ULUSLARARASI İLİŞKİLERDE YENİ GÜÇ MERKEZİ: ASYA

Hazar Havzası ve Orta Asya Bölgelerinde Bölgesel ve Küresel Devletlerin Etkinlik Mücadeleleri ve Jeopolitik Önemi

I) Coğrafi- Tarihi – Kültürel Bilgiler II)Ekonomik ve Siyasi Durum (SSCB Dönemi ve Sonrası) III)Nüfuz Mücadeleleri ve Bölgenin Jeopolitik Önemi

I)Coğrafi Özellikler Kuzeyde Sibirya; güneyde Himalayalar; batıda Urallar; doğuda Çin Dünyada okyanuslara en uzak olan bölgelerden biri Yüksek düzlükler, dağlar, geniş çöller ve stepler yaygın Çoğunluk kurak ve tarıma uygun olmayan araziler: halkın çoğunluğu geçimini hayvancılıktan sağlar Amu Derya, Siri Derya ve Hari Nehirleri ile Aral Denizi, Balkaş Gölü ve Hazar Denizi, bölge için ana su kaynaklarıdır

Tarihsel arka plan: Bölgenin tarihi iklimi ve coğrafyasıyla bağlantılı: kurak yapı tarımı, denizlere uzaklık ticaretin gelişmesini engelledi; steplerde göçebe atlıların egemenliği MÖ 7. yy’da göçebe topluluklarıyla Orta Asya tarihi başlıyor İlk göç akımları Hint-Avrupa kavimleri İranlılar, Moğollar ve Türk Devletleri’yle devam eder 8. yy’da Araplar’ın gelişi ve islamlaşma süreci 14. ve 15. yy’da deniz ticaretinin başlamasıyla İpek Yolu önemini kaybeder + ateşli silahların üretimi yerleşik bir devlet yapısını gerektirir

15.yy’da Özbek, Kazak, Kırgız ve Türkmen toplumları Orta Asya’ya yerleşir 16. yy’da Rus ve Çin ilerleyişi ve egemenliği (19. yy’a kadar hükümleri devam eder) 19.yy kuzeyden Rus, güneyden İngiliz ilerleyişi “Büyük Oyun” 1917 Bolşevik Devrimi’nden sonra, Orta Asya ve Hazar Havzası, Sovyetler Birliği ile birleştirildi SSCB’nin çökmesiyle bağımsızlık kazandılar

Demografik ve Kültürel Yapı: Asya kıtası dünya nüfusunun %60’ını barındırır, Orta Asya bu nüfusun %2’sine sahip Etnisite olarak Türkler’i Çinliler, Ruslar, İranlılar takip eder Baskın din: İslam 20. yy’da misyonerlerle bölge Hristiyanlıkla tanışır; Ruslar’ın etkisiyle Ortodoksluk bölgeye girer (1917’den sonra ateizm) Çin-Hint havzasında Budizm, kısıtlı bir alanda etki bulur

II) Siyasal ve Ekonomik Gelişmeler: SSCB Dönemi Kültürel baskı Ekonomik baskı İdeolojik üst kimlik olarak Sovyet kimliği yanında yerel kimlik dini, ulusal, etnik kimlikler içiçe bağımsızlık sonrası aidiyet karmaşası Devletçi yapı üretim-tüketim kanalları Moskova merkezli bir yapıda dengeli ve kendi kendine yeten dışa açık ekonomiler oluşamıyor

Göç Politikaları Siyasal amaçlı Ekonomik amaçlı Siyasal rejim tarafından güvenilen etnik grupların nüfus içindeki oranları arttırılıyor; yerli topluluklar zorunlu göçe tabi tutulup, Rusça konuşanlar bu bölgelere yerleştiriliyor Kimliksel muhalefet oluşumlarını önlemek ve asimilasyon İşgücünün topraksal açıdan yeniden dağılımı ile planlı ekonomi sayesinde büyüme hedefi; çalışma kampları etnik azınlıkların mülkiyet paylaşımından dışlanması

SSCB Sonrası Yeni bağımsız devletler: Azerbaycan, Gürcistan, Ermenistan, Özbekistan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan, Tacikistan Bağımsızlık sonrası jeopolitik boşluk, doğal enerji kaynaklarının zenginliği, bölgesel ve küresel dikkatleri bu bölgeye çekti “Yeni Büyük Oyun” Aktörler: Rusya, Türkiye, Çin, İran, ABD ve Avrupa Amaç: petrol ve doğalgaz üretimini ve naklini üstlenmek

İç Dengeler Etnik farklılıklar: Sovyetleştirme politikaları kapsamında baskı altına alınan ulusal ve etnik kimlikler; bağımsızlık sonrası ulusal kimlik algısı arayışı Rus ve Slav azınlıkların yeni bağımsız devletlerin iç politikalarında dil-vatandaşlık gibi konularda sıkıntı yaratması Sovyetleştirme politikaları islamın etkisini yok edemiyor: islam, bireysel ve cemaat kimliği açısından siyasi araca dönüşüyor

Ekonomik ve siyasi açıdan; Orta Asya ve Hazar Havzası, petrol, doğalgaz ve altın endüstrisi sayesinde uluslar arası alanda avantajlı bir konumdalar Ancak; Bölgesel – küresel nüfuz mücadeleleri Güvensizliğin sebep olduğu silahlanma Fakirlik ve yozlaşma Uyuşturucu ticareti ve organize suçlar, siyasi ve ekonomik kalkınmanın önündeki engellerdir

Ör: Sovyet pamuk ihtiyacının %65’i Özbekistan’dan Ekonomik sorunlar: - Moskova tekeli yüzünden üretim yapılarıyla kendi ihtiyaçları arasında uçurum olduğunun fark edilmesi Ör: Sovyet pamuk ihtiyacının %65’i Özbekistan’dan karşılanıp, Slav Cumhuriyetleri’nin tekstil sanayisi için kullanılıyordu - Stratejik öneme sahip üretimlerde etnik denetim vardı Ör: Tataristan’daki savunma sanayi tesislerinde uzman olarak çalışanların çoğunluğu hâlâ Rus

Siyasal yapıda, otoriter devlet yapıları; Komünist ideolojinin yerine geçen yönetim, serbest piyasa ekonomisi felsefesini de taşıyan “laik otoritarizm” olarak tanımlanmakta; “komünist totalitarizmden liberal demokrasiye geçişte, iç dengeler göz önünde bulundurulunca, otoriter yönetim dönemi, istikrarın sağlanması ve ülkeyi bir arada tutmak için gerekli” algısı mevcut

III)Uluslar arası Dengeler Bölgesel Devletler Açısından: Türkiye, bağımsızlıklarını ilan eden eski Sovyet cumhuriyetlerini ilk tanıyan devletlerden + Rus etkisini kırmaya yönelik aktif dış politika; -destek ve yardım sözleri -bölgesel ve uluslar arası sorumluluk bilinci -KEİ ve ECO çerçevesinde karşılıklı fayda esasına dayalı bölge istikrarı sağlama girişimleri -BM antlaşmalarına, AGİT prensiplerine, insan haklarına saygıya davet

-TİKA (Türk İşbirliği ve Kalkınma Ajansı) 27 Ocak 1992’de kuruldu. Amaç: Türk dilinin konuşulduğu ve gelişmekte olan ülkelerin, kalkınmalarına yardımcı olmak, bu ülkelerle ekonomik, ticari, teknik, sosyal, kültürel, eğitim alanlarında işbirliğini geliştirmek - Türk Kültür ve Sanatları Ortak Yönetimi projesi 1993’te geliştirildi. Siyasi alanda imzalanan Dostluk ve İşbirliği Antlaşmaları’na ek olarak askeri eğitim işbirliğini öngören antlaşmalar imzalandı.

Türkiye’nin dahil olduğu enerji projeleri: Hazar kaynaklarının Avrupa’ya taşınmasında 21. yy İpek Yolu olarak sunulan Doğu-Batı Enerji Koridoru’nun gerçekleştirilmesinde ön ayak olmuştur 1998 BOTAŞ & GAZPROM Mavi Akım Projesi (2005’te çalışmaya başladı) Bakü-Tiflis-Ceyhan ham petrol boru hattı (4 Haziran 2006) &Kazakistan dahil oluyor (16 Haziran) Trans-Anadolu By-Pass petrol boru hattı (çalışmalar 24 Nisan 2007’de başladı) Bakü-Tiflis-Erzurum doğalgaz boru hattı (3Temmuz 2007)

Türkiye-Yunanistan-İtalya Doğalgaz Ulaştırma Koridorunun Geliştirilmesine ilişkin Hükümetler arası Antlaşma (26 Temmuz 2007) Nabucco Projesi (13 Temmuz 2009’da imzalandı) Rusya’dan hamle: Mavi Akım 2 doğalgaz boru hattı ve Samsun-Ceyhan petrol boru hattı projeleri (2009) çok yönlü koridor yaklaşımı & enerji güvenliği transit rolden enerji merkezine dönüşmek

Türkiye’nin avantajları: -Batı’nın, SSCB’den boşalan yerin, İran destekli İslam’ın doldurması yerine, Müslüman, fakat laik-demokratik Türkiye’nin model olarak kabul edilmesini desteklemesi -Bölge devletleriyle tarihi, kültürel, etnik, dilsel bağlar -NATO üyeliği Dezavantajları: Rusya Yeni bağımsızların Türkiye’den destek beklemelerine rağmen başka “ağabey” istememeleri

Rusya, Orta Asya ve Hazar Bölgesi’ni “arka bahçe” veya “yakın çevre” olarak adlandırmakta Dış politika amaçları: Güvenliğini ve jeopolitik çıkarlarını güvence altına almak için dost bir tampon bölge sağlamak Sınır uyuşmazlıklarına sebep olabilecek etnik anlaşmazlıkları engellemek ve istikrar temin etmek Bölge petrolünden ve doğalgazından azami oranda faydalanmak Yabancı güçlerin bölgede etkinlik kazanmasını önlemek: Ortak Güvenlik Antlaşması Teşkilatı ve Bağımsız Devletler Topluluğu

Rusya, enerji dağıtım tekelini kaybetmek istemiyor yüksek fiyatlandırma & enerji akışını durdurma yoluyla baskı (Ukrayna 2009) uzun dönemli antlaşmalar yoluyla Kazak, Türkmen ve Özbek gazını ticarileştirme Azerbaycan petrolünün ve doğalgazının Gürcistan üzerinden Avrupa’ya uzanan bir Kafkas koridorundan geçmesini önlemek için siyaset (Güney Osetya ve Dağlık Karabağ)

İran, Orta Asya ve Hazar kaynaklarının pazarlara ulaştırılmasında doğal geçiş alanı olduğu iddiasında; fakat ABD muhalefeti var; Kendi kaynaklarını limanlarından pazarlara ulaştırıyor, ama amacı: Türkmen ve Kazak doğalgazının taşıyıcısı olmak; 1997’de Türkmenistan ile İran arasında inşa edilen hat, Türkmenistan’ın doğrudan satış yaptığı tek hattır; Tebriz’den Ermenistan’a 140 km’lik boru hattıyla doğalgaz gönderiyor; ama yeterli değil.

Küresel Devletler Açısından ABD dış politikasının temellerinden biri enerji güvenliği Orta Asya ve Hazar = çıkar havzası Bölge devletlerinin uluslar arası sisteme entegre olmaları; piyasa ekonomisi ve demokratik yapıyı benimsemeleri Enerji kaynaklarının güvenli bir şekilde uluslar arası pazarlara taşınması

- 1994 Asrın Mukavelesi 1997’de Hazar “sorumluluk alanı” ilan ediliyor Hazar Koruma Programının tesisi Barış İçin Ortaklık Projesi (NATO kapsamında) GUUAM’ın desteklenmesi NATO’nun genişleme stratejisi: bölgede askeri üsler elde edilmesi ve Rusya ile Çin’in etkisinin azaltılması (Afganistan’daki askeri varlık)

Avrupa Birliği’nin enerji stratejileri: 1974: Yeni Enerji Politikaları Stratejisi tüketimi makul seviyeye düşürmek, arz güvenliğini sağlamak ve çevrenin korunması 1998: Enerji Şartı Antlaşması arz güvenliğini arttırmak, taşıma-dağıtım-kullanım verimliliğini yükseltmek ve çevreyi koruyacak tedbirler almak 2006 ve 2009 Rusya-Ukrayna Krizleri yeni politikalar üretilmesinde etkili

Avrupa Birliği, enerji politikasının üç ekseni: Rekabet gücü Enerji arz güvenliği 1995 Beyaz Kitap Çevrenin korunması ‘91 TACİS- ‘93 TRACECA – ’95 INOGATE gibi programlar ve EBRD gibi kurumlarla, bölgeye ticari- siyasi-güvenlik alanlarında Avrupa değerlerinin ithali Enerji güvenliğini ve sürdürülebilir kalkınmayı devam ettirmek için tek bir Avrasya enerji pazarı oluşturmak amacı: çoklu boru hatlarıyla enerji arz çeşitliliği

Çin’in, hızla büyüyen ekonomisi ve artan enerji talebi Orta Asya cumhuriyetleriyle 3 bin km sınırı var Enerji ihtiyacını stratejik güvenlik olarak algılıyor Dış politika önceliği: sınır güvenliği ve Hazar ile Orta Asya’nın enerji kaynaklarından azami ölçüde ekonomisini beslemek Şanghay İşbirliği Örgütü: Uygur bölgesinden kaynaklanan güvensizliği sona erdirmek ve radikal hareketleri kontrol ederek istikrar sağlamak Ucuz Çin malı ve bölge devletlerinin tüketimi, ticareti geliştirdi Bölgeden de Çin’e ilgi var: “Çin Modeli” + Rusya’ya karşı ekonomik ve siyasi denge umudu

- Türkmenistan’ı Özbekistan ve Kazakistan üzerinden Çin’e bağlayan 1200 km’lik doğalgaz boru hattı 2011’de çalışmaya başlayacak: Çin arz çeşitliliği sağlarken, Türkmenistan ve Kazakistan, Rusya bağımlılığından kurtulacak ve Türkiye üzerinden Avrupa’ya açılma zorunluluğu kalmayacak

Hazar ve Orta Asya’ya küresel ölçekte ilgi: SONUÇ Hazar ve Orta Asya’ya küresel ölçekte ilgi: Orta Doğu’nun istikrarsız yapısı Kaynak zenginliği Sovyet monopolünün sona ermiş olması Büyüyen ekonomiler ve artan enerji ihtiyacı Ekonomik kalkınmasını gerçekleştirmek için işbirliklerine yönelen yeni bağımsız devletler

Avantajlar: Bölge devletlerinde yatırım imkanları İhtiyaçlarına göre üretim çeşitliliği imkanı Tüketici çeşitliliği sağlanması Dezavantajlar: “Büyük Oyun” İç işlerine müdahale Güvensizlik temelli silahlanma yarışı Etnik çatışmaların körüklenmesi