SAKATLAR VE HALK SAĞLIĞI Y.Doç.Dr.Nadi Bakırcı M.Ü.Tıp Fakültesi Halk Sağlığı A.D.

Oturumun amaçları Sakatlığın halk sağlığı içindeki yerini tanımlamak Sakatlığa neden olan faktörlerin neler olduğunu tanımlamak (genetik faktörler-akraba evlilikleri, bulaşıcı hastalıklar, kazalar, beslenme bozukluğu, afetler, savaşlar vb.) Sakatlığa neden olan faktörlerin Türkiye ve dünyadaki durumu hakkında bilgi edinmek Sakatlıktan korunma stratejilerinin geliştirilmesi için gerekli bilgileri edinmek Sakatlıktan korunma stratejileri için öneri geliştirebilmek

Halk sağlığı açısından sakatlığa yaklaşım Toplum sağlığı yaklaşımında en sık görülen, en fazla öldüren ve sakat bırakan sağlık sorunları önemli ve öncelikli sağlık sorunları olarak değerlendirilir Halk sağlığı uygulamalarının temel adımları: GÖZLEM-İZLEM: Sorun nedir? RİSK FAKTÖRELERİNİN TANIMLANMASI: Soruna neden olan kaynaklar neler? DEĞERLENDİRME: Neler yapılabilir? UYGULAMA: Nasıl yapılabilir?

DÜNYADA DURUM? Dünyada yaklaşık 600 milyon engelli yaşıyor. Engellilerin %80’i yoksul ülkelerde yaşıyor ve çoğu temel hizmetlere ulaşamıyor. Gıda ve barınma ihtiyaçlarını karşılayamıyor. Tüm dünyada engelli sayısı giderek artıyor. NEDEN?

ENGELLİ SAYISINI ARTIRAN FAKTÖRLER nüfusun artışı, yaşam süresinin uzaması, savaşlar ve buna bağlı sakatlıkların artışı, kara mayınları, HIV ve AIDS, beslenme bozukluğu, kronik hastalıklardaki artış, madde bağımlılığı, kazalardaki ve doğal afetlerdeki artış…

Dünyada sağlık sorunlarının yıkımı, 1990 SAĞLIK SORUNU DALY*KAYBI (milyon) Solunum hastalıkları 123 Şiddet** 102 Perinatal sağlık sorunları 100 İshal 99 Nöro-psikiyatrik hastalıklar 93 Kanser 79 Aşı ile korunabilen hastalıklar 68 Tropikal hastalıklar 66 Anne sağlığında yaşanan sorunlar 59 Beslenme bozuklukları 54 * Disability Adjusted Life Years (Sakatlık Eklenmiş Yaşam Süresi) ** Savaş, otomobil kazaları, düşmeler, cinayet ve intihar

2020 yılı için en fazla DALY kaybı yaratacak ilk 13 neden 1. Kalp hastalıkları 2. Majör depresyon 3. Trafik kazaları 4. Serebrovasküler hastalıklar 5. Kronik obstruktiv akciğer hastalıkları 6. Alt solunum yolu enfeksiyonları 7. Verem 8. Savaş 9. İshalli hastalıklar 10. HIV/AIDS 11. Perinatal sağlık sourunları 12. Şiddet 13. Doğumsal anomaliler

TÜRKİYE’DEKİ DURUM (DİE - 2003 ÖZÜRLÜLER ARAŞTIRMASI SONUÇLARI-) Türkiye’de engelli sayısı yaklaşık 8,5 milyon Nüfusun %12.29’unu oluşturuyor

ORTAYA ÇIKIŞ ZAMANINA GÖRE ENGELLİLERİN ORANI ORTOPEDİK GÖRME İŞİTME ZİHİNSEL DİL KONUŞMA DOĞUŞTAN 23,91 20,41 29,49 47,92 46,63 SONRADAN 73,30 76,32 67,10 49,89 50,16

DOĞUŞTAN SAKATLIĞIN NEDENİNE GÖRE ENGELLİ NÜFUS ORANI Ortopedik Görme İşitme Zihinsel Bilmiyor 53,34 51,91 54,99 43,91 Genetik veya kalıtsal bozukluk 16,96 23,42 19,74 22,91 Doğum travması 9,73 4,75 6,03 6,52 Doğum sırasında bebeğin oksijensiz kalması 6,11 4,20 1,35 10,36 Kan uyuşmazlığı 3,76 5,38 6,45 6,56 Annenin hamileliğinde geçirdiği hastalıklar 3,31 4,19 4,41 3,33 Annenin hamileliği sırasında kullandığı ilaçlar 2,53 2,30 1,60 2,14 Annenin hamileliğinde yetersiz/kötü beslenmesi 2,04 2,11 1,03 2,26 Bilinmeyen 2,22 1,73 4,40 2,00

SONRADAN OLUŞAN SAKATLIĞIN NEDENİNE GÖRE ENGELLİ NÜFUS ORANI Ortopedik Görme İşitme Zihinsel Kaza 41,17 25,45 11,03 9,33 Hastalık 41,20 47,38 58,44 54,98 İlaç kullanımı 2,70 1,01 1,12 1,49 Zehirlenme 0,19 0,24 0,84 Beslenme bozukluğu 0,76 0,45 0,25 0,66 Madde bağımlılığı 0,09 0,28 Diğer 6,05 7,58 14,42 10,83 Bilmiyor 5,72 15,55 2,6 18,27 Bilinmeyen 2,12 2,06 12,15 3,61

Sağlığın ana belirleyicileri Sosyo-ekonomik ve çevresel faktörler İş çevresi Eğitim Tarım-gıda üretimi Su ve Sanitasyon Yaşam biçimi barınma Sağlık hizmetleri yaş,cinsiyet kalıtım,vb.. işsizlik v.b. Sağlığın ana belirleyicileri

SAKATLIĞIN OLUŞMASINDAKİ TEMEL FAKTÖRLER Genetik Faktörler: Akraba evlilikleri- Türkiye’deki evliliklerin %22-25’i akraba evlilikleridir. Bu evliliklerin yarısına yakını (%40) Güneydoğu Anadolu bölgesinde görülmektedir. akraba evlilikleri son 20 yılda giderek yükselmektedir ve 1998’de %25’lere kadar tırmanmıştır. En önemli nedenler arasında sosyo-kültürel nedenler ve eğitimsizlik (özellikle kız çocuklarının eğitimi) önemli yer tutmaktadır. Akraba evliliklerinde bebeğin doğumsal anomalili olma riski iki kat artmaktadır. (%2’den %4’e)

Ana-çocuk sağlığına bağlı nedenler: Doğuma kadar gebeler 6-8 kez izlenmelidirler. (Türkiye’de doğumların %58’inde gebeliğin ilk altı ayından önce doğum öncesi bakım alınmış olup ortalama izlem sayısı 4,5 dir.) Türkiye’de gebelerin çok küçük bir kısmı tetanoz aşısı olmaktadır (%29 iki veya daha fazla doz) Türiye’de özellikle kırsal alanda ve doğuda toplam doğurganlık hızı yüksektir (doğuda %4.19; batıda %2.03) Ortalama doğum aralığı yaklaşık 3 yıl (37 ay). Riskin başladığı 2 yıldan az aralıkta doğum oranı özellikle doğu bölgelerinde, kırsal bölgelerde ve eğitimi düşük olanlarda daha sık görülmektedir Doğumu sağlık kuruluşlarında yaptırma batıda %86,6 iken doğuda %44.4 tür. Eğitimi olmayanlarda %44,5 iken orta okul bitirmişlerde %96,2 ‘ye çıkmaktadır. İshalli hastalıklar halen sık görülmektedir. (iki haftalık sıklık %20) Türkiye’de emzirme oldukça yaygındır. (%95’i belirli bir süre emzirilmektedir). Ancak ek gıdaya erken başlanıyor (bebeklerin yarısına bir aylıkken ek gıda veriliyor) Bir yaşındaki çocukların %78’i Polio ve karma aşıların üçüncü dozuna ulaşmışlardır.

0 YAŞ GRUBU (0-11 ay) VE GEBE TT AŞI ORANLARI, 2002 TÜRKİYE BCG %77 DBT/POL3 %78 KIZAMIK %82 HEP 3 %72 TT2+ %37

0 yaş grubu (0-11ay) OPV3-DBT3 aşı oranları Türkiye, 2001,2002 <50% 50-79% 80-89% >90% 2002

Kazalar: "Önceden planlanmayan ve öngörülemeyen bir zamanda ortaya çıkan, can ve mal kaybı ile sonuçlanan kötü olay" "Bilinen yanlış davranış ve ihmaller ya da nedenler zincirinin son halkası olup daha önce alınacak önlemlerle kaçınılabilir ve korunulabilir bir olay"

Sınıflama genellikle kazanın oluş yeri ve nedenine göre yapılmaktadır: Trafik kazaları İş kazaları (İşyerinde ya da işin yürütüm koşulları nedeniyle oluşan bütün kazalar) Endüstriyel kazalar (patlamalar, yangınlar, zehirlenmeler, radyasyon vb) Spor kazaları, Okul kazaları (suda boğulma, düşme, vb) Ev kazaları (zehirlenmeler, yangınlar, düşme, kesiler, elektrik kazaları)

Trafik kazası: İş kazası: Tüm yaralanmalar içinde motorlu taşıt kazaları (%16) önemli yer tutmaktadır. Türkiye’de taşıt sayısına göre trafik kazaları Almanya'dan dört, İngiltere'den sekiz, ABD'den sekiz kat daha fazladır. İş kazası: Dünya'da her gün 900 kişi, Türkiye’de ise her gün üç kişi iş kazası nedeniyle yaşamını yitirmektedir. Ülkemiz iş kazaları açısından dünyada ilk sıralardadır. SSK İstatistiklerine göre, 2000 yılında ülkemizde kayıtlara geçen 74.847’i iş kazası olmuştur. İş kazası sıklık hızı ülkemizde 2000 yılında 7.36 dir. Kazaların %70’ni aşkın kısmı ise 50’den az işçi çalıştıran iş yerlerinde olmaktadır.

Afetler “Stres, kişisel yaralanma, fiziksel hasar ve geniş çaplı ekonomik yıkıma neden olan çevresel etkilere veya silahlı çatışmalar” Doğal afetler Deprem, sel, kuraklık, fırtına, vb. İnsan eliyle oluşan afetler Savaş, endüstri kazaları, vb.

Küresel Isınmanın Etkileri Doğal Afetlerde Artış sel, kuraklık, fırtına sayısı ve şiddetinde artış Meteorolojik afetlerlerde son 40 yılda sayısında üç kat, maliyetinde ise 8 katlık bir artış var

BİLDİRİLMİŞ DOĞAL AFETLERİN YILLARA GÖRE DAĞILIMI (1975-1999) sayısı yıllar Kaynak: The OFDA/CRED International Disaster Database

DOĞAL AFETLERDEN ETLİLENMİŞ KİŞİLERİN YILLARA GÖRE DAĞILIMI (1975-1999) sayısı yıllar Kaynak: The OFDA/CRED International Disaster Database

DÜNYADA AFETLER- 4 EN ÇOK ETKİLENENLER YOKSULLAR AFETLERİN % 95’İ, DÜNYA NÜFUSUNUN %66’SINI OLUŞTURAN YOKSUL ÜLKELERDE, GELİŞMİŞ ÜLKELERDE AFET BAŞINA 500 ÖLÜM, GELİŞMEKTE OLAN VEYA GELİŞMEMİŞ ÜLKELERDE 3000+ÖLÜM

DOĞAL AFETLERİN ÜLKELERE GÖRE DAĞILIMI (1975-1999) Kaynak: The OFDA/CRED International Disaster Database

DOĞAL AFETLERDE ÖLENLERİN ÜLKELERE GÖRE DAĞILIMI (1975-1999) Kaynak: The OFDA/CRED International Disaster Database

Savaşlar 2020 yılı-savaşlar en fazla öldüren ve en fazla sakat bırakan ilk 10 neden arasında yer alacak

Son 10 yılda... 2 milyon çocuk çatışmalar nedeniyle öldü 4-5 milyon çocuk sakat kaldı 12 milyon çocuk evsiz 1 milyondan fazla çocuk kimsesiz kaldı 10 milyon çocuk psikolojik travmaya uğradı (UNICEF, 1995)

Mayınlar uzun yıllar boyunca büyük bir tehlike olarak kalıyorlar 108 ülkede yaklaşık 250 milyon kara mayını Her yıl 26.000 sivili etkiliyor (üçte biri çocuk) Milyonlarca hektar tarım alanı kullanılmaz halde Ülkemizde 1987’den beri 946 kişinin ölümüne, 2712 kişinin yaralanmasına yol açtığı bildirildi

Mayınların temizlenmesi çok pahalıdır ve çok uzun yıllar alıyor. (Afganistan’da BM, 112 mayın temizleme ekibi oluşturdu ve öncelikli bölgeleri temizlemek için 15 yıllık bir kestirim yaptı. Afganistan topraklarının %20’sini temizlemek için ön görülen süre ise 4.285 yıldır!)

KORUNMA “Devletler; sakatlığa neden olabilecek durumların meydana çıkartılması; değerlendirilmesi ve bunların giderilmesi hususunda uzmanlardan oluşan kadrolarca yürütülen programları takip etmelidirler. Böylelikle, sakatlığa neden olabilecek etkenlerden korunulması bunların azaltılması ya da yok edilmesi sağlanmış olabilecektir. Bu türden programlar, bireysel düzeyde sakatların ve ailelerinin tam katılımlarını sağlamasının yanı sıra planlama ve değerlendirme düzeyinde sakatlarla ilgili kuruluşların katılımlarını gerçekleştirmeyi garanti etmelidir.” (Sakatlar için Birleşmiş Milletler Standart Kararları)

Korunma staratejilerinde halk sağlığı yaklaşımı Birincil korunma: Risklerin ortadan kaldırılması. Sakatlığın oluşmasına neden olacak faktörlerin ortaya çıkmasının önlenmesi İkincil korunma: Sağlık riski ortaya çıkmışsa bunun sakatlık yaratmasını önlemek için alınan önlemler. Üçüncül korunma: Sakatlık ortaya çıktığında kişinin yaşamdaki zorluklarını ortadan kaldırmak için yapılan uygulamalar. (tıbbi ve sosyal rehabilitasyon)

Planlamada ana unsurlar SAĞLIK İHTİYAÇLARINININ BELİRLENMESİ ÖNCELİKLERİN BELİRLENMESİ EYLEM

Öncelikler için skor belirleme yöntemi SKORLAR 1 2 3 Sorunun önemi Düşük Orta Yüksek Girişimin Uygulanabilirliği Girişimin maliyeti Beklenen sonuçları