SERBEST TİCARET BÖLGELERİ Öğr. Gör. Elşen BAĞIRZADE X. BÖLÜM DERS NOTLARI: İKTİSADİ BİRLEŞMELER TEORİSİ: GÜMRÜK BİRLİKLERİ VE SERBEST TİCARET BÖLGELERİ Öğr. Gör. Elşen BAĞIRZADE Sunumlarda Paul R. Krugman ve Maurice Obstfeld tarafından yazılmış “International Economics: Theory and Policy” ve Halil Seyidoğlu tarafından yazılmış “Uluslararası İktisat: Teori, Politika ve Uygulama” isimli ders kitabları temel alınmıştır. Ders: Uluslararası İktisat ve Dış Ticaret Politikası Azerbaycan Devlet İktisat Üniversitesi Türk Dünyası İşletme Fakültesi Bakü - 2011

İçindekiler Giriş .............................................................................................. 3 Uluslararası ekonomik birleşme terimi ........................................ 5 Uluslararası ekonomik birleşme kavramı ................................... 6 İktisadi birleşmelerin türleri ........................................................ 8 İkisadi birleşme aşamaları ........................................................... 9 Serbest Ticaret Bölgelerinin Temel Sorunu ............................... 10 Gümrük Birliklerinin Temel Sorunu .......................................... 11 Gümrük Birliklerinin Ekonomik Etkileri ................................... 12 İktisadi Birlik ............................................................................. 16 “İkinci en iyi” teorisi .................................................................. 18 Kutuplaşma teorisi ..................................................................... 19 Kaynaklar ................................................................................... 20 Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Giriş Günümüzde dünya ticaretinin liberalleşmesi DTÖ dışında ekonomik entegrasyon kurumları çerçevesinde de devam etmektedir. İktisadi birleşme (economic integration) teorisi bir grup ülkenin aralarındaki ticareti serbestleştirici politikalar izlemelerini konu edinmektedir. Sanayileşmiş ülkelerde hızlı üretim artışlarına karşın iç ulusal piyasaların yetersizliği, bu gibi birlikler oluşturarak piyasa hacminin genişletilmesine yardımcı olmaktadır. Ekonomik birleşmelerin oluşturulmasında ekonomik ve siyasal güçlerin bir araya getirilmesiyle bölgü dışında kalanlara karşı daha büyük dayanışma sağlamak veya uluslararası politikada daha etkin bir rol oynamak gibi düşüncelerin de payı olabilir. Günümüzde teknolojinin gelişmesi bu türlü birliklerin oluşumunu da hızlandırmıştır. Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Giriş 2000 yılı verilerine göre DTÖ’e beyan edilmiş bölgesel ekonomik entegrasyonların sayısı 200’den fazladır. Yalnızca son 10 yılda 87 bölgesel ekonomik entegrasyon sözleşmesi yürürlüğe girmiştir. DTÖ tarafından yapılan araştırmalara göre bugün dünya ticaretinin % 39’u Avrupa Birliği, % 24’ü NAFTA, % 6’ı ASEAN, % 12’i ise diğer bölgesel ekonomik entegrasyonlar çerçevesinde yürütülmektedir. Böylece, dünya ticaretinin % 81’i bölgesel ekonomik entegrasyon ilişkilerine giren ülkeler arasında yürütülmektedir. Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Uluslararası ekonomik birleşme terimi Uluslararası ekonomik birleşme (international economic integration) ve ya ekonomik birleşme (economic integration) kaynaklarda çeşitli ekonomik birleşme türlerini kapsayan genel bir terim gibi kabül görmüştür. Latince “integratio” kelimesinden türemiş birleşme kelimesi tam manada “bütünleşme” olmakla birlikte, Azerbaycan kaynakalarında daha fazla “entegrasyon” şeklinde kullanılmaktadır. Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Uluslararası ekonomik birleşme kavramı Konu “ekonomik birleşme” şeklinde ilk defa 31 Ekim 1949 yılında OEEC Konseyinde Paul Hofmann tarafından sunulan bir bildiride ele alınmıştır. Sonralar çeşitli ekonomistler tarafından çeşitli tanımlamalar yapılmıştır. Örneğin, J. Tinberger uluslararası ekonomik birleşme dedikte, uluslararası ekonomik işbirliğinin optimalize edilmesini, C. Kindelberger ise üretim faktörleri fiyatlarının eşitlendirilmesini temel alarak tanım yapmıştır. İşin gerçeğine baktığımızda ise, ekonomik birleşme, ulusal, uluslararası ve global birleşme olmakla 3 temel istikametde araştırılmalıdır. Her bir ekonomik birleşme iş bölümüne dayanır, mal ve hizmetlerin azami serbest hareketini, onların menşe ülkesi ve yön aldığı bölgeye göre ayrımcılığa tabi tutulmamasını göz önüne almaktadır. Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Uluslararası ekonomik birleşme kavramı Genel olarak, uluslararası ekonomik birleşme, birleşmeye katılan ekonomiler arasında mal ve hizmetler, aynı zamanda üretim faktörleri akımlarının serbestleştirilerek ortak bir ekonomik mekanın oluşturulmasıdır. Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

İktisadi birleşmelerin türleri Tercihli Ticarət Anlaşmaları (Preferential Trading Agreement) Anlaşmaya katılan ülkelerin tek taraflı veya karşılıklı olarak tarife indirimleri uygulamasıdır. Serbest Ticaret Bölgesi (Free Trade Association) Bölge içi ortak (serbestleştirme), fakat bölge dışı serbest gümrük politikası mevcuttur. Gümrük Birliği (Customs Union) Birlik içinde ve dışında ortak gümrük politikası mevcuttur. Ortak Pazar (Common Market) Gümrük birliği + birlik içinde üretim faktörlerinin de serbest hareketi İktisadi Birlik (Economic Union) Ortak Pazar + ekonomik, mali ve para politikalaırnın kordinasyonu Parasal Birlik (Monetary Union) Üye ülkelerin ulusal paraları arasında sabit kur ilişkisi kurulmasını öngörmekte, bunun için de ulusal para ve maliye politikalarının uyumlaştırılmasını amaçlamaktadır. Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Serbest Ticaret Bölgesi BİRLEŞME AŞAMALARI Serbest Ticaret Bölgesi Bağımsız ülke Gümrük Birliği İktisadi Birlik Ortak Pazar Tek Ülke Dış ticaret politikası ikitaraflı müzakerelerde oluşturulur Üyeler arasında serbest ticaret Üyeler arasında serbest ticaret Üyeler arasında serbest ticaret Üyeler arasında serbest ticaret Üyeler arasında serbest ticaret 3. ülkelerle ikitaraflı müzakerelerle oluşturulan dış ticaret politikaları 3. ülkelere karşı ortak tarife ve korumacı önlemler 3. ülkelere karşı ortak tarife ve korumacı önlemler 3. ülkelere karşı ortak tarife ve korumacı önlemler 3. ülkelere karşı ortak tarife ve korumacı önlemler Üyeler arasında faktörlerin serbest hareketi Üyeler arasında faktörlerin serbest hareketi Üyeler arasında faktörlerin serbest hareketi Ortak para ve mali politikaların uygulanması Ortak para ve mali politikaların uygulanması Devletler üstü sosyo-politik teşkilatlanma Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Serbest Ticaret Bölgelerinin Temel Sorunu Sorun: Birlik dışındaki ülkelerden birlik içindeki yüksek gümrüklü ülkeye mal ihraç edecek olan ihracatçılar, mallarını önce birlik içinde düşük tarifeli ülkeye gönderir ve orada bu düşük tarifeleri ödedikten sonra, asıl amaçladıkları yüksek gümrüklü ülkeye re-eksport yaparlar. Çözüm: İthalatın kaynağının araştırılmasıdır. Bu zaman yerli katkı payını kanıtlayan belgelerin veya “menşe şahadetnameleri”nin kullanılması gerekmektedir ki, bu da bir anlamda bürokrasiya artırmakla ticarete negatif etki yapar. Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Gümrük Birliklerinin Temel Sorunu Sorun: Üçüncü ülkelere ortak gümrük tarifesi uygulandığından birliğin her hangi bir ülkesine ihracat yapan firma bu malı birliğin istenen ülkesinden birlik dahiline sokabildiğinden, bazen gerçek ithalatçı firmanın gümrük vergisini, diğer ülke alabilir. Çünkü mal hangi ülkenin sınırından birliğe dahil olmuşsa vergini de o ülke almaktadır. Çözüm: Gümrük birliklerinde üçüncü ülke mallarının ithalinden sağlanan gümrük vergileri birlik çapında bir fonda toplanır ve sonra da üye ülkeler arasında bölüştürülür veya birliğin ortak giderlerinin fainansmanında kullanılır. Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Gümrük Birliklerinin Ekonomik Etkileri Statik etkiler Statik etkiler, ekonomik ve sosyal yapılar sabit kalmak şartıyla, tarifelerin kaldırılmasıyla üretim faktörlerinin yeniden bölüşümü sonucunda ortaya çıkacak etkileri göz önünde tutur. İlk defa 1950’li yıllarda Kanadalı ekonomist Jacob Viner tarafından araştırılmış ve iki türlü etki ortaya çıkmıştır: Ticaret yaratıcı etki (trade creation): Bir bölge dahilinde ticaret engelleri ortadan kaldırıldığı halde, bu bölgede olan ülkeler arasında dış ticaret hacmi genişler. Refahı olumlu etkiler. Ticaret saptırıcı etki (trade diversion): Bölge dışından yapılan ticarette daralma ortaya çıkar. Refahı olumsuz etkiler. Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Jacob Viner (1892 - 1970) Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Gümrük Birliklerinin Ekonomik Etkileri Gümrük Birliklerinin refah etkilerini belirleyecek bazı faktörleri ise aşağıdakı gibi sıralayabiliriz: Eğer en düşük maliyetli ülke birliğe katılmışsa, ticareti saptırıcı etki olmayacaktır. En az maliyetli ülkenin birliğe girmediği durumda bile, ortak gümrük tarifesi yeterince düşük tutulursa ticareti saptırıcı etki önlenebilir. Gümrük birliği kurulmasından önce bir mal, üye ülkelerin hiçbirisi tarafından üretilmiyorsa bu malla ilgili ne bir ticaret yaratıcı, ne de ticaret saptırıcı etki ortaya çıkar. Üye ülkeler coğrafi olarak ne kadar yakın olurlarsa taşıma giderleri azalacağından ticaret yaratıcı etki o derece artar. Birlik üyesi ekonomilerin birleşmeden önce, tamamlayıcı (complementary) ya da rekabetçi (competitive) olmaları da bu konuda önemlidir. Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Gümrük Birliklerinin Ekonomik Etkileri Dinamik etkiler Dış rekabetin artması Ölçek ekonomilerinden yararlanma Teknolojik ilerleme Yatırımları özendirme (özellikle, “tarife fabrikaları”nın ortaya çıkması) Kaynak hareketliliği Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

İktisadi Birlik Ortak ekonomik politikanın uygulanması Sınırlı ekonomik ve parasal birliğin oluşturulması Sosyo ekonomik süreçlerin ortak düzenleme sisteminin faaliyete geçmesi Ortak ekonomik mekanın oluşması Hukuk mevzuatının uyumlaştırılması Ortak vergi sistemi Ortak standartlar Ortak teknik güvenlik kuralları Ortak çalışma mevzuatı Ortak Anti tekel mevzuatı Ortak şirket mevzuatı İş yapmanın ortak prensipleri Dış ekonomik, para ve yatırım ilişkilerinin ortak kuralları Ortak para Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

İktisadi Birlik Ortak Pazardan İktisadi Birliğe geçiş, ortak standartların kabül edilmesini, diğer ifadeyle çeşitli ulusal sistemlerin ortak bir standarta dönüştürülmesini zorunlu kılmaktadır. Bunlarsa aşağıdakileri kapsamaktadır: Mal standartları Hizmet standartları Kamunun satınalm işlemleri İşletme hukuku ilkeleri Ortak rekabet kuralları İnsanların serbest dolaşımı Yasal ve yönetsel engeller v.s Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

“İkinci en iyi” teorisi (the second best theory) Tam rekabet ve serbest ticaret, dünya refahını en yüksek düzeye çıkartması bakımından en iyi politikadır; o bakımdan bu politikalara “birinci en iyi” de denilmektedir. Tam rekabet ve serbest ticaret politikalarının (birinci en iyi) gerçekleşmediği gerçek bir ortamda mevcut piyasa engellemelerini dengeleyecek yeni müdaheleci engellerin konulması (örneğin, anti damping politikası), ikinci en iyi politikaları oluşturur. Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Kutuplaşma teorisi Farklı gelişme düzeylerinde bulunan ülkelerin, mal ve faktör hareketlerinin serbest olduğu bir iktisadi gruba katılmaları durumunda, serbest piyasa düzeni, bunlar arasındaki gelişme dengesizliklerini artırır. Bu yönde yığınlı hareketler ortaya çıkar. Böylece zengin ülkeler daha zengin, yoksul ülkeler daha yoksul duruma gelirler. İsveçli ekonomist Gunnar Myrdal tarafından ortaya atılan bu görüş “Kutuplaşma Teorisi” (Polarization Theory) diye bilinir. Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Kaynaklar P. Krugman and M. Obstfeld, International Economics: Theory and Policy, Seventh Edition Pearson – Addison Weasley. H. Seyidoğlu, Uluslararası İktisat: Teori, Politika ve Uygulama, XV. Baskı, İstanbul, 2008. R. Karluk, Uluslararası Ekonomi: Teori ve Politika, VI. Baskı, İstanbul, 2009. Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.