MÜCADELE GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Etüt ve Proje Daire Başkanlığı ÇÖLLEŞME VE EROZYONLA MÜCADELE GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Etüt ve Proje Daire Başkanlığı Ahmet KÜÇÜKDÖNGÜL Orman Mühendisi Oyuntu Islahı Tedbirleri Şubat-2013
Oyuntu Islahı Tesisleri Oyuntu erozyonu, yüzey erozyonunun ilerlemiş safhasıdır. Çizgi erozyonu ilk safhadır. Daha fazla ilerlemiş, derinleşmiş ve dere şeklini almış oyuntulara sel yarıntısı, daha büyüklerine ise sel dereciği denir. Taşkın olayının da başlıca nedenidir. Su, Rüzgar, Çığ, Kitle Hareketleri, Buzul Erozyonu. En önemlisi su, rüzgar, çığ, heyelan, buzul erozyonu. Erozyonun işleyişi: Toprak parçacıkları yağmur damlası etkisi ile kopar, parçacıklar süspanse olur, toprak su ile taşınır, su içindeki süspanse halinde toprak çöker. Su erozyonunu meydana getiren faktörler; hidrolik etki (kütle, akış hızı), mekanik etki, çözücü etki. Su erozyonuna etki eden faktörler; iklim, topoğrafya, vejetasyon, toprak, insan. Su erozyonuyla mücadele ederken alınacak önlemler; Yamaçlarda alınacak tedbirler, oyuntularda alınacak tedbirler ve çürük yamaçların sağlamlaştırılması
Kemal AŞK’ a göre oyuntu erozyonu derinlikleri Çizgi Erozyonu <30cm Sel Yarıntısı 30-100cm Sel Dereciği 100-300cm Ana Sel Deresi >300cm Kemal AŞK’ a göre oyuntu erozyonu derinlikleri
Oyuntu Erozyonu İle Mücadele 1- Su Toplanma Bölgesindeki Oyuntularda Alınacak Önlemler Çevirme Hendekleri Boşaltma Kanalları Sınai Tesisler (Enine Yapılar) - Kuru Duvar Eşikler - Miks Eşikler - Biyolojik Yapılar - Gabyon Uygulamaları - Diğer Tesisler 2- Ana Sel Deresinde Yapılacak Sınai Tesisler
Şanlıurfa İli Direkli Havzası Toplanma Bölgesi Boğaz Bölgesi Birikme Bölgesi Oyuntu erozyonunun başlamasını önlemek için yapılan masraflar, başladıktan sonra yapılan masraflardan daha ekonomiktir. Oyuntu erozyonu için alınacak önlemler yamaç ıslahı için alınacak önlemlerden ayrı düşünülemez. Ayrıca doğal dengenin bozulduğu alanlarda kültürel tedbirler alınmadan bir oyuntu ıslahı tedbiri düşünülemez. Su toplanma bölgesinde yapılan çalışmaların amacı ise; tabanı ve yamaçları sağlamlaştırmak, toprağın dere yatağına taşınmasını önlemek, vadiye giden su ve metaryeli azaltmak, havzanın verim gücünü muhafaza etmek veya yükseltmektir. Şanlıurfa İli Direkli Havzası
Erçek Sel Kontrol Projesi Çevirme Hendekleri (Saptırma Kanalları) Oyuntuya gelen yüzeysel suların oyuntu içine girmeden, memba kısmının üstüne yapılan kanal aracılığıyla başka bir alana akıtılır. 2-4 dk yağış alanına sahip oyuntularda başarı ile kullanılmaktadır. Oyuntulara gelen suları önlemek, terasların korunması için, sınai tesisleri ve tarım arazilerini korumak amacıyla tesis edilebilir. Erçek Sel Kontrol Projesi
Tesisteki amaç; Yüzeysel akışın yönünü değiştirmek, Bina, yol vb. tesislerin yüzeysel akıştan zarar görmesini engellemek, Yüzeysel suların belli alanlarda yayılmasını sağlamak, Teraslanmış araziyi, aşırı yüzey akışından korumak, Verimli arazileri taşınma ve siltasyondan korumak amacı ile yamaçtaki küçük yandereciklerde oluşan taşkınların güvenli bir şekilde başka bir yere aktarılması.
Eğim Çevirme hendeklerinde eğime dikkat edilmelidir. Eğimin fazla olması suyun hızınıda artıracaktır ve oyulmaları artıracaktır. Hız düşük olursa kanalda siltasyon birikmesine neden olacaktır. Bitki örtüsü ile kaplanmamış sığ topraklarda eğim en yüksek %1 olmalıdır. Sürekli bitki örtüsü ile korunan kanallarda ise bu meyil %2-3 olabilir. Yağış sularının boşalacağı alanlara dikkat edilmelidir. Suların boşalacağı yerler boşaltma kanalı olabilir, yamaç yüzey olabilir.
Boşaltma Kanalları Eğimli teras şebekesi uygulanan alanlarda veya herhangi bir teras tesisi uygulanmayan alanlarda, yağış sularının toplanarak güvenli bir şekilde bir su kanalına veya güvenli bir alana ulaştıran tesislerdir. Boşaltma kanallarında fazla su birikmesi, seviye farkı ile oyulma söz konusu olabilir. Bu kanallara bitki örtüsü takviyesi yapılması yapılan eşiklerin etkisini artırmaktadır.
Tesisin amacı; akış sularının kontrollü bir şekilde saha dışına çıkarılmak, terasları ve diğer tesisleri güvence altına almak ve yamaç üzerinde oluşacak erozyonu önlemektir.
Sınai Tesisler Oyuntularda, taban meyilinin düşürülerek taban oyulmasının önlenmesi ve su hızının azaltılması için su akım doğrultusuna dik uygulanan canlı ve cansız tesislerdir. Sınai tesisler taban ve kıyı oyulmalarını önlemekte ve bitkilere iyi bir ortam sağlanır. Her noktaya sinai tesis yapılması gerekmeyebilir.
n= İnşa edilecek seki adedi Bir derede birden fazla ıslah sekisi yapılması planlanırsa şu formül uygulanır; h1-h2 n= _____________ h n= İnşa edilecek seki adedi h1= Derenin en yüksek ve en alçak noktaları arasındaki yükseklik farkı h2= Denge eğimine tekabül eden yükseklik h= Sekilere verilecek ortalama yükseklik Denge meyili kabul edilebilir en yüksek değer alınır. Yüzey erozyonu kontrolünün tam sağlanamadığı küçük havzalarda, denge meyili %4’ e kadar düşebilir.
Örnek Çözüm: Ortalama eğim %30, dere uzunluğu 500m ve denge eğimini %10 yapmak istersek; h1= 500x30/100= 150 m h2= 500x10/100=50 m h= 1m yükseklik verirsek h1-h2 150-50 n=_________=__________= 100 adet seki inşa edilecektir. h 1 Taban oyulması önlenmeli; büyük, kenarlı, köşeli ve yassı taşlar daha çok savak ve kuru duvar üzerinde kullanılır; kanat yüksekliği iyi ayarlanmalıdır; eşikler sağlam zeminlerde ve bol rusubat tutacak noktalarda yapılmalıdır
1m yükseklikte kuru duvarın hacmi 3,7m³, 1,5 m yükseklikte 7,25 m³, 2 m yükseklikte ise 11,75 m³ hesaplanmıştır. Bu hesaba göre 1 m yükseklikte 100 adet kuru duvar eşikte; 100 x 3,7= 370 m³ hacminde materyal kullanılacaktır. 2 m yükseklikte 50 adet kuru duvar eşikte ise; 50 x 11.75= 587,5 m³ hacminde materyal kullanılacaktır. 2 m yükseklikte yapılan kuru duvar eşikte yaklaşık %60 daha fazla materyal kullanılmıştır.
Tesis edilecek objenin ebatları; dere havzasının büyüklüğüne, yarıntının önemine, eşiğin derenin alt veya yukarı kısımlarında tesis edilecek olmasına göre değişir. Tesis yüksekliği ve dere tabanı genişliği maliyeti etkileyen en önemli 2 faktördür. Dere tabanı genişliği tamamen doğal yapı ile ilgili olduğundan, maliyeti düşürmek açısından bu etkenle oynamak mümkün değildir. Harçlı sekilerde seki yüksekliği kuru duvara göre daha fazla etkilemektedir. Derede bol miktarda taş varsa kuru duvar eşik, bitki örtüsü çok ise bu malzemeden faydalanılmalıdır.
Kuru Duvar Eşik Harçsız olarak inşa edilen enine yapılardır. Sel yarıntısı ve sel dereciği ıslahında kullanılır. Dere civarında bol miktarda amaca uygun taş varsa ıslah edilmesi uygun olur. 0,7-2m yüksekliğinde yapılır. Eşik yüksekliği, doğal dere tabanı ile savağın en alçak noktası arasındaki mesafedir.
Kuru duvar eşik yapımında dikkat edilecek hususlar; Yükseklik iyi ayarlanmalıdır, Kullanılacak taşlar köşeli olmalıdır, Eşik temeli sağlam bir zemin üzerine dayandırılmalıdır, Derenin en dar yerine inşa edilmelidir, Dere eksenine dik olarak yerleştirilmelidir, Eşikler birbirini destekleyecek aralıklarla uygulanmalıdır, Kanat duvarları şevlere 1m kadar sokulmalıdır. İri ve düzgün taşlar sekinin en üst kısmında kullanılmalı, havzanın yukarısından ve tali derenin alt kısmından başlanmalı, savak boyutu maksimum debiye %20 oranında hava payı eklendikten sonra yapılmalı,
Miks Eşik Kuru duvar eşiklerin yeterli olamayacağı daha derin ve geniş oyuntularda miks eşikler uygulanır. Miks eşik inşaatına mecbur kalmadıkça başvurulmamalıdır. Yüksekliği en fazla 3 m olmalıdır. Tesis kanatlarının gerisindeki şevlere kavak, söğüt, iğde çelikleri veya dişbudak, akasya, akçaağaç vb. yöreye en uygun ağaç türlerine ait fidanlar dikilir yada meşe, badem ve ceviz tohumları ekilir. Kuru duvar 5 m’ den fazla olmayacak. Merdiven basamakları şeklinde birbirini takip etmelidir. 2-3 sene sonra sahaya tekrar girmek zor olacağı için ağaçlandırma tesis inşasından sonra yapılabilir.
Biyolojik Yapılar Enine yapıların tesisinde sürgün verme yeteneği yüksek, canlı bitki malzeme kullanılabilir. Biyolojik tesislerden, dere yatağı ıslahında başarılı ve kalıcı sonuçlar alınması ve ekonomik olması nedeniyle önerilir. Debisi fazla olan sel dereciklerinde örme çitler, daha küçük sel yarıntılarında ise çalı demetli canlı çitler kullanılır. Kazık çakılması kolay ve rutubetli derelerde rahatlıkla kullanılabilir.
Örme Canlı Eşikler Taban ve yanlarda oyulmaların devam ettiği derecikler örme canlı materyallerle tahkim edilebilir. 25-30 cm derinlik ve 30 cm genişliğinde bir hendek açılır. 6-15 cm çap ve 1-1.5m uzunluk kazıklar, en az 1/3’ ü toprağa girecek şekilde 30-50 cm ara ile çakılır. Meşe, söğüt, kavak dalları ile kazıklar arası örülür arka tarafı toprakla doldurulur. Rutubet durumunun iyi olması gerekiyor.. Söğüt, kavak
Çalı Demetli Canlı Eşikler Örmeye elverişli olmayan materyal, 20-30 cm çaplı demetler halinde bağlanır. İster dal demetleri ile isterse örme şeklinde yapılan canlı eşiklerin ön yüzündeki aralıklardan söğüt ve iğde çelikleri ve dalları sokularak canlı çit sistemi güçlendirilir. 8-12 cm çap, 120-180cm uzunluktaki kazıklar en az 1/3’ ü toprağa girecek şekilde çakılır. Kazıkların üst kısmına hendek açılarak çalı demetleri yerleştirilir.
Çalı demetli canlı eşik yapımı
Diğer Tesisler Çalı Demetli Toprak Sedde 20 cm çalı demeti, 10 cm toprak serilere sıkıştırılır. En üst kısımda toprak sıkıştırıldıktan sonra, orta kısmında suyun akacağı yere taş kaplama yapılır. Mansaptan membaya %10 meyilli hendek açılır. Dalların kalın uçları membaya bakacak şekilde yerleştirilir.
Çuvallı Toprak Sedde Çuvallı Toprak Sedde Toprak derinliğinin fazla, kil oranının yüksek olduğu meyilli, stabilizasyon malzemesi bulunmayan alanlarda, 50 cm. uzunluğunda ve en az 30 cm. genişliğinde, çuvalların içerisine toprak malzeme doldurularak, duvar şeklinde üst üste istiflenmek şekliyle çuvallı seddeler oluşturulur. Yüzeysel akışın fazla olduğu alanlarda, rusubat birikmesinin yoğun olması nedeniyle aşırı birikme, yapılan seddelerin kısa sürede tahrip olmasına neden olduğundan bu tür alanlarda kullanılmamalıdır. Bu tesis geçici bir tesis olup, arkasının bitkilendirilmesi ile devamlılığı sağlanmalıdır.
Kafes Tel Eşikler Açıklıkları 1,5-2 cm’ yi geçmeyen kafes tel kullanılabilir. 60 cm’ den yüksek olamazlar. 4mm’ lik çelik tel ve kafes tel kullanılır.
Kafes tel eşik yerine geosentetik malzeme kullanılabilir Kafes tel eşik yerine geosentetik malzeme kullanılabilir. Şuanda deneme çalışmaları yapılmaktadır. Ankara-İstanbul yolu üzerinde geonetlerle ilgili deneme sahaları kurulmuştur ve projelerde geonet uygulamaları yer almaktadır. Çamlıdere mevkii.
20x40 hendek açılıyor. 105cm uzunluğundaki telin 70cm’ den yukarı kıvrılarak memba tarafına yani hendeğe yerleştiriliyor. Gergi teli ile L demir kazıklara sabitleniyor. L kazıklar 140 cm’ dir. 1,5m ilerisine 90 cm boyunda gerdirme kazığı kullanılır. Genelde 2,5x2,5 aralıklı tel kullanılır. Çakıl ve küçük taş varsa 1,5x1,5 aralıklı tel kullanılır.
Çelik örgü tellerle yapılmış seki
Eşik Yapımında Gabyon Uygulamaları Gabyon kapalı kafes tellerinin içlerinin taş, çakıl gibi materyallerle doldurularak eşikler oluşturulmasıdır. Zemine göre şekil almasından dolayı kullanış açısından güvenilirdir. Amaca uygun taş yok ise gabyon kullanılmalıdır.
Yılanlı Havzası yan kollarından bir görünüm Çevirme hendeği ve galvenizli kafes tel eşik yapımı planlanmıştır
Samsun Mert Irmağı Yılanlı Havzası Yapılacak İşler Haritası
Samsun Mert Irmağı Sağırgeçit Havzası
Şanlıurfa İli Direkli Havzası
Teknik Şartname Oyuntuların İncelenmesi Oyuntularda, oyuntu boyunca en fazla 250 metrede bir inceleme noktası alınacak ve memba ve mansaba bakacak şekilde en az iki adet olmak üzere oyuntunun fotoğrafı çekilecek ve "Oyuntu İnceleme Çizelgesi" (Ek-3) doldurulacaktır. Oyuntu uzunluğu 250 metrenin altında olan oyuntularda en az 1 (bir) inceleme noktası alınacaktır. Oyuntularda 50 cm ve daha derin olanlar dikkate alınacaktır. Oyuntu inceleme noktaları topografya ve drenaj haritasında gösterilecektir.
5. 2. 2. OYUNTU ISLAHI FAALİYETLERİ 5. 2. 2. 1 5.2.2. OYUNTU ISLAHI FAALİYETLERİ 5.2.2.1. Enine Yapılar : Kuru duvar eşikler, harçlı sekiler, biyolojik yapılar, çalı demetli toprak sedde, çuvallı toprak sedde, kafes tel eşik, ıslah sekiler vb. tesislerden hangileri kullanılacaksa izahı yapılacaktır. Dizpozisyondaki Çizelge 10 (ENİNE TESİS ÇİZELGESİ) doldurulacaktır.
TEŞEKKÜRLER