ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ ANALİZLERİ: ARZ VE TALEP MODELLERİ

ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ HATIRLATMALAR Geçtiğimiz konularda uluslararası ticaret arz yönünden incelenmişti. Fakat karşılaştırmalı üstünlükler teorisi ülkelerarası fiyat farklılığına bağlıdır. Göreceli fiyatlar ise arz ve talep faktörleri tarafından birlikte belirlenir. Dış ticaret yapan ülkelerin talep koşullarına yer verilmedikçe, analizlerin şu gibi yönlerini belirlemek mümkün olmaz: Dönüşüm eğrisi üzerinde dış ticaret denge noktası Uluslar arası denge fiyat oranı (dış ticaret hadleri) Dış ticaret sonrası tüketim ve üretim noktaları 05.04.2017 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ

DIŞ TİCARET HADLERİ (TERMS OF TRADE) İhraç mallarının ithal malları ile değişim oranı olarak tanımlanır. 05.04.2017 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ

I. ULUSLARARASI GÖRECELİ FİYATLARIN (DIŞ TİCARET HADLERİ) OLUŞUMU Ricardo’ya göre ülkelerin yurtiçi üretim maliyetleri oranı uluslar arası ticarette denge ticaret hadlerinin sınırlarını belirler. Ancak Ricardo modeline dayanarak dış ticaret hadlerinin hangi noktada oluşacağını belirleme imkanı yoktur. Çünkü bu arz yanında talep koşullarına da bağlıdır. 05.04.2017 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ

I. ULUSLARARASI GÖRECELİ FİYATLARIN (DIŞ TİCARET HADLERİ) OLUŞUMU Türkiye ve ABD’yi ele alarak sabit verim koşulları altında buğday ve kağıdın iç maliyet oranlarının aşağıdaki gibi olduğunu varsayalım: Türkiye, 1 buğday, ½ kağıt ABD, 1 buğday, 2 kağıt Bu iç maliyetler her iki ülke için karlı dış ticaretin sınırlarını oluşturur. 05.04.2017 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ

I. ULUSLARARASI GÖRECELİ FİYATLARIN (DIŞ TİCARET HADLERİ) OLUŞUMU İki ülkenin iç maliyet doğruları arasında kalan alan iki taraf için de ticarette kârlı alandır. Dış ticaret hadleri, bir ülkenin yurt içi maliyetlerine ne kadar yaklaşırsa diğer ülkenin dış ticaret kazançları o derece artar. Türkiye için ticaret kârlı değil ABD için ticaret kârlı değil ABD’nin iç maliyet doğrusu İki taraf için kârlı ticaret alanı Türkiye’nin iç maliyet doğrusu Buğday Kağıt O Grafik 1: Arz Modeline Göre Kârlı Dış Ticaret Alanı 05.04.2017 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ

I.A. KARŞILIKLI TALEP KANUNU (Reciprocal demand law) John Stuart Mill bu model ile ilk defa dış ticarette talep koşullarına yer vermiştir. Dış ticarette denge fiyatları, iki ülkeli modelde ülkelerden birinin, diğerinin malına olan talebinin şiddetine bağlıdır. Bir ülkenin karşılıklı talebi, kendi malından vereceği bir birim için diğerinin malından talep edeceği miktarla ölçülür. 05.04.2017 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ

I.B. TEKLİF EĞRİLERİ (Offer Curves) Karşılıklı talep teorisi, Alfred Marshall tarafından geliştirilerek teklif eğrileri adı verilen grafikle gösterilmiştir. Ülkenin bir miktar ithal malı karşılığında önerdiği ihraç malı tutarına teklif adı verilir. Teklif eğrisi, ithal malı bir birim artırılırken, ülkenin kendi malından önereceği miktarı gösteren eğriye denir. Bir teklif aynı anda üç şeyi ifade eder: İhraç miktarı İthal miktarı Uluslar arası fiyat oranı 05.04.2017 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ

ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ I.B. TEKLİF EĞRİLERİ (Offer Curves) Türkiye’nin Varsayılan Teklif Eğrisinin Elde Edilişi D (10k:5b) Buğday Kağıt A (10k:20b) B (10k:15b) C (10k:10b) T O Grafik 2: Türkiye’nin Varsayılan Teklif Eğrisi OT eğrisi üzerindeki fiyat doğrularının giderek dikleşmesi, ticaret hacmi genişledikçe Türkiye’nin, ancak buğday fiyatının kağıt cinsinden yükselmesi sonucu ticareti kabul edeceğini gösterir. Çünkü artan ithal malı miktarının ülkeye sağladığı marjinal fayda azalmaktadır. 05.04.2017 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ

ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ I.B. TEKLİF EĞRİLERİ (Offer Curves) ABD’nin Varsayılan Teklif Eğrisinin Elde Edilişi Buğday Kağıt O M (10k:5b) N (10k:10b) P (10k:15b) R (10k:20b) Grafik 3: ABD’nin Varsayılan Teklif Eğrisi U Türkiye’nin teklif eğrisine benzer bir şekilde elde edilen ABD’nin teklif eğrisi görülmektedir. 05.04.2017 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ

I.B. TEKLİF EĞRİLERİ (Offer Curves) Denge Dış Ticaret Haddinin Oluşumu OT:Türkiye’nin teklif eğrisi Kağıt T P OU:ABD’nin teklif eğrisi U ABD’nin iç fiyat oranı OP: Türkiye ve ABD arasında dengeyi sağlayan ticaret haddidir. Türkiye’nin iç fiyat oranı O Buğday Grafik 4: Teklif Eğrileri ve Denge Ticaret Hadleri 05.04.2017 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ

ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ I.B. TEKLİF EĞRİLERİ (Offer Curves) Denge Dış Ticaret Haddinde İthalat ve İhracat Miktarları T Kağıt Dengeyi sağlayan ticaret haddinde OL : Türkiye’nin buğday ihracı MP : ABD’nin buğday ithali OL=MP LP : Türkiye’nin kağıt ithalatı OM : ABD’nin kağıt ihracı LP=OM P M U O L Buğday Grafik 4.1: Teklif Eğrileri ve Denge Ticaret Hadleri 05.04.2017 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ

ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ I.B. TEKLİF EĞRİLERİ (Offer Curves) Denge Dış Ticaret Haddi DIŞINDA İthalat ve İhracat Miktarları T Kağıt N OS, OP’den buğday lehine daha yüksek bir ticaret haddidir. S P M U R OV: Türkiye’nin Buğday İhracı OY: ABD’nin Buğday İthali OV>OY VY buğday arz fazlası ON: Türkiye’nin Kağıt İthali OR: ABD’nin Kağıt İhracı ON>OR NR kağıt talep fazlası O Y L V Buğday Grafik 4.2: Teklif Eğrileri ve Denge Ticaret Hadleri 05.04.2017 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ

I.C. TEKLİF EĞRİSİ MODELİNİN YARARLARI (Offer Curves) Arz ve talep koşullarını Karşılaştırmalı üstünlük yapılarını Ticaret dengesini sağlayan uluslararası fiyat oranlarını Uluslararası denge ihracat ve ithalat oranlarını Her ülkenin dış ticaretten sağladığı toplam kazançları gösterir 05.04.2017 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ

I.D. TEKLİF EĞRİLERİNDE KAYMALAR (Offer Curves) Teklif eğrileri bir ülkedeki arz ve talep koşullarının değişmesinden etkilenir. Bu değişim birbirine zıt iki durum oluşturur. Ticaret hadleri etkisi Ticaret hacmi etkisi 05.04.2017 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ

I.D. TEKLİF EĞRİLERİNDE KAYMALAR (Offer Curves) Türkiye’de halkın zevk ve tercihleri ithal malı kağıt yönünde değişmiştir. Türkiye bir miktar kağıt karşılığında daha fazla buğday vermeyi kabul eder. Buğday fiyatları düşer. Teklif Eğrisi OT1 şeklinde sağa kayar. Kağıt N S P1 A P R Dış ticaret hacmindeki genişleme refah düzeyini olumlu etkilerken; dış ticaret hadlerindeki bozulma ise refah düzeyini olumsuz etkiler. O Y Buğday Grafik 5: Talepte Kayma ve Teklif Eğrileri 05.04.2017 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ

I.E. ÖNEMSİZ OLMANIN ÖNEMİ (Küçük Ülke Avantajı) Motor Lüksemburg dünya ticaretinde önemsiz bir ülke olduğu için karşılıklı talebi dünya fiyatlarını etkilemez. Lüksemburg ABD P ABD’nin dış ticaret kazancı Lüksemburg, malını ABD’nin yüksek fiyatından ihraç eder ve ithalatını ise ABD’nin düşük fiyatlarından yapar. Lüksemburg’un dış ticaret kazancı O Tere Yağı Grafik 6: Önemsiz Olmanın Önemi 05.04.2017 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ

ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ II. TOPLUMSAL KAYITSIZLIK EĞRİLERİ İLE ANALİZ 1. Tüketici Kayıtsızlık Eğrileri (Consumer’s Indifference Curves) Tüketici kayıtsızlık eğrileri, bir tüketiciye aynı faydayı sağlayan çeşitli mal bileşimlerini gösterir. Y malı i1 i2 i3 O X malı Grafik 7: Tüketici Kayıtsızlık Eğrileri 05.04.2017 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ

ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ II. TOPLUMSAL KAYITSIZLIK EĞRİLERİ İLE ANALİZ 1. Tüketici Kayıtsızlık Eğrileri (Consumer’s Indifference Curves) Kayıtsızlık eğrileri orijinden uzaklaştıkça daha yüksek faydayı temsil eder. i2>i1>i0 Kayıtsızlık eğrisi üzerindeki bütün noktalar aynı fayda düzeyini belirtir. T1=T2=T3 Kayıtsızlık eğrileri birbirini kesmez. Y malı T1 T2 T3 i2 i1 i0 O X malı Grafik 7: Tüketici Kayıtsızlık Eğrileri 05.04.2017 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ

ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ II. TOPLUMSAL KAYITSIZLIK EĞRİLERİ İLE ANALİZ 1. Tüketici Kayıtsızlık Eğrileri (Consumer’s Indifference Curves) Y malı Kayıtsızlık eğrisinin eğimi marjinal ikame oranını (marginal rate of substituon) verir. MİO= ΔY/ΔX T1 T2 B S1 T3 i1 ΔY i2 S2 D ΔX i3 O A C X malı Grafik 7: Tüketici Kayıtsızlık Eğrileri 05.04.2017 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ

ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ II. TOPLUMSAL KAYITSIZLIK EĞRİLERİ İLE ANALİZ 1. Tüketici Kayıtsızlık Eğrileri (Consumer’s Indifference Curves) Y malı Kayıtsızlık eğrileri orijine dış bükeydir. Çünkü azalan marjinal fayda kuralı geçerlidir. S1 noktasından S2 noktasına hareket edildikçe marjinal ikame oranı düşer. T1 T2 B S1 T3 i1 ΔY i2 S2 D ΔX i3 O A C X malı Grafik 7: Tüketici Kayıtsızlık Eğrileri 05.04.2017 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ

2. Toplumsal Kayıtsızlık Eğrileri Toplum sal kayıtsızlık eğrilerinin (k) gibi kağıt eksenine yakın gösterilmesi tolumda tercihlerin kağıt yönünde olduğunu; (b) gibi gösterilmesi ise buğday yönünde olduğunu ifade eder. Kağıt k4 k3 k2 k1 b4 b3 b2 b1 O Buğday Grafik 8: Toplumsal Kayıtsızlık Eğrileri 05.04.2017 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ

III. EKONOMİDE GENEL DENGE 1. Kapalı Ekonomide Denge Bir ülkenin üretim olanakları eğrisi AA şeklindedir. (Eğimi marjinal dönüşüm oranını verir.) Kağıt M Kayıtsızlık eğrileri i0,i1i2 şeklindedir. (Eğimi marjinal ikame oranını verir.) F A Üretim olanakları eğrisi ile i1 kayıtsızlık eğrisine teğet olarak çizilen FF doğrusunun eğimi iç fiyatları ifade eder. D i2 i1 N i0 Denge üretim olanakları eğrisi, kayıtsızlık eğrisi ve iç fiyat oranı eğrisinin birleştiği D noktasında oluşur. Tüketici dengesi marjinal ikame oranı = iç fiyatlar Üretici dengesi marjinal dönüşüm oranı = iç fiyatlar F O A Buğday Grafik 9: Kapalı Bir Ekonomide Denge M noktası üretim kapasitesinin dışındadır. N noktası ise daha düşük bir toplusal refahı ifade eder. 05.04.2017 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ

III. EKONOMİDE GENEL DENGE 2. Açık Ekonomide Denge T TÜRKİYE Kağıt Kapalı ekonomi varsayımı altında denge noktası Türkiye’de D, ABD’de ise D’ noktasıdır. C F i2 i1 D Türkiye’nin dönüşüm eğrisi buğday yönünde ABD’nin dönüşüm eğrisi kumaş yönünde göreceli uzundur. Çünkü buğday emek yoğun, kumaş sermaye yoğun bir maldır. F A T O Buğday Türkiye’nin iç fiyat oranı FF doğrusu, ABD’nin iç fiyat oranı F’F’ doğrusuna göre diktir. Çünkü Türkiye’de buğday, ABD’de kumaş göreceli olarak daha ucuzdur. Kağıt i1 i2 F ABD T Ülkeler dış ticarete açıldığında iç fiyat oranları eşitlenir ve dünya fiyatını gösteren TT ve T’T’ doğruları doğruları elde edilir ve birbirine paraleldir. D’ K F T O Buğday Grafik 10: Açık Ekonomilerde Denge:Benzer Tercihler

III. EKONOMİDE GENEL DENGE 2. Açık Ekonomide Denge T TÜRKİYE Türkiye için açık ekonomide denge Tüketici Dengesi C noktasında Üretici Dengesi A noktasında Kağıt C R F i2 i1 D İthalat Türkiye’nin dış ticaret kazancı AMC üçgenin alanına eşittir. Buğday Kağıt Üretim OS OL Tüketim OP OR İhracat PS ---- İthalat LR F L A M İhracat T O P S Buğday Kağıt i1 i2 F’ ABD T ABD için açık ekonomide denge Tüketici Dengesi K noktasında Üretici Dengesi N noktasında H N İhracat D’ G K I ABD’nin dış ticaret kazancı KNI üçgenin alanına eşittir. Buğday Kağıt Üretim OV OH Tüketim OE OG İhracat ---- GH İthalat VE İthalat F’ V O E T Buğday Grafik 10: Açık Ekonomilerde Denge:Benzer Tercihler

III. EKONOMİDE GENEL DENGE 1. Dış Ticaret Kazançları Sanayi T’ Dış Ticaret Kazançları ikiye ayrılır : 1) Üretim Kazançları i1’den i2’ye 2) Tüketim Kazançları i0’den i1’e C2 T K’ C1 i2 F i1 Kapalı ekonomide denge D noktası iken bir ülke üretimde uzmanlaşma olmadan TT dünya fiyatından dış ticaret yaparsa, L’L kadar tarım ürünü ihraç eder ve KK’ kadar sanayi ürünü ithal eder. İ1 gibi daha yüksek bir refah düzeyine ulaşır. (Tüketim Kazancı) K D i0 F D’ T T’ O L’ L S Tarım Grafik 11: Tüketim ve Üretim Kazançları Üretimde uzmanlaşmaya gidildiğinde ise üretici dengesi D’ noktasına, tüketici dengesi ise C2 gibi en yüksek düzeye ulaşır. 05.04.2017 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ

IV. TALEP FARKLILIKLARINA BAĞLI DIŞ TİCARET Talep koşullarının farklı, arz koşullarının aynı olduğu bu durumda, üretim teknolojileri ve faktör donatımları ve üretim maliyetleri iki ülkede eşittir. Bu nedenle üretim olanakları eğrisi tek şekilde gösterilmiştir. Gıda Kağıt O Grafik 12: Talep Farklılıklarına Bağlı Dış Ticaret D i2 i1 T N I2 I1 ABD Türkiye CABD CTR ETR EABD İthalat İhracat Türkiye’de gıda, ABD’de kağıt talebi fazladır. Bu durum ülkelerin kayıtsızlık eğrilerinin yoğun olarak ihtiyaç duydukları mala daha yakın çizilmesi ile gösterilmiştir. Kapalı ekonomide denge noktaları Türkiye’de ETR, ABD’de ise EABD şeklindedir. 05.04.2017 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ

IV. TALEP FARKLILIKLARINA BAĞLI DIŞ TİCARET Gıda Kağıt O Grafik 12: Talep Farklılıklarına Bağlı Dış Ticaret D i2 i1 T N I2 I1 ABD Türkiye CABD CTR ETR EABD İthalat İhracat Türkiye’de kağıt, ABD’de ise gıda göreceli olarak ucuzdur. Bu nedenle dış ticarete açıldıktan sonra ucuz olan mallarda uzmanlaşmaya gidilir ve uzmanlaşma D noktasına kadar devam eder. Türkiye yaptığı kağıt üretiminden bir bölümünü TT ticaret hadlerinden ihraç edip karşılığında gıda ithal eder. CTR noktasında tüketim yapar. Refah düzeyi i1’den i2’ye yükselmiştir. 05.04.2017 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ