Engellilerin Haklarına İlişkin BM Sözleşmesi Yrd. Doç. Dr. İdil Işıl Gül 15 Ekim 2012, Afyon 1

Engelliliğe Hakim Yaklaşımlar Tıbbi yaklaşım Kişinin sadece yapamayacaklarına odaklanır; Hem sorunu, hem de çözümü kişide tanımlar; Kişi hak öznesi değildir. Sosyal yaklaşım Dışsal unsurların birey üzerindeki sınırlayıcı etkisini tanır; İnsan hakları yaklaşımı Kişinin hem kendinden, hem dışsal unsurlardan kaynaklanan sınırlamaları tespit eder; Bunların ortadan kaldırılması için hukukun desteğini sağlar; Kişi hak öznesidir.

Neden yeni bir sözleşme? Mevcut Sözleşmeler Yeni haklar? Hakların yeniden yorumu Söylem değişimi: hakkında karar verilen ve uygulanan nesneden, hak sahibi, özerk bireye; entegrasyon anlayışından içermeci toplum anlayışına. 3

Sözleşme 13 Aralık 2006’da BM Genel Kurulu’nda kabul edildi ve 30 Mart 2007’de imzaya açıldı; Sözleşme Türkiye bakımından 28 Eylül 2009 tarihinde bağlayıcı hale geldi. Sözleşme’ye Ek Protokol, 28 Eylül 2009’da Türkiye tarafından imzalandı; ancak henüz onaylanmadı (Türkiye bakımından bağlayıcı değil!) Sözleşme’nin Türkiye bakımından bağlayıcı halde gelmesinin: Uluslararası hukuk ve Ulusal hukuk bakımından etkileri var. 4

İnsan Haklarına İlişkin Uluslararası Sözleşmeler ve Türkiye Uluslararası hukuk bakımından Türkiye 28 Eylül 2009 tarihinden itibaren sorumlu; Ulusal hukuk bakımından: Anayasa md. 90: ... Usulüne göre yürürlüğe konulmuş milletlerarası andlaşmalar kanun hükmündedir. ... (Ek cümle: 7.5.2004-5170/7 md.) Usulüne göre yürürlüğe konulmuş temel hak ve özgürlüklere ilişkin milletlerarası andlaşmalarla kanunların aynı konuda farklı hükümler içermesi nedeniyle çıkabilecek uyuşmazlıklarda milletlerarası andlaşma hükümleri esas alınır. 5

Sözleşme’nin genel yapısı Sözleşme, bir başlangıç kısmı ile 50 maddeden oluşmaktadır; 1 ilâ 9. maddeler Sözleşme’de güvence altına alınan hak ve özgürlüklerin tümü bakımından uygulanması gereken tanım ve ilkeleri ortaya koymuş; 10 ilâ 30. maddeler güvence altına alınan hak ve özgürlükleri ayrıntılı olarak düzenlemiş; 31 ilâ 50. maddelerde ise Sözleşme’nin uygulanmasına ilişkin “istatistik ve veri toplama” gibi teknik hususlar düzenlenmiştir.

Sözleşme Amaç (md. 1): Sözleşme'nin amacı, engellilerin tüm insan hak ve temel özgürlüklerinden tam ve eşit şekilde yararlanmasını teşvik ve temin etmek ve insanlık onurlarına saygıyı güçlendirmektir. Tanımlar: 1. ve 2. madde ilişkisi

Sözleşme Tanım (md. 1): Engelli kavramı diğer bireylerle eşit koşullar altında topluma tam ve etkin bir şekilde katılımlarının önünde engel teşkil eden uzun süreli fiziksel, zihinsel, düşünsel ya da algısal bozukluğu bulunan kişileri içermektedir. (Resmi çeviriden alınmıştır ve orijinal ingilizce metne kıyasla eksik bir çeviridir. Orijinal ingilizce metinde yer alan “which in interaction with various barriers” ifadesi, Sözleşme’nin Türkçe çevirisinde yer almamaktadır.) “Engelli bireyler, diğerleri yanında, çeşitli engellerle etkileşerek kişinin diğerleriyle eşit bir şekilde topluma tam ve etkili şekilde katılmasını engelleyen uzun süreli fiziksel, zihinsel, ruhsal ve duyusal sakatlığı olan kişileri de kapsar.”

Sözleşme Sözleşme’nin uygulanması bağlamında engelli birey kimdir? Bireyin hak sahibi olarak özerkliği, karar verme ve uygulama yetkisinin tanınması; Koruma ve yardım vurgusunun yokluğu; Erişilebilirlik – evrensel tasarım – içermeci toplum – anaakımlaştırma ilişkisi; Erişilebilirlik-makul düzenleme ilişkisi; Ayrımcılık yasağı – makul düzenleme.

Erişilebilirlik Genel bir ilke olarak md. 3’te, ve bağımsız bir madde olarak md. 9’da. Adalet (md. 13); Bağımsız yaşam ve topluma katılım (md. 19); Bilgi ve iletişim hizmetleri (md. 21); Eğitim (md. 24); Sağlık (md. 25); Habilitasyon ve rehabilitasyon (md. 26); Çalışma ve istihdam (md. 27); Yeterli yaşam standardı ve sosyal korunma (md. 28); Siyasal ve toplumsal yaşama katılım (md. 29); Kültürel yaşama, dinlenme, boş zaman aktiviteleri ve spor faaliyetlerine katılım (md. 30) 10

Ayrımcılık yasağı (md. 2 ve 5) Ayrımcılığın tüm türlerini yasaklar: Doğrudan ayrımcılık; Dolaylı ayrımcılığı; ve Makul uyumlaştırma (düzenleme) yapılmamasını suretiyle ayrımcılık. Ayrımcılık tanımı Makul düzenleme tanımı 11

Ayrımcılık yasağı "Engelliliğe dayalı ayrımcılık" siyasi, ekonomik, sosyal, kültürel, medeni veya başka herhangi bir alanda insan hak ve temel özgürlüklerinin tam ve diğerleri ile eşit koşullar altında kullanılması veya bunlardan yararlanılması önünde engelliliğe dayalı olarak gerçekleştirilen her türlü ayrım, dışlama veya kısıtlamayı kapsamaktadır. Engelliliğe dayalı ayrımcılık makul düzenlemelerin gerçekleştirilmemesi dahil her türlü ayrımcılığı kapsar.

Makul düzenleme “Makul düzenleme”, engellilerin insan haklarını ve temel özgürlüklerini tam ve diğer bireylerle eşit şekilde kullanmasını veya bunlardan yararlanmasını sağlamak üzere belirli bir durumda ihtiyaç duyulan, ölçüsüz veya aşırı bir yük getirmeyen, gerekli ve uygun değişiklik ve düzenlemeleri ifade eder.

Sözleşme’de Düzenlenen Haklar Yaşama hakkı, kişi özgürlüğü ve güvenliği (md. 10 ve 14); Yasa önünde eşit tanınma (md. 12); Adalete erişim (md. 13); İşkence yasağı (md. 15); Sömürü, şiddet veya istismara maruz kalmama (md. 16); Bedensel ve ruhsal bütünlüğe saygı (md. 17); Seyahat özgürlüğü ve uyrukluk (md. 18); Toplum içinde yaşama (md. 19); Kişisel hareketlilik (md. 20); 14

Sözleşme’de Düzenlenen Haklar Düşünce ve ifade özgürlüğü (md. 21); Özel hayata saygı (md. 22); Konut ve aile hayatına saygı (md. 23); Eğitim hakkı (md. 24); Sağlık hakkı (md. 25); Çalışma hakkı (md. 27); Yeterli yaşam standardı (md. 28); Siyasal ve toplumsal yaşama katılım (md. 29); Kültürel yaşama katılım (md. 30). 15

İzleme İstatistik ve veri toplama; Ulusal kurum; Ulusal bağımsız denetim yapıları; Engellilerin ve engelli örgütlerinin denetimde etkin şekilde yer alması; Uluslararası denetim: Devlet raporları/sivil toplum raporları; Bireysel başvuru ve soruşturma (Türkiye henüz Ek Protokol’e taraf olmadığından, bu denetim yolları Türkiye bakımından geçerli değil).