htpp://kisi.deu.edu.tr/dilek.seymen İktisada Giriş I Yrd. Doç Dr. Dilek Seymen DEÜ.İİBF İktisat Bölümü dilek.seymen@deu.edu.tr htpp://kisi.deu.edu.tr/dilek.seymen

Arz ve Talep Esnekliği

Talep esnekliği -Esneklik kavramı -Talebin fiyat esnekliği -Talebin gelir esnekliği

Talebin Fiyat Esnekliği Esneklik Talebin Fiyat Esnekliği - Nokta esneklik - Yay esnekliği - Çapraz esneklik

Bir malın talebinin kendi fiyatındaki değişme karşısında gösterdiği duyarlılığa talebin fiyat esnekliği denir.

Talebin fiyat esnekliğinin ölçülmesi Talepteki % değişme Fiyattaki % değişme Esneklik (ep)= (Nokta Esnekliği) ÷ DQD QD DP P * DQD DP P Q

Talebin fiyat esnekliği Taleple fiyat arasında ters orantılı bir ilişki olduğu için talebin fiyat esnekliği negatiftir.

Talebin fiyat esnekliği Örnek:// Bir malın fiyatı 4 TL. iken talep 6 birim; fiyat 5 TL. iken, talep 3 birim ise, elastikiyet nedir? p1 = 4 P2 = 5 q1 = 6 q2 = 3 p = 5 – 4 = 1 q = 3 – 6 = -3 -3 . 4 ep = = - 2 1 6

Talebin fiyat esnekliği Talepteki % değişme Fiyattaki % değişme Esneklik (ep)= (Yay Esnekliği) ÷ DQD (QD2+QD1)/2 DP (P2+P1)/2 * DQD DP (P2+P1)/2 (QD2+QD1)/2

Nokta ve Yay Esnekliği Bir malın fiyatı 20 TL’den 35 TL’ye çıktığında, talep 100 birimden 70 birime düşmektedir. Nokta ve yay elastikiyetlerini hesaplayınız. p1 = 20 TL. P2 = 35 TL. q1 = 100 birim q2 = 70 birim

. p q ep = - q p Nokta Elastikiyeti Nokta ve Yay Esnekliği Bir malın fiyatı 20 TL’den 35 TL’ye çıktığında, talep 100 birimden 70 birime düşmektedir. Nokta ve yay elastikiyetlerini hesaplayınız. p1 = 20 TL. P2 = 35 TL. q1 = 100 birim q2 = 70 birim Nokta Elastikiyeti q p p q . ep = -

. p q ep = - q p Nokta Elastikiyeti Nokta ve Yay Esnekliği Bir malın fiyatı 20 TL’den 35 TL’ye çıktığında, talep 100 birimden 70 birime düşmektedir. Nokta ve yay elastikiyetlerini hesaplayınız. p1 = 20 TL. P2 = 35 TL. q1 = 100 birim q2 = 70 birim Nokta Elastikiyeti q p p q . ep = -

Nokta ve Yay Esnekliği Bir malın fiyatı 20 TL’den 35 TL’ye çıktığında, talep 100 birimden 70 birime düşmektedir. Nokta ve yay elastikiyetlerini hesaplayınız. p1 = 20 TL. P2 = 35 TL. q1 = 100 birim q2 = 70 birim Nokta Elastikiyeti q p . ep = - p q 70-100 20 . ep = - = - 0.4 100 35-20

Nokta ve Yay Elastikiyeti Bir malın fiyatı 20 TL’den 35 TL’ye çıktığında, talep 100 birimden 70 birime düşmektedir. Nokta ve yay elastikiyetlerini hesaplayınız. p1 = 20 TL. P2 = 35 TL. q1 = 100 birim q2 = 70 birim Yay Elastikiyeti ep = - q p . P1 + P2 q1 + q2

Nokta ve Yay Elastikiyeti Bir malın fiyatı 20 TL’den 35 TL’ye çıktığında, talep 100 birimden 70 birime düşmektedir. Nokta ve yay elastikiyetlerini hesaplayınız. p1 = 20 TL. P2 = 35 TL. q1 = 100 birim q2 = 70 birim Yay Elastikiyeti q P1 + P2 . ep = - q1 + q2 p 70-100 20 + 35 . ep = - = - 0.65 35-20 100 + 70

Nokta esnekliğinin ölçülmesi (m noktasında esneklik) P (TL) D Q (000s)

Nokta esnekliğinin ölçülmesi DQ DP Ped = ¸ Q1 P1 m P = –2 n Q = 10 P (TL) D Q (000s)

Nokta esnekliğinin ölçülmesi DQ DP Ped = ¸ Q1 P1 m 10 -2 10 8 ¸ = P = –2 n Q = 10 P (TL) D Q (000s)

Nokta esnekliğinin ölçülmesi DQ DP Ped = ¸ Q1 P1 m 10 -2 10 8 ¸ = P = –2 = 10/10 x - 8 / 2 n Q = 10 P (TL) D Q (000s)

Nokta esnekliğinin ölçülmesi DQ DP Ped = ¸ Q1 P1 m 10 -2 10 8 ¸ = P = –2 = 10/10 x -8/2 = -80/20 n Q = 10 P (TL) D Q (000s)

Nokta esnekliğinin ölçülmesi DQ DP Ped = ¸ Q1 P1 m 10 -2 10 8 ¸ = P = –2 = 10/10 x -8/2 = -80/20 = -8/2 = - 4.0 n Q = 10 P (TL) D Q (000s)

Yay esnekliğinin ölçülmesi (m ve n noktaları arasındaki esneklik) P (TL) D Q (000s)

Yay esnekliğinin ölçülmesi DQ DP Ped = ¸ (Q2+Q1)/2 (P2+P1)/2 m P = –2 P orta 7 n Q = 10 P (TL) D Q orta 15 Q (000s)

Yay esnekliğinin ölçülmesi DQ DP Ped = ¸ (Q2+Q1)/2 (P2+P1)/2 m 10 -2 (20+10)/2 (8+6)/2 ¸ = P = –2 P orta 7 n Q = 10 P (TL) D Q orta 15 Q (000s)

Yay esnekliğinin ölçülmesi DQ DP Ped = ¸ (Q2+Q1)/2 (P2+P1)/2 m 10 -2 (20+10)/2 (8+6)/2 ¸ = P = –2 P orta 7 = 10/15 x -7/2 n Q = 10 P (TL) D Q orta 15 Q (000s)

Yay esnekliğinin ölçülmesi DQ DP Ped = ¸ (Q2+Q1)/2 (P2+P1)/2 m 10 -2 (20+10)/2 (8+6)/2 ¸ = P = –2 P orta 7 = 10/15 x -7/2 = -70/30 n Q = 10 P (TL) D Q orta 15 Q (000s)

Yay esnekliğinin ölçülmesi DQ DP Ped = ¸ (Q2+Q1)/2 (P2+P1)/2 m 10 -2 (20+10)/2 (8+6)/2 ¸ = P = –2 P orta 7 = 10/15 x -7/2 = -70/30 = -7/3 = -2.33 n Q = 10 P (TL) D Q orta 15 Q (000s)

Farklı fiyat esneklikleri ve talep eğrileri

- Esnekliğin sayısal değeri sıfır ile sonsuz arasında değişir Talep esnekliği negatif olmakla birlikte, karşılaştırmalarda katsayıların mutlak değerleri dikkate alınır.

İki nokta arasında esnek talep P(TL) b 5 10 a 4 D 20 Q (dönemlik milyon birim)

İki nokta arasında az esnek talep c 8 15 P(TL) a 4 D 20 Q (dönemlik milyon birim)

İnelastik talep (PeD = 0) O Q1 Q

Sonsuz esnek talep (PeD = ¥) Q

Birim esnek talep (PeD = –1) 20 b 100 8 D O 40 Q

Talebin Fiyat Esnekliği tüketici harcamaları ve firma hasılatı Esneklik Talebin Fiyat Esnekliği tüketici harcamaları ve firma hasılatı

Toplam harcama Tüketicinin toplam harcaması = Firmanın toplam hasılatı P(TL) Tüketicinin toplam harcaması = Firmanın toplam hasılatı 2 TL x 3mio = 6mio TL D Q (dönemlik milyon birim)

İki nokta arasında esnek talep Fiyat arttıkça harcamalar azalır P(TL) b 5 10 a 4 D 20 Q (dönemlik milyon birim)

İki nokta arasında az esnek talep Fiyat arttıkça Harcamalar artar c 8 15 P(TL) a 4 D 20 Q (dönemlik milyon birim)

İnelastik talep (PeD = 0) b P1 a O Q1 Q

Sonsuz esnek talep (PeD = ¥) b P1 D Q2 O Q1 Q

Birim esnek talep (PeD = –1) 20 b 100 8 D O 40 Q

Fiyat değişmelerinin talebi etkileme derecesi hesaplanırken diğer şartların (diğer mal fiyatlarının, tüketicinin gelirinin, zevklerin) aynı kaldığı varsayımı (ceteris paribus) unutulmamalıdır.

Bir talep eğrisi üzerinde fiyat esnekliği Esneklik Bir talep eğrisi üzerinde fiyat esnekliği

O Q P M T’’ ep1 T ep= -1 T’ ep<1 N

Tablo: Amerika’da Talebin Fiyat Esnekliğine Ait Hesaplamalar Mallar Esneklikler Patates 0.3 Şeker Ulaşım (Kamu Hizmeti) 0.4 Tüm Gıda Ürünleri Benzin-Mazot 0.6 Sığır Eti 0.9 Mobilya 1.2 Otomobil 2.1

Talebin Fiyat Esnekliğini Etkileyen Faktörler Bir mala karşı duyulan ihtiyacın şiddeti Talep edilen mal ve hizmetlerin ikamelerinin mümkün olup olmayışı Mala harcanan paranın tüketici bütçesindeki oransal önemi d. Zaman

O Q P Dk Du A B p1 q2 q1 D p0 q0

Esneklik Çapraz esneklik

-Bir malın talebi, ikame ve tamamlayıcı malların fiyatlarının da etkisi altındadır. Bu etkinin derecesi çapraz esneklik katsayısı ile ölçülür. - Bir malın talebinin diğer malların fiyatlarındaki değişmeye karşı gösterdiği tepkiye çapraz esneklik denir.

Çapraz esnekliğin ölçülmesi X malınınTalebindeki % değişme Y Malının Fiyatındaki % değişme Esneklik (ecp)= ÷ DQx Qx DPy Py * DQx DPy Py Qx

Y malı; -ikame malı olabilir (pozitif esneklik) -Tamamlayıcı mal (negatif esneklik) olabilir

İkame Malları . . eXy = eXy = = 2.2 = 2.1 Kuzu etinin fiyatı 11 YTL.kg iken 12 YTL./kg.’a çıktığında tavuk eti talebi 5 kg’dan 6 kg’a çıkmıştır. Nokta ve yay olmak üzere çapraz elastikiyetleri hesaplayınız. Py1 = 11 YTL. qx1 = 5 kg exy = ? Nokta Py2 = 12 YTL. qx2 = 6 kg exy = ? Yay 5 - 6 11 – 12 . 11 5 eXy = = 2.2 5 - 6 11 – 12 . (11 + 12)/2 (5+6)/2 eXy = = 2.1

Tamamlayıcı Malları . . eXy = eXy = -2.1 = = -2.8 Benzin fiyatı 1.5 YTL./lt. iken 1.75 YTL/lt. olduğunda otomobil aylık talebi 20.000 adetten 13.000 adete düşmüştür. Nokta ve yay elastikiyetlerini hesaplayınız. Py1 = 1.5 YTL. qx1 = 20000 adet. Py2 = 1.75 YTL. qx2 = 13000 adet. 20000 - 13000 1.5 – 1.75 . 1.5 20000 eXy = = -2.1 20000 - 13000 1.5 – 1.75 . 1.5 + 1.75 20000 + 13000 eXy = = -2.8

Talebin gelir esnekliği Esneklik Talebin gelir esnekliği

Talebin Gelir Elastikiyeti q y . ey = (Nokta Elastikiyeti) y q q y1 + y2 . ey = - (Yay Elastikiyeti) q1 + q2 y Normal olarak talebin gelir elastikiyeti pozitiftir; çünkü gelir arttıkça, tüketicinin mal talebi de artar. Ancak inferior malların talebinin elastikiyeti negatiftir; çünkü gelir artınca tüketici inferior mal talebini azaltır, kaliteli mallar ikame eder (Giffen Paradoksu) Zorunlu malların gelir elastikiyeti düşüktür (ep < 1). Tüketici gelir seviyesi ne olursa olsun bu gibi malları belirli bir miktarda almak ister. Ancak kültürel malların gelir elastikiyeti büyüktür (ep1). Tüketicinin geliri arttıkça, bu mallara olan talep daha büyük oranda artar.

Tablo: Amerika’da Talebin Gelir Esnekliği Mallar Esneklikler Süt -0.5 Domuz Ürünleri -0.2 Kök Bitkisi Gıdalar 0.3 Kümes Hayvanları Peynir 0.4 Sığır Eti 0.5 Benzin-Mazot 1.1 Restorant Yemeği 2.4

Örnek Soru: İzmir Devlet Opera ve Balesi, büyüyen açıklarını kapatmak ve gelirlerini artırmak için bilet fiyatlarında %20'lik bir indirime gitti. İzmir Belediyesi Otobüs İşletmeleri ise gelirlerini artırmak amacıyla bilet fiyatlarını artırma yolunu tercih etti. Sizce bu iki farklı politikadan biri hatalı mıydı? Gelirleri artırma yoluyla uygulanan bu iki zıt politika tercihini opera ve belediye otobüsü tüketicilerinin talep esnekliklerini ve talep esneklikleri ile toplam harcamalar arasındaki ilişkiyi dikkate alarak açıklayınız.

Esneklik Arzın fiyat esnekliği

Bir malın piyasaya arz edilen miktarlarının fiyat değişmesine karşı gösterdiği hassasiyet derecesine arz esnekliği denir

Arzın fiyat esnekliğinin ölçülmesi Arz miktarında % değişme DQS Fiyatta % değişme DP ÷ DQS QS DP P (Nokta Esnekliği) ÷ DQS (QS1+Qs2)/2 DP (P1+P2)/2 (Yay Esnekliği)

Farklı fiyat esnekliklerine sahip arz eğrileri O Q0 Q

Farklı fiyat esnekliklerine sahip arz eğrileri O Q0 Q

Farklı fiyat esnekliklerine sahip arz eğrileri O Q0 Q1 Q

Farklı fiyat esnekliklerine sahip arz eğrileri O Q0 Q1 Q2 Q

P Q P Q P Q S S S es= 0 es=  es= 1

Q P p q S ey = . = 1

Arz esnekliğini etkileyen faktörler a. Üretim sürecinde üretim miktarının değiştirilmesinin mümkün olup olmaması b. Stoklama olanakları ve stoklama maliyeti c. Zaman

Arzın fiyat esnekliği ve zaman Esneklik Arzın fiyat esnekliği ve zaman

DÖNEM ANALİZLERİ ve ARZ O Q P D` S O Q P D` O Q P S D` D D D S P` P` P` P P P S a a` a a`

Farklı zaman dilimlerinde arz P P1 a D1 O Q1 Q

Farklı zaman dilimlerinde arz P P1 a D2 D1 O Q1 Q

Farklı zaman dilimlerinde arz P Si b P2 P1 a D2 D1 O Q1 Q

Farklı zaman dilimlerinde arz P Si SS b P2 c P3 Q3 P1 a D2 D1 O Q1 Q

Farklı zaman dilimlerinde arz P Si SS b P2 c SL P3 d P4 Q4 P1 a D2 D1 O Q1 Q3 Q

Denge sonrası arz ve talep kaymaları ve esneklikler

Piyasa arz (S) ve talebi (D) Fiyat (P) a P1 D O Q1 Miktar (Q)

Piyasa arz ve talebi S2 S1 b P2 P a P1 D O Q2 Q1 Q

Piyasa arz ve talebi S2 S1 b P2 P a P1 D' D O Q2 Q1 Q

Piyasa arz ve talebi S2 S1 b P2 P c P3 a P1 D' D O Q3 Q2 Q1 Q

Tarım Sektöründe Arz Yapısı Tarım ürünleri piyasası diğer ürün piyasalarından farklı (dengesiz): Tarım ürünlerinde fiyat belirsizliğine neden olan belli başlı faktörler: Tarım ürünleri büyük ölçüde doğal koşulların ve iklimin etkisi altında Tarım ürünlerine ve özellikle gıda ürünlerine talebin gelir ve fiyat esnekliği düşük (Tüketicinin geliri artsa da veya bu malların fiyatı düşse de, talep edilen miktarlarda büyük değişme olmuyor) Bu nedenle fiyat oluşumunda arz cephesi önemli rol oynuyor, ancak arz da doğal koşullara bağlı. Tarımda teknik yenilikler ve bu yeniliklerin uygulanması sınırlı(yeni makine alımı-yeni teknoloji)

Tarım Sektöründe Arz Yapısı ve Esneklikler: (King Kanunu) O Q P D S` O Q P S D S` B P2 A P1 A P1 P2 B q1 q2 q2 q1

Tarım Sektöründe Arz Yapısı ve Zaman Unsuru Örümcek Ağı (COBWEB) Teoremi St=f(Pt-1) P1 P1 P3 P3 P4 P4 P2 P2 D’ P0 P0 D O q0 q2 q3 q1 Q 1 2 3 4 5 Azalan Dalgalanmalar Talep esnekliği>Arz esnekliği

Arz esnekliği>Talep esnekliği Tarım Sektöründe Arz Yapısı ve Zaman Unsuru Örümcek Ağı (COBWEB) Teoremi P D’ S P3 P3 P1 P1 P0 P0 P2 P2 D O q2 q0 q3 Q q1 1 2 3 4 5 Artan Dalgalanmalar Arz esnekliği>Talep esnekliği

Devamlı Dalgalanmalar Arz esnekliği=Talep esnekliği Tarım Sektöründe Arz Yapısı ve Zaman Unsuru Örümcek Ağı (COBWEB) Teoremi P D’ S P3 P1 P1 P0 P0 P2 D O q0 q1 Q 1 2 3 4 5 Devamlı Dalgalanmalar Arz esnekliği=Talep esnekliği

Devlet Müdahalesi: Tavan ve Taban Fiyatlar Fiyatlar arz ve talep yerine bazen idari otorite tarafından belirlenebilir. Hükümetler fiyatlara müdahale edip bir tavan fiyat tayin edebilirler. Böyle bir müdahale piyasada reaksiyona yol açar; (aksiyon-reaksiyon)  Karaborsa  Karaborsa Fiyatı Bazen de hükümet malın satılabileceği minimum fiyatı taban fiyat olarak belirleyerek üreticiyi korumak ister

Devlet Müdahalesi: Tavan Fiyatlar (ve) KARABORSA FİYATI P Q O S D A P2 E P0 C B P1 Talep Fazlası S D qs q0 qd

Devlet Müdahalesi: Taban Fiyatlar P Q O S D A Arz Fazlası B P1 E P0 S D qs q0 qd

Devlet müdahalesi: Vergiler ve Fiyat Oluşumuna Etkisi Devlet malların satışı üzerinden vergi alabilir (dolaylı-vasıtalı vergiler) Katma değer vergisinde olduğu gibi... Bu vergi malın fiyatının belirli bir yüzdesi olarak fiyata eklenir. Böylece piyasada alıcı ve satıcı için iki ayrı fiyat ortaya çıkar;  Satıcının her mal biriminin satışından elde ettiği hasılat  Alıcının her birim için yaptığı ödeme

Devlet müdahalesi: Vergiler ve Fiyat oluşumuna Etkisi ve Esnekliklerin Önemi Q P D St S E’ t pt p0 A E ps B D qt q0

in-elastik olduğu durumlarda bu vergi kim tarafından karşılanır? Talebin tam esnek ve in-elastik olduğu durumlarda bu vergi kim tarafından karşılanır?

Vasıtalı Vergilerin Fiyat Oluşumuna Etkisi P D P St St Pt t S S P0 P0 = Pt D q q2 q1 q