Şerbetler ve on beşinci yüzyıldan örneklerle tıpta şerbetlerin yeri Aslıhan AKPINAR (1), Nermin ERSOY (2) Kocaeli Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Tıp Tarihi ve Etik AD. Araştırma Görevlisi Prof. Dr. Kocaeli Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıp Tarihi ve Etik AD. Öğretim Üyesi Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

Sarayın ve üst sınıfın zarif içkisidir şerbetler, Yemen’in amberlerinden, Bulgaristan’ın güllerinden imparatorluğun dört yanından gelen meyvelerle, çiçeklerle, aromatiklerle yapılan nefis lezzette içeceklerdir… Kimi tıbbi güçlere kimi başka güçlere sahip bu nefis içecekler şişelerde veya toprak çömleklerde saklanır, buzla soğutulmuş kaynak sularıyla sulandırılır… Raphaela Lewis. Şurub, şerbet, sorbet and Ottoman cuisine, 1998 Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD Anlamları… Meyve suyu ile şekerli su karıştırılarak yapılan içecek, Belli törenlerde konuklara sunulan şekerli içecek, Bazı maddelerin suda eritilmişi, Sözlenmek veya nişanlanmak üzere tarafların anlaşması durumunda tören yapılarak içilen içecek Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

Seyyahların anlatımları… 16. yüzyılda İspanyol Seyyah Sanz: kiraz, kayısı, erikten 17. yüzyılda Fransız gezgini J.B. Tavernier: amber, misket üzümü, nilüfer, menekşeden 18. yüzyılda I.M. D’Ohsson: bal, limon, ağaç kavunu, menekşe, gül ve safrandan 19. yüzyılda J.H. Ubicini portakal, limon, menekşe, gül, ıhlamurdan yapılan şerbetlerden söz eder… Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

Yusuf Has Hacib – Kutadgu Bilig 4653 yemekte konuğun içeceğini eksik etme; biri biter bitmez diğeri hazır bulunsun 4654 yemek yenilen yerde içecek de bulunmalı, yiyecek ve içecek birbirine denk olmalı 4655 yemeğin yanında içecek de hazır olmazsa, o yemek yiyenler için zehir olur 4656 ister fuķa‘ (arpa suyu), ister mizab (sofra suyu), istersen cülengübin (balsuyu) veya cülab (gülsuyu) şerbetlerini ver 4653 kişi aş yise sen öze içgü tut Anı içse içgü yime ök anut 4654 Ķayuda yigü bolsa içgü kerek Yigü içgü birle teñgeşgü kerek 4655 Yigü bolsa içgü anuķ bolmasa aġu boldı saķın ol aşnı yise 4656 tilese fuķa‘ bir tilese mizab tilese cülengbin tilese cûlab Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

Kâşgarlı Mahmud - Divanü Lûgat-it Türk ışgun: Şerbeti çiçek hastalığına iyi gelen çiçeği kırmızı bir ot, uxak (uhak): Kayısı sıkılarak elde edilen suyu ki bundan şerbet yapılır. agartgu: Şerbet gibi buğdaydan yapılan şarap, içki. Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD Osmanlı Sarayı’nda Helvahane’de menekşe, gülşeker, gül ile limon, kırmızı gül, nilüfer, karabaş, dut, ünnap, ayva, ayva yaprağı, vişne, demirhindi, nergis, usul, dinari, şahtere şerbetleri ile çeşitli bitkilerin karışımından elde edilen ecza şerbetleri yapılır… Taşradan Mısır’ın hummas, Şam’ın dibas, Bursa’nın nar, Yanbolu’nun anberbaris şerbetleri ile Edirne’den gelen kırmızı gül ve gül ile limon şerbetleri gelir… Limon suyu dönemin turunçgiller üretim merkezi olan İstanköy adası ile Sakız adası ve Alanya’dan sağlanır… Soğutucu olarak İstanbul’daki karlıklarda biriktirilen kar ve Uludağ’dan getirilen buz katılır… Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD Günümüzde… 1777 - Demirhindi şerbeti … 1888 - Karışık şerbet… 1897 - Saray şerbeti, sirkencübin… 1937 – Hardaliye şerbeti, Sumak şerbeti, Nevruz şerbeti… Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

Söz kesme ve nişan törenleri Muş ‘ta nişan törenine yörede ‘şerbet içme’ denir ve kızın evinde yapılır. Erkek evinden en az iki kadın şerbet ezmek ve dağıtmak üzere sabah erkenden kız evine gider. Erkek evinden getirilen şeker, suda eritilir ve şerbet renklensin diye içine kızılcık şekeri katılır. Şerbet ikramı sırasında biri misafirlere kuru, diğeri ise ıslak havlu tutarlar. Erkek tarafının davetlileri öğleye kadar törene katılırlar. Misafirler, erkeğin babası ve mahallenin hocası tarafından karşılanır. Şerbet, gümüş kupalarda ikram edilir. Erkeklerin töreni bitince, kadınlarınki başlar. Tören gece yarısına kadar sürer. Sabah kız tarafı bir sürahi şerbetle nişan yüzüğünü erkek evine yollar. Damat adayı nişan yüzüğünü parmağına takar ve yüzüğü getiren kadına şerbet ve bahşiş verir. Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD Loğusa şerbeti Büyük bir tencereye su, şeker ve loğusa şekeri konulur. Yarım saat kaynatılır. Kabuk tarçın ve karanfiller bir tülbent içinde tencereye atılır. Kaynatmaya devam edilir.Hepsi süzülerek sıcak ya da soğuk ikram edilir. Yanında peksimet ya da galeta gibi şekersiz şeyler ikram edilir ½ Kg Loğusa Şekeri 5 su bardağı Toz Şeker 15 adet Karanfil 15-20 bardak Su Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

Tıpta şerbetlerin kullanımı 11. Yüzyıl - İbn-Sinâ / El-Kanun 13. Yüzyıl – Mevlana / Mesnevi 15. Yüzyıl / … … … 17. Yüzyıl Salih bin Nasrullah / Nüzhet’ül-Ebdân 20. yüzyıl başı - Abdülkadir Noyan / Son harplerde … Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD Amaç Türk kültürünün günlük yaşamında özel günlerinde özel yeri olan şerbetlerin sağlığı korumak ve geliştirmek amaçlı kullanılageldiği konusundaki bilgilerden hareketle şerbetlerin tıpta kullanımı konusunda kapsamlı bilgi edinebilmek amacıyla tıp yazmalarında şerbetin yerini incelemeyi amaçladık. Bu amaca ulaşmak için on beşinci yüzyıl eserlerini bu bakış açısıyla değerlendirdik. Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD Yöntem Temel olarak günümüz Türkçesine çevrilerek yayınlanmış on beşinci yüzyıl eserleri ve Kültür Bakanlığı Türkiye el yazmaları katalogu taranarak on beşinci yüzyılda yazıldığı kabul edilen ve doğrudan veya dolaylı olarak tıbbi bilgiler içeren 32 eser ile bir yemek kitabı listelenmiştir. Tıbbi bilgiler içeren ve günümüz Türkçesine çevrilen 9 eser ile 1 yemek kitabı incelenmiş, on beşinci yüzyılda şerbetlerin sağlık amaçlı kullanımına ilişkin örnekler belirlenmiştir. Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

On beşinci yüzyıl eserleri Yazar Eser Şerefeddin Sabuncuoğlu Mücerreb-nâme Anonim Cerrahnâme Tabîb İbn-i Şerîf Yâdigâr Cerrah Mesud Hülâsa Celalüddin Hızı (Hacı Paşa) Müntehab-ı Şifa Abdülvehhâb Mârdâni Tercüme-i Kânûnçe Kitâbu’l-müntehab fî’t-tıb Mümin bin Mukbîl Zahîre-i Muradiye Mahmud-ı Şirvani Mürşid Ahi Çelebi Risale-i Hasatü’l-kilye Sultâniyye : Risâletü fî't-Tıbb  15. Yüzyıl Osmanlı mutfağı Akşemseddin Mâidetü’l-hayât Tuhfe-i Muradi Risalat ün fi‘t-tıbb ?? Kitâbü’l mühimmât Ahmedî Tervîhü’l-Ervâh Kemaliyye Mehmed b. Mahmûd Hâcî eş-Şirvânî Muhtasar-ı Tıbb Mü‘mîn bin Mukbîl Miftâhu’n-Nûr ve Hazâinü’s-Sürûr Bican Hülâsa al-tıbb Hacı Paşa Teshil Bedr-i Dilşâd bin Muhammed bin Oruç Gazi bin Şa‘bân Murâdnâme (genel ansiklopedi) Cerrâhiye-i İlhâniye Eşref bin Muhammed Hazâ’inü’s-saâdet Ali b. İshâk Bâhnâme Ahmed-i Dâ‘i. eş-Şifâ fî Ahâdîsi‘l-Mustafa Ahmed Bican b. Salim Acaib-i mahlukat Kitâb-ı Güzîde-i İlm-i Tıb Akrabadin Mahmûd-ı Şirvânî İlyâsiyye Muhiddin Mehî El Müfid Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

Şerbet başlıklı bölümü olan eserler ?? - Kemâliyye (??) Muhammed bin Mahmûd-ı Şirvânî - Sultâniyye (~1413-1421) Hacı Paşa - Müntehab-ı Şifâ (ö.~1424) … Ahmed el Mârdânî - Kitâbu’l-Müntehab fî’t-Tıb (1420) Tabîb İbn-i Şerîf – Yâdigâr (~1425) Şerefeddin Sabuncuoğlu – Mücerreb-nâme (1468) Metin içinde şerbet/şarap bulunan eserler Muhammed bin Mahmûd-ı Şirvânî – Tuhfe-i Murâdî (1430) Muhammed bin Mahmûd-ı Şirvânî – Kitâbu’t-Tabih Tercümesi Muhammed bin Mahmûd-ı Şirvânî – Mürşid (1438) ?? - Kitâbü’l mühimmât (15.yy sonu) Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

Tarifleri ve kullanım yerleri anlatılan şerbetler 1. Kemâliyye Uzun dönem el kitabı olarak kullanıldığı düşünülen bu risale on bir bölüm olup çeşitli hastalıkların tedavisi yanında tedavide kullanılan şerbetlerden de söz etmektedir. Bâb-ı Tâsi‘. Şerbetleri Terkîb itmek ve ĥâŝŝaların bildürür Tarifleri ve kullanım yerleri anlatılan şerbetler Gül Şarâbı Şarâb-ı benefşe Şarâb-ı enâr, Şarâb-ı alma, Şarâb-ı ayva Şarâb-ı limon ve nârenc Şarâb-ı amrûd Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

2. Muhammed bin Mahmûd-ı Şirvânî - Sultâniyye Sağlığı korumak için ne giymek, ne yemek, ne yapmak gerektiği konusunda öneriler içeren 14 bölümlük eserin müshil şarap ve lavmanlar hakkında olan son bölümünün ilk iki faslı şerbetler ve sirkencübinin pişirilmesi ve faydaları hakkındadır. (14. Bab, 1. fasıl) bu faŝılda şerbetlerüň bişmekligin beyân ider… Tarifleri ve kullanım yerleri anlatılan şerbetler Nílûfer şarâbı Gül şarâbı Nâr şarâbı Elma şarâbı Havvâ şarâbı Limon şarâbı Emrûd şarâbı Şarâb-ı ĥumârit Sirkengübín Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

3. Hacı Paşa - Müntehab-ı Şifâ (ö.~1424) Üç ana bölüm ve 83 alt bölümden oluşan eserin ilk bölümü teorik ve pratik tıbbi bilgileri, ikinci bölüm yiyecekleri, üçüncü bölüm ise hastalıkların teşhis ve tedavilerini içerir. Eserin altmış ikinci ve son bölümü şerbetler hakkındadır. (62. bâb) Şerbetler beyânındadur her nesnenün şerbeti šabí‘atı… Tarifleri ve kullanım yerleri anlatılan şerbetlerden bazıları Encír şarâbı Şarâb-ı sikencübín-i buzûrí Sikencübín-i sâdec Şarâb-ı rummâneyn-i muna’na Şarâb-ı ķışr-ı aŝl-ı hindubâ Şarâb-ı uŝûl Şarâb-ı dinârí Şarâb-ı reyĥâní Şarâb-ı benefsec Şarâb-ı ‘unnâb Şarâb-ı ‘ıneb Şarâb-ı temürhindí… Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

4. Ahmed el Mârdânî - Kitâbu’l-Müntehab fî’t-Tıb (1420) Tıp kuramı, anatomi, sağlığı korumak için gerekenler, çeşitli organların hastalıkları, nabız ve idrar çeşitleri gibi pek çok alanda tıbbi bilgiler içeren on bölümlük eserin tahıllar, et, süt, yumurta, sebze, meyve, şerbet ve yağları anlatan son bölümünün dokuzuncu faslı alkollü içecekler, şerbetleri ve pekmezler üzerinedir. Onuncı maķâlenün šoķuzuncı falŝında ‘ĥamrları ve şarâbları ve bekmezleri bildürelüm… Kullanım yerleri anlatılan şerbetler Sikengübín şeker-i sâde Benefşe şârabı Sikengübín-i buzûrí Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

5. Tabîb İbn-i Şerîf – Yâdigâr (~1425) Klasik İslam tıp kitabı düzeninde yazılmış eserde hava, mevsimler, meskenler, giyecek, yiyecek ve sular, diyet gibi koruyucu hekimliğe ait bölümlerle, baştan ayağa hastalıklar ve tedavileri ortopedik ve cerrahi girişimler sistematik bir düzen içinde aktarılır. Fasl-ı şerbetler bilmek beyânındadır… Tarifleri ve kullanım yerleri anlatılan şerbetlerden bazıları Şarâb-ı limûn Şarâb-ı incir Sikencübín-i buzûrí Sikencübín-i rummâni Şarâb-ı temürhindí Şarâb-ı mersin Şarâb-ı sandal Şarâb-ı benefşe Şarâb-ı enâr Şarâb-ı rummânin Şarâb-ı haşhaş Şarâb-ı zûfâ Şarâb-ı nilûfer Şarâb-ı na’nâ … Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

6. Şerefeddin Sabuncuoğlu -Mücerreb-nâme (1468) Hazırlanış şekline göre tıpta kullanılan ilaçları anlatan on yedi bölümlük deneysel tıp kitabının yedinci bölümü çeşitli şerbetler (içecekler) ve gargaralar hakkındadır. Yedinci bab envâ‘ı şerbetleri ve mażmażaları ve ġarġaraları bildürür Tarifleri ve kullanım yerleri anlatılan şerbetlerden bazıları Şarâb-ı cülnar? Şarâb-ı incübar? Şarâb-ı zûfa Şarâb-ı âs Şarâb-ı râşen Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

7. Muhammed bin Mahmûd-ı Şirvânî – Tuhfe-i Murâdî (1430) Şirvani’nin değerli taşlar, cinsel güç arttıran ilaçlar ve güzel kokulardan bahseden ansiklopedik eseridir. İçinde kısmen tıbbi bilgiler de bulunmakta, cevherler ve diğer nesnelerin faydaları anlatılırken bunların tıpta kullanışlarına da yer verilmektedir. * Eğer hastanın bedeni son derece zayıfsa ve zayıflıktan bayılırsa bir deng (dirhemin dörtte biri) anber uygun şerbetlerle içirilir ve hastanın yüreği ve ruhu kuvvetlenir, ayılır. * Sıtma için dört kırat laciverd taşının gül şerbetiyle içilmesi önerilir. Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

8. Mahmûd-ı Şirvânî – Kitâbu’t-Tabih Tercümesi Şirvani’nin Bağdadi’nin Kitab’üt-Tabih tercümesine eklediği yemekleri de içeren bir yemek kitabıdır. Eserde sadece insana ferahlık veren bir bal şarabı tarifi varsa da bildirirde ele aldığımız şerbetlerden farklı olarak güneşte bekletilip alkolleştirilmektedir. Başka şerbet tarifi bulunmamakta, şerbet veya güllab ise tatlıya konan şerbet veya gülsuyu anlamında kullanılmaktadır. Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

9. Muhammed bin Mahmûd-ı Şirvânî – Mürşid (1438) Şirvani’nin 100’den fazla göz hastalığının teşhis ve tedavisini anlatan eserinde reyhan şarabı bazı hapların yapılmasında karıştırıcı madde olarak kullanılır. Ayrıca sirkencübin-i buzuri gözdeki süddeleri açmak için, sirkencübin de gargara veya kusturucu gibi amaçlarla önerilmektedir. Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

10. ?? - Kitâbü’l mühimmât (15.yy sonu) İsmi bilinmemekle birlikte hekim olmadığı bilinen bir yazar tarafından yazılmış olan ve kaynak eserlerden özellikle denenerek olumlu sonuç alınmış konuların tercüme edildiği kitabın birkaç yerinde şerbetlerin kullanımından söz edilmiştir. Tabiatın kabz olduğu durumda istifrağ için yağlı çorba, ıspanak yanında menekşe veya bespaye şerbeti içilmesi önerilir. Hacı Paşa’dan aktararak kan alıp sirkencübin içilmesinin vebadan kurtardığını belirtir. Ayrıca havalar hakkındaki bölümde mizacı dengelemek için nar şerbeti, sandal şerbeti, elma şerbeti, ışgın otu şerbeti, limon şerbeti ve sirkencübin önerir. Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD Sonuçlar İncelenen on beşinci yüzyıl tıbbi eserlerinin çoğunda şerbetler/şaraplar hakkında ayrı bir bölüm bulunuyordu. Günümüzde serinletici ve iştah açıcı olarak kullanılan şerbetler on beşinci yüzyılda tıbbi amaçlarla kullanılıyordu. Şerbet aynı zamanda içilecek miktar, içecekler anlamına geliyordu ve şaraplar arasında az da olsa alkollü içecekler de sayılıyordu. Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD aslyakcay@yahoo.com Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD