yaşam boyu süren duygusal özellikler Dışadönük, içedönük, çekingen

Duygu oluşum süreci Uyaranları algılama Algılara fizyolojik tepki verme Ortaya çıkan duruma bilişsel süreçlerle anlam yükleme Yaşanılan durumu kültürel normlar üzerinden ifade etme

Duygu oluşum süreci

Duygunun biyolojik bileşenleri Davranışsal: Durumla bağlantılı kas etkinliği Otonomik: Enerjiyi harekete geçirerek, eylemi kolaylaştırır Hormonal: Otonomik tepkiyi güçlendirir

Duygunun biyolojik bileşenleri

Duygunun 2 boyutu Değer Uyarılma Positive valence Negative High arousal Low pleasant relaxation joy sadness fear anger Panksepp 1998

İlkel temel değerler E1: The SEEKING system: general motivation, seeking, expectancy E2: The RAGE system: rage/anger E3: The FEAR system: fear/anxiety E4: The LUST system: lust/sexuality E5: The CARE system: providing maternal care/nurturance E6: The PANIC system: panic/separation, need of care E7: The PLAY system: roughousing play/joy

Damasio’ya göre duygu oluşumu Organizma bir uyaranla karşılaştığında beynin somatosensoriyel haritalarındaki temsilcileri aktive olur (aynalama) ve bedendeki geribildirimle “his öncesi” duygular ortaya çıkar Aktive olan temsilciler bir gelecek senaryosu oluşturarak, duyumun iyi ya da kötü olarak değerlendirilmesine neden olur

Damasio’ya göre duygu oluşumu Bedenin durumu alarma geçirici ya da bir aktiviteye yönlendirici tarzda olabilir Bu aktivasyon karar verme süreçlerinde bilinçdışı düzeyde etkili olan “gut hislerinin” temelini oluşturur ve diğer nöral alanları tepkiye hazır hale getirir Davranışsal tepki ile durum değişir, duygular oluşur

Damasio’ya göre duygu oluşumu İlk sıra nöral haritalar bedenin durumundaki değişikliği “beden döngüsü” ya da “eğer öyleyse beden döngüsü” aracılığı temsil edilirler 1. Yol “beden döngüsü” aracılığı ile prefrontal kortekste aktivasyon oluşturur. Buradaki aktivasyon somatosensoriyel kortekse iletilir. 2. Yol “as if” yolu aracılığı ile doğrudan somatosensoriyel kortekse iletilir Kortekste verilen anlamla hisler oluşur

“Body Loop” “As If Body Loop” Insula/SII, SI VM Amygdala Somatic state Effector structures in brainstem (Hypothalamus, autonomic centers, & PAG) “Body Loop” Somatic state Sensory nuclei and neurotransmitter cell bodies in brainstem VM Insula/SII, SI Amygdala “As If Body Loop” Once somatic states from primary inducers are induced, signals from these somatic states are relayed to the brain. Representations of these signals can remain covert at the level of the brainstem, or can reach the insular/ SII, SI cortices and posterior cingulate cortices and be perceived as a feeling. "as if" loop in which reactivation signals are transmitted directly to the somatosensory cortex (i.e. bypass the body)

Damasio’ya göre duygu oluşumu Bu bedensel temsilciler bir koordinasyon ve bütünlük içinde gelişim göstererek proto-selfi oluştururlar Her duygusal yaşantı proto-selfi etkiler ve değiştirir Proto-selfteki değişiklikler ikinci sıra nöral yapılarda haritalanır Olaylar yaşandıkça duyguların indüklediği alanlardaki aktivite ve proto-self ikinci sıra yapılar olarak organize edilir, yapısal özelliklere dönüşür

proto-self at inaugural instant Damasio’nun şeması map of object X time 1 3 2 1 2 3 assembly of second-order map map of proto-self at inaugural instant map of proto-self modified

Duygular Birincil-Temel İkincil Uyumsal Doğuştan Evrensel Biyolojik, fiziksel durumlarla bağlantılı İkincil Birincil duyguların karışımı Daha komplike Edinilir ya da öğrenilir

Temel Bilinçli/Sosyal Motivasyonel Yaşamı devam ettirici Öfke Mutluluk Tiksinti Sürpriz Üzüntü Korku Utanç Endişe Gurur Suçluluk Açlık Susuzluk Ağrı Duygudurum Yaşamı devam ettirici Hipotalamus, Beyin sapı Sosyal ilişkileri belirler Sosyal davranışı düzenler Kortikal yapılar Subkortikal yapılar

Temel duygular Öfke, mutluluk, tiksinme, sürpriz, üzüntü, korku (Ekman & Friesen, 2003)

Circumplex model Pozitif Negatif Norepinefrin Dopamin

Plutchik Üç boyutlu Circumplex Model

Değer-uyarılma modeli

Bölgesel beyin aktivitesi modeli (Heller 1993) Sağ hemisfer aktivasyonu olumsuz duyguları ortaya çıkarır pre (amigdala) Sol hemisfer aktivasyonu olumlu duyguları ortaya çıkarır Negatif afektif durumlar sol hemisferi baskılar

Duygu- biliş işbirliği ARCHITECTURE PARAMETERS STATES / TRAITS COGNITIVE ARCHITECTURE Processing Module Parameters (Attention / Working Memory) Capacity Speed Inferencing speed & biases Cue selection & delays Situation selection & delays ... Structural Architecture topology Weights on intermodule links Long term memory Content & structure Attention Situation Assessment Traits Extraversion Stability Conscientiousness Aggressiveness Expectation Generator Affect Appraiser Affective States Anxiety Anger Sadness Joy Goal Manager Action Selection

Duygu kuramları James-Lange kuramı Cannon-Bard kuramı

Duygu kuramları Arnold’un kuramı:Bilişsel değerlendirme eylemi belirler, hisler bu sürecin sonucu oluşur Lazarus’un kuramı: Duyguları uyaran uyarılar bilişsel değerlendirmeyi tetiklerler. Bunu duygular ve fizyolojik uyarılma izler Stimulus Appraisal Action Tendency Feeling

Duygu kuramları Yüz ifadesi geribildirimi kuramı: yüz ifadelerinden kalkan duyumlar kişinin ne hissettiğini anlamasına yardımcı olur

Affective state / behaviour Duygu kuramları Affective state / behaviour Stimulus Appraisal Regulation + / - feedback Phillips’in üç aşama modeli: Uyaranın değerlendirilmesi Duygu tepkisinin oluşumu (OSS, nöroendokrin, motor, bilinç) Tepkinin düzenlenmesi

Günümüzdeki duygu modeli

Nöromodülasyon (Fellous, 2004) Nöromodülatör merkezler Neuromodülatörler …Nöronlardaki bilgi işleme süreçlerini değiştirirler ….Farklı reseptör ailelerini aktive ederler …Farklı sürelerde etki gösterirler Nöronlar Duygular bir nöron aktivitesi paternleri olmaktan çok dinamik bir nöromodulasyon paternleridir

Duygusal öğrenme Bir koruyucu mekanizma olarak Klasik koşullanmaş korku tepkileri Yüz ifadelerinin duygusal içeriğinin işlenmesi

Duyguların anatomisi

Nöral duygu yolları Philips ve ark’a göre Ön sistem (amigdala, insula, ventral striatum, ACC’nin ventral bölgeleri) Değerlendirme ve duyguların gelişim aşamalarını sağlar Arka sistem (hipokampus, ACC’nin ve PFK’nın dorsal bölgeleri) Duyguların regülasyonunu sağlar

Nöral duygu yolları LeDoux’a göre korku yolları Hızlı yol Yavaş yol Görsel uyaran → Talamus → Amigdala Yavaş yol Görsel uyaran → Talamus → Görme korteksi → Amigdala

Kortikal-subkortikal yapılar Kortikal aktivasyon, bellek aracılığı ile duygusal uyaranın anlaşılmasını sağlar Amigdalanın aktivasyonu visseral tepkileri uyarır

Papez halkası Hipotalamus (mamiller cisimcik dahil) Ön talamik çekirdek Singulat girus Hipokampus Amigdala OFK, MFK Parahipokampal girus Medial talamik çekirdek Septal bölge Prosensefalik bazal çekirdek Bazı beyinsapı yapıları

Subkortikal yapılar Hipotalamus Amigdala Beynin en büyük düzenleyici merkezi Duygusal girdiler üzerine fizyolojik durumlar geliştirir Endokrin ve otonom sinir sistemlerini kontrol eder Amigdala Duyguların temeli (özellikle korku ile ilişkili) Duyusal girdileri değerlendirir ve bütünleştirir “Duygusal” bağlantıları öğrenir Duyguların ifadesi için motor sistemi etkiler

Subkortikal yapılar Beyin sapı Retiküler formasyon ve Lokus seruleus duygusal tepkilerin oluşumu Alarm mekanizmaları Uyku-uyanıklık döngüsü

Kortikal yapılar PFK OFK ACG Duyguların gelişiminde ve ifadesinde etkili OFK Duygusal ipuçlarını işlemek Potansiyel ödülü değerlendirmek ACG Asıl uyarana dikkati yöneltmek Duygu ile ilişkili bilgiyi işlemek

Kortikal yapılar & OSS Sağ beyin Sol beyin Sempatik tonus Sweating; >BP;>HR Glukoz mobilizasyonu Kolesterol mobilizasyonu Sol beyin Parasempatik Dinlenme durumu Sindirim Emilim

Kortikal yapılar Sağ beyin Sol beyin Arka bölüm- duyuların analizi ve dikkat Ön bölüm-Niyet ve motor anlatım Yüz ifadesi gibi duygusal uyaranların değerlendirilmesi Konuşmanın duygusal tonu Olumsuz duyguların ifadesi Sol beyin Olumlu duyguların ifadesi

Davranış aktivasyonu modeli (BİS/BAS) BIS-Sağ frontal aktivasyon Olumsuz duygular (Korku, kaygı) Kaçma, kaçınma BAS –Sol frontal aktivasyon Olumlu duygular Yaklaşma Gray

Baskınlık- çekiniklik modeli Sol frontal aktivasyon-Baskınlık Sağ frontal aktivasyon- Çekiniklik Demaree ve ark (2004)

Duyguları nasıl tanırız Dört modalite aracılığı ile Bilişsel/ Yorumsal Somatik / Fizyolojik Motivasyonel/ Davranışsal Yaşantısal/ Öznel Ortony, 2001

Kaynaklar EMOTION www.ualberta.ca/~hannah/ psyco377/Lec17_emotion_short.ppt Motivation and Emotion Chapter 9 Introduction to Psychology Talbot Eva Hudlicka The Rationality of Emotion… and the emotionality of reason 2005 www.cogsci.rpi.edu/cogworks/IMoCS/talks/Hudlicka.pdf Bell V.Motivation and Emotion www.cf.ac.uk/psych/home/bellv1/ conf/VaughanMotivationEmotionLecture2004.ppt

Kaynaklar Ortony, A., & Turner, T. J. (1990). What's basic about basic emotions ? Psychological Review, 97, 315-331. Damasio, A.R. (1994) Descartes’ Error: Emotion, Reason and the Human Brain. New York: G.P. Putnam. Phillips ML, Drevets WC, Rauch SL, Lane R. (2003) Neurobiology of emotion perception I: Basis of normal emotion perception. Biological Psychiatry, 54 (5), 504-514.