SPORDA BECERİ ÖĞRENİMİ Konu 4

4. MOTOR ÖĞRENMENİN PSİKOLOJİK BOYUTLARI - Motor öğrenme, yalnızca fiziksel aktivitelerle gerçekleşemez. - Zihinsel faktörler de motor öğrenmeye etki ederler. - Öğrenilmiş davranışların tümünde, zihinsel, duyuşsal ve motorik özellikler vardır. - Kişinin zihinsel yönü ağır basan davranışları, bilişsel (kognitiv) alana giren davranışlardır. - Etkinliklerde, kasların, organların bir veya bir kaçının ya da tümünün kullanılmasında, doğuştan gelen ya da sonradan öğrenilen davranışlar söz konusudur. - Bütün bu davranışlar, psiko-motor davranışlardır. - Ancak sportif eylemler, algılama, anımsama, tasavvur, öncelleme ve düşünme süreçleri ile değişik şekillerde etkilenirler. - Tüm bu faktörler bilişsel (kognitiv) faktörlerdir.

(feedback) (reafferenz) Buna göre motor bir eylemin oluşumunda şöyle bir düzenleme söz konusudur: Olan / İdeal Değer Karşılaştırması (feedback) (reafferenz) KOGNİTİV (BİLİŞSEL) İŞLEM Sensorik İnput Motorik output

Duyu yolları ile uyarıların alınması, algılanması. Sensorik input: Duyu yolları ile uyarıların alınması, algılanması. Kognitiv (bilişsel) işlem: Hareketin tasarlanması, planlanması, zihinde canlandırılması gibi zihinsel süreçler. Motorik output: Tasarlanan motorsal etkinliğin gerçekleştirilmesi için efektör organlara (kaslara) gerekli uyarıların yapılması. Feedback (reafferenz): Hareketin olan değeri ile ideal değeri arasındaki karşılaştırmanın yapılması. (Düzeltme) Olan / İdeal Değer Karşılaştırması (feedback) (reafferenz) KOGNİTİV (BİLİŞSEL) İŞLEM Sensorik İnput Motorik output

Motorsal bir eylem, buna göre 3 evrede düzenlenir: 1- Pre-motor evre, 2- Motorsal evre. 3- Post-motorsal evre. Bu üç evre, periyodik bir döngü sistemi içinde birbirine bağlanmış olup, motor öğrenme sürecinin idaresini ve düzenlenmesini sağlarlar. Hareketin öğrenilmesi ve düzeltilmesi için bu üç evrenin birbirini destekleyici önemli etkileri vardır. Bu üç evrenin, bir motorsal eylemi gerçekleştirmesinde, uyarıların duyu yolları aracılığıyla alınıp işlenmesi önemli rol oynar. Bu uyarılar, gerek dıştan alınan gerekse organizmanın kendi içinden gelen uyarılardır. Bu uyarılara ANALİZATÖR adı verilir.

4. 1. PRE-MOTOR EVRE AKUSTİK ANALİZATÖRLER TAKTİK VİSUEL (OPTİK) Hareket Hissi KİNESTETİK VESTİBULER Hareket tasarımının gerçekleşmesi için yukarıda sözü edilen uyarıların (Analizatörlerin) alındığı evredir. Uyarılar, çevreden ya da organizmanın kendi içinden ne kadar kapsamlı ve optimal olarak alınırsa, bilişsel işlemler o denli etkili şekilde gerçekleşirler. Başlıca 5 Analizatörün etkisiyle hareket hissinin oluşumu söz konusudur.

Visuel (optik) analizatörler Çevredeki alan-zamansal değişiklik Alan içinde vücudun bir araçla olan ilişkisi Visuel Analizatörler Rakip ve takım arkadaşının davranışları Kendi hareketinin hissi Vücudun alanla olan ilişkisi Görme duyusu ile ilgili analizatörlerdir. Çevreden gelen uyarılar, en çabuk şekilde görerek algılanırlar. Motor öğrenme sürecinde, görsel (visuel) analizatörler çok önemli yer tutarlar. Bir hareketin doğru şekli, görerek elde edilir. Rakip, top, takım arkadaşı, seyirci hakem, antrenör, objeler, saha gibi çevreden alınan uyarılar ve sinyaller, en kısa yoldan görerek alınırlar.

Akustik (duysal) analizatörler Enstrüman El çırpma Akustik Analizatörler Rakipten gelen ses (nefes sesi) Topla temastaki ses (hatalı manşet) Teknik-Taktik bilgiler (antrenör) Seyirci Start sesi (düdük sesi) Dışardan sesle hareketin desteklenmesi (antrenör) İşitme yoluyla bir hareket hakkında bilgi edinildiği onun ayrıntıları hakkında ve düzeltici olarak direktiflerin alınabildiğinin yanı sıra, rakibin, takım arkadaşının, seyircinin, hakemin, antrenörün, topun veya objelerin duyulması, motorsal davranışların düzenlenmesinde önemli rol oynarlar. Bunun yanı sıra hareketlerin desteklenmesine yardımcı olan eşlik-müzik-tempo-rakibin ayak sesleri gibi unsurlar da işiterek algılanırlar.

Taktil analizatörler: (dokunma ile ilgili) Motive edici dokunuş (sırt sıvazlama) Eşin dokunmasıyla uyarı alınması Taktil Analizatörler Rakipten gelen uyarılar (dokunuş) Antrenörün yardımıyla alınan uyarılar (cimnastik) Ortamdan alınan uyarılar (zemin, kar..) Araç değiştirme ile (stafet) Dış etmenler (rüzgar) Araçtan alınan uyarı (raket, sırık, cirit..) Bazı uyarılar, dokunarak algılanırlar. İkili mücadele sporlarında ve sportif oyunlarda rakibin dokunularak hissedilmesi, topun ya da diğer sportif objelerin dokunularak algılanması, spor yapılan alanın hissedilmesi, sert veya uygun zemin, yumuşak ya da donmuş kar zemin, sıcak-soğuk gibi unsurların hissedilmesi taktil analizatörlerin etkisine bağlıdır.

Vestibuler analizatörler (denge) Linear olarak hızla giderken elde edilen bilgiler (kayakçı) Dönüşlerdeki ve salınımlardaki sağlamlık hissi (salto, burgu) Vestibuler Analizatörler Vücut dengesinin hissedilmesi (tek elden geçen hareket) Dönüş hızına ilişkin bilgiler (buz pateni, prüvet) Dış unsurlara karşın denge ile ilgili bilgiler (rakibin davranışı) Vücut bölümlerinin destekleyici olarak kullanımı (kayakla atlama) İç kulaktaki denge özelliğine bağlı olarak sportif etkinliklerde vücudun durumunun hissedilmesi, oryantasyonu, vücut ağırlık noktasının yer değiştirmesi, dönüşler, pozisyon değişiklikleri, ani duruş ve hız değişiklikleri kısaca denge gerektiren tüm etkinlikler vestibuler analizatörlerce düzenlenir. Tabii bir çok motorsal özellik, bu analizatörün optimal bir şekilde algılanmasında önemli rol oynar.(motorsal ve koordinatif özellikler.)

Kinestetik analizatörler (efektör organlarla ilgili) 2. Sıçrama -sıçrama kaslarının kullanımı -kollar ve bacaklarla sıçramanın desteklenmesi 3. Çıtayı geçiş -başın pozisyonu -gövdenin pozisyonu -bacakların pozisyonu Kinestetik Analizatörler (yüksek atlama örneği) 1. Hazırlık ve koşu -koşu hızı -adım dinamiği -son adım hissi 4. İniş -vücudun gevşeme zamanı -sırta düşüş Kaslar, tendonlar, bağlar hareketlerin hissedilmesini sağlayan unsurlardır. Bu unsurlar koordinasyonun temelini oluştururlar. Vücut bölümlerinin hissedilmesi, hızlanma, yavaşlama, frenleme, kuvvet kullanımı gibi sportif etkinliklerde ortaya çıkan unsurlar kinestetik analizatörlerin optimal bir şekilde hissedilmelerine bağlıdır.

4. 2. MOTORSAL EVRE Bu evrede hareket tasarımı zihinsel olarak gerçekleşir. Bunun için çevreden gelen uyarıların etkili bir şekilde algılanmaları gerekir. Çevreden gelen bir çok uyarana karşı, sporcu belirli bir etki altındadır. Bu uyarıların tanınması, elde edilmesi, zihinsel bir süreç olarak gelecekte kullanılmak üzere depolanması, algılama olarak tanımlanabilir. Kişinin, içinde bulunduğu ortamın farkında olmasına ALGILAMA denir. Bilgilerin, gerek duyulduğunda kullanılması, algısal motor yeteneği gerektirir. Hareket repertuarı hareket deneyimi fazla olan bir kişi değişik hareketlere ve pozisyonlara yabancı değildir. Genel olarak çevreden gelen uyarılar bir süzgeçten geçirilir. Kişiler işlerine geleni algılar, gelmeyeni algılamayabilir. Algılanan unsurlar, kişiden kişiye farklı olabilir. Yolda gördüğümüz bir insanın kimi saçını, kimi kıyafetini, kimi gözlerini algılayabilir. Bir tanıdığımızı, ayak seslerinden algılayabiliriz. İyi araba kullanan bir kişi, aynı anda bir çok unsuru algılayabilir. Sportif etkinliklerde de bu böyledir. Çevreden gelen uyarılar: rakip, takım arkadaşı, top, seyirci, hakem, antrenör, gibi unsurlar kişiden kişiye değişik şekillerde algılanabilirler. Algılama süresinin kısaltılması ve optimal hale getirilmesi antrenmanlara bağlıdır. Sportif oyunlardaki ani hız değişiklikleri, yön değiştirmeler, duruşlar karamboller, kaleci çalışmaları, algılamayı hızlandırır.

Algılamaya şu faktörler etki eder: Çevre, Heyecan durumu, Dikkat, Yorgunluk, Yaş, Antrenman durumu,

Tepkilerin geliştirilmesi ilk çocukluk yıllarında gerçekleşir. Küçük yaşlarda çok çeşitli durumlara, yeniliklere ve öğrenmeye açık olan çocuklar motorsal aktivitelerle, zihinsel yeteneklerini de geliştirirler. Bunun için uygulanan programların iyi seçilmiş olması şarttır. Motorsal evrede, algılamanın yanı sıra motivasyon, kaygı, uyarılar ve bellek becerilerin öğrenilmesi ve motor aktivitelerinin oluşmasında önemli rol oynarlar. Ayrıca algılanan hareketin zihinde canlandırılması şarttır.

ANTİZİPASYON (ÖNCELLEME) Algılanan hareketin zihinde canlandırılmasına antizipasyon denir. Hareketin tasarlanması ve planlanması söz konusudur. IDEOMOTORİK Tasarlanan hareketin ya da motorsal etkinliğin zihinsel olarak uygulanmasıdır. Bu, mental antrenmanın temelini oluşturur.Hareket ile ilgili anlatım veya yazı yazma ideomotoriktir.

Deneyimli ve deneyimsiz sporcularda bilgilerin işlenmesi süreci Analizatörler aracılığı ile bilgiler alınarak sentezlenir ve sportif sonuç elde edilir. Hedefe yönelik işlem ve Motor bellek ile bağlantı Hedef: Planlanan hareketin tam uygulanması Efektörlerle hareketin Uygulanması Kinestetik bilgiler Efferenz Hareketin Verimi: Sonuç boyutu - Yaşantı boyutu – Deneyim boyutu Bilgilerin Alınması Afferenz sentez ANALİZATÖRLER Visuel Bilgiler (gözler) Taktil Bilgiler (dokunsal) Sözel bilgiler (direktifler) Sözel olmayan akustik bilgiler

4. 3. POST-MOTORSAL EVRE Bu evrede, hareketin olan şekli ile ideal şekli arasında bir düzenlemenin yapılaması söz konusudur. Buna Feedback veya Reafferenz adı verilir. Bu evrede, efektör organlar yani kaslar, düzeltici geri bağlama işlemini gerçekleştirirler. Bu düzeltmeler dışardan yapılabileceği gibi sporcu bizzat da bu düzeltmeleri yapabilir. Pre-motor evre, motorsal evre ve Post-motorsal evre çerçevesinde sensorik input ile motorik output arasındaki psikolojik etkileşim şu şekilde gerçekleşir.

BECERİLER MOTİVASYON UYARICILAR BİLİNÇ EYLEMLER SENSORİK İNPUT MOTORİK OUTPUT BECERİLER ALGILAR BELLEK MOTİVASYON KAYGI UYARICILAR KİŞİSEL ÖZELLİKLER