LABORATUVAR VE ARAZİDE ÇALIŞMA KURALLARI Prof. Dr. Feryal AKBAL

Genel Kurallar Laboratuvarlarda tek başına, izinsiz ve laboratuvar sorumlusu yokken çalışılmamalıdır. Laboratuvar sorumlusunun bilgisi dışında hiçbir cihaza, deney düzeneğine, kimyasala ve diğer malzemelere dokunulmamalıdır. Laboratuvarda çalışıldığı sürece çalışmanın özelliğine göre gözlük, yüz maskesi, eldiven v.b. gözü ve cildi koruyucu ekipmanlar kullanılmalıdır. Laboratuvar önlüğü daima kapalı olmalıdır. Önü açık önlükle çalışmak tehlikelidir. Laboratuvarlarda düzeni bozacak veya tehlikeye yol açabilecek şekilde hareket edilmemelidir.

Çalışma Alanlarının Temizlenmesi Laboratuvarda çalışılan alan her zaman temiz tutulmalıdır. Laboratuvar çalışmalarının bitiminde, kullanılan tezgahlar ve cam malzemeler mutlaka temiz bırakılmalıdır. Laboratuvar ortamına numune/kimyasal madde dökülmesi durumunda temizlenmelidir. Laboratuvar malzemeleri kirli ve içinde kimyasal madde ile bırakılmamalıdır. Laboratuvar malzemelerinin temizliği sırasında eldiven kullanılmalıdır.

Çözelti Hazırlama Çözelti hazırlarken kimyasal maddelerin “Güvenlik Bilgi Formlarında (Material Safety Data Sheet, MSDS)” belirtilen güvenlik önlemleri alınmalıdır. Korozif maddelerle çözelti hazırlanması sırasında mutlaka koruyucu gözlük ve eldiven kullanılmalıdır. Laboratuarda yanıcı ve toksik maddelerle çalışılırken mutlaka çeker ocak kullanılmalıdır. Asidin üzerine kesinlikle su ilave edilmemeli, asit suya azar azar karıştırılarak ilave edilmelidir. Stok şişesine pipet daldırılmamalıdır. Pipet kullanırken mutlaka puar kullanılmalıdır. Kesinlikle ağız ile kimyasal madde çekilmemelidir.

Çözelti Hazırlama Analizin başarısında, kullanılan tartı, ölçü gereçleri ile analiz kaplarının “kimyasal temizliği” son derece önemlidir. Analizde istenilen duyarlık derecesine bağlı olarak çeşitli yıkama yöntemleri bulunmaktadır. Bunlara göre kapların temizlenmesi, çalkalanması, kurutulması ve temiz olarak korunması gerekir. Analizde kullanılan saf kimyasal maddelerden tartım alırken, çok pahalı olan bu maddelerin, kirli spatül ve tartım kaşıkları ile kirletilmemesine dikkat edilmelidir. Çözeltiler ihtiyaca uygun miktarlarda hazırlanmalıdır. Gerektiğinden fazla hazırlanan çözeltiler nedeniyle önemli madde kayıpları olmaktadır.

Numune ve Çözelti Saklama Oda sıcaklığında bozulabilecek numuneler, buzdolabında ağzı kapalı şişelerde saklanmalıdır. Buzdolabının verimli şekilde kullanılabilmesi için numune hacmine uygun saklama kapları kullanılmalıdır. Çalışma tamamlandığında veya çalışmanın süresi dolduğunda numune kapları buzdolabından çıkarılmalıdır. Numune ve çözeltiler beher, balon joje gibi kaplarda buzdolabında saklanmamalıdır.

Etiketleme Kimyasallar, numuneler, çözeltiler mutlaka etiketlenmelidir. Etiket üzerinde hazırlanış tarihi, saklama süresi, numune sahibi, çözeltinin/numunenin özellikleri ve diğer gerekli olabilecek bilgiler yer almalıdır. Numunenin/çözeltinin yeni bir kaba aktarılması durumunda da yeni kabın etiketlenmesi unutulmamalıdır.

Cihaz kullanımı Hassas terazi kullanılmadığı zamanlarda kapalı ve yüksüz olmalıdır. Hassas terazinin dengesi kontrol edilmelidir. Su terazisindeki hava kabarcığının ortalanmış olması gerekmektedir. Hassas terazi üzerine veya etrafına kimyasal madde dökülmemesine özen gösterilmelidir. Dökülen kimyasal madde fırça ile temizlenmelidir. Çeker ocaklar kullanılmadan önce havalandırma sistemi çalıştırılmalıdır. Çeker ocakla çalışırken kimyasal maddeler çeker ocağın ön kısmından en az 15 cm içeriye konulmalı ve çeker ocağın camı mümkün olduğunca kapalı tutulmalıdır. Kullanılması bilinmeyen cihazların kullanımı mutlaka deneyimli kişilerden ve yazılı kullanma belgelerinden öğrenilmelidir.

Cam Malzeme Kullanımı Cam eşyaları kullanırken kırık ve keskinlikler içerenler kullanılmamalıdır. Kirli ve çatlak cam eşyalar kullanılmamalıdır. Termometre, pipet vb. yuvarlanabilecek cam eşyalar laboratuvar tezgahı üzerine yere düşmelerini önleyecek şekilde konulmalıdır. Sıcak cam malzeme soğuk ortam içerisine veya çalışma tezgahının üzerine konulmamalıdır. Cam malzemenin çatlamasına veya kırılmasına neden olabilir. Kırılan cam malzemeler, çöp kutusuna değil “kırık cam kutusuna” atılmalıdır.

Kimyasal Madde Kullanımı Kimyasal maddelerin pek çoğu yanıcı, yakıcı, partlayıcı ve zehirleyici özelliklere sahip oldukları gibi bir kısmıda ortam koşullarına bağlı olarak zamanla saflıklarını kaybedebilirler. Bu nedenle bu gibi maddelerin saklanmasında ve kullanılmalarında özelliklerinin iyi bilinerek önlem alınması gerekir. Örneğin hidroskobik (nem çekici) maddelerin ambalajlarının sağlam ve ağızlarının çok iyi kapatılmış olması gerekir. Aynı şekilde ışıktan etkilenen maddelerin karanlıkta saklanmaları, yanıcı ve patlayıcı nitelikte olanların ateşten uzak ve emniyetli bir ortamda korunmaları gerekir.

Kimyasal Madde Kullanımı Laboratuvarda bulunan bütün kimyasallar tehlike içerirler. Bu nedenle kesinlikle kimyasallara çıplak elle dokunulmamalıdır. Laboratuvarlarda içinde kimyasal madde olan hiçbir kap etiketsiz olmamalıdır. Şişesinden alınan kimyasallar kullanılmasa bile hiçbir zaman tekrar orijinal şişesine konulmamalı, orijinal şişenin içerisine pipet daldırılmamalıdır. Bir çözeltiyi almak için kullanılan pipet farklı bir çözelti şişesine daldırılmamalıdır.

GÜVENLİK BİLGİ FORMU (Material Safety Data Sheet, MSDS) Güvenlik Bilgi Formlarının amacı laboratuvarda kullanılan kimyasal maddelerle ilgili bilgiye çabuk erişim sağlamaktır. Üretici firmalar ürünleri için bu formları üretmek ve dağıtmakla yükümlüdür. Güvenlik Bilgi Formları her kullanıcıya açıktır. Formlar laboratuvar yönetiminden veya internetten temin edilmeli ve herhangi bir kimyasal madde ile çalışmaya başlamadan önce MSDS mutlaka gözden geçirilmelidir.

GÜVENLİK BİLGİ FORMU (Material Safety Data Sheet, MSDS) F+: Çok Kolay Yanabilir (Extremely Flammable) Parlama noktası 0°C 'tın altında olan ve kaynama noktası maksimum 35 °C olan sıvılar bu sembol ile gösterilirler. Normal hava basıncında ve ortalama bir sıcaklıkta yanabilen gaz ve gaz karışımları da son derece kolay yanabilir sınıfında yer alırlar. Alınacak Önlemler : Çok kolay yanabilen maddeler, açık alev, kıvılcım ve ısı kaynaklarından uzak tutulmalıdırlar. T : Zehirli (Toxic) Az bir miktarı yutulduğunda, solunduğunda veya cildin absorbsiyonu yoluyla vücuda girdiğinde sağlık üzerinde dikkate değer derecede zarar veren bazen ölüme neden olan maddelerdir. Alınacak Önlemler : Bu sembole sahip maddelerin insan vücudu ile hiçbir şekilde temas etmemeleri sağlanmalıdır. Eğer bu tür bir madde ile temas ettiyseniz hemen doktora gidiniz. Zehirli maddelerin taşınması için bu konuda hazırlanmış özel talimatlara uyunuz.

GÜVENLİK BİLGİ FORMU (Material Safety Data Sheet, MSDS) T +: Çok Zehirli (Very Toxic) Az bir miktarı yutulduğunda, solunduğunda veya cildin absorbsiyonu yoluyla vücuda girdiğinde sağlık üzerinde dikkate değer derecede zarar veren bazen ölüme neden olan maddelerdir. Alınacak Önlemler : Bu sembole sahip maddelerin insan vücudu ile hiçbir şekilde temas etmemeleri sağlanmalıdır. Eğer bu tür bir madde ile temas ettiyseniz hemen doktora gidiniz. Zehirli maddelerin taşınması için bu konuda hazırlanmış özel talimatlara uyunuz. C : Korrozif (Corrosive) Bu sembole sahip olan maddeler canlı doku ile temas ettiğinde zarar verirler, ciddi yanıklara nede olurlar. Alınacak Önlemler : Korrozif malzemelerle çalışılırken gözleri, cildi ve elbiseleri korumak için özel önlemler alınmalıdır. Buharları solunmamalıdır. Herhangi bir kaza durumunda veya kendinizi iyi hissetmediğiniz durumda hemen doktora gidiniz.

GÜVENLİK BİLGİ FORMU (Material Safety Data Sheet, MSDS) Xn: Zararlı (Harmful) Zararlı sembolü ile gösterilen maddeler sağlığa, zehirli sembolü ile gösterilen maddelerden daha az zarar verirler. Bu tür maddelerin solunması, yutulması ve cilt yoluyla absorbsiyonu sonucunda akut veya kronik rahatsızlıkların ortaya çıkmasına neden olur. Alınacak Önlemler : Zararlı maddelerin insan vücudu ile teması önlenmelidir. Xi: Tahriş edici (Irritating) Tahriş edici maddeler, anlık, uzun süreli ve tekrar eden temaslarda ciltte ve mukoz dokuda iltihap ve tahriş oluşmasına neden olurlar. Cilt ile temas etmeleri durumunda hassasiyet oluştururlar. Alınacak Önlemler : Xi sembolüne sahip kimyasal malzemelerin göz ve cilt ile temas etmemeleri sağlanmalı ve buharları solunmamalıdır. N: Çevre için tehlikeli (Dangerous for the Environment) Çevre için tehlikeli maddeler suya veya toprağa karıştığında hemen veya daha sonra doğada zarar oluştururlar. Alınacak Önlemler : Bu tür malzemelerin kanalizasyona, su kaynaklarına ve toprağa verilmemeleri sağlanmalıdır. Atıkların yok edilmeleri konusunda özel düzenlemelere uyulmalıdır.

ARAZİ ÇALIŞMALARI Arazi çalışması öncesinde konu ile ilgili ön hazırlıklar yapılmalıdır. Daha önceden ilgili alanda yapılan çalışmalar (tez, rapor, makale) incelenmelidir. Arazi çalışmalarında ihtiyaç duyulabilecek araç ve gereçler temin edilmelidir. Arazide ölçüm yapılacaksa gerekli olan cihazların kullanımı öğrenilmeli ve kalibrasyonları yapılmalıdır. Arazi çalışması sırasında verilerin kaydedileceği çizelgeler hazırlanmalıdır. Arazi çalışmaları esnasında numuneler numune alma prosedürüne uygun şekilde alınmalıdır. Alınan numuneler etiketlenmeli ve en kısa zamanda laboratuvara ulaştırılmalıdır.

NUMUNE ALMA ESASLARI “Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği Numune Alma ve Analiz Metodları Tebliği (R.G:10.10.2009/ 27372)” ‘’TS EN ISO 5667-3 Su Kalitesi- Numune Alma- Bölüm-3: Su Numunelerinin Muhafaza, Taşıma ve Depolanması İçin Klavuz’’ ’TS 9545 EN ISO 5667-13 Su Kalitesi- Numune Alma- Bölüm 13: Kanalizasyon ve Su Arıtma Tesislerinden Çamur Numunesi Alma Klavuzu” ’TS 9923 Toprak Kalitesi- Yüzey Topraktan Numune Alma, Numunelerin Taşınma ve Muhafaza Kuralları Standartı” ‘’TS 9547 ISO 5667-12 Su Kalitesi- Numune Alma- Bölüm 12: Dip Sedimentlerinden Numune Alma Klavuzu”

Bir kamu kurumu veya özel kuruluşta gerçekleştirilecek olan çalışmalarda (ölçüm, envanter, eğitim vb.) öncelikte ilgili kuruluş ile görüşmeler yapılıp gerekli izinler alınmalıdır. Çalışma süresi boyunca işyerinin kurallarına uyum sağlanmalıdır.