Dünyada ve Türkiye’de Hava Kirliliği Sorunu Prof. Dr. Fatma Evyapan Pamukkale Üniversitesi Tıp Fakültesi Göğüs Hastalıkları AD Hava kirliliği temel katı sıvı ve gaz enerji kaynaklarının yanması ile açığa çıkan partikül ve gazların atmosferi kirleterek insan sağlığını tehdit etmesidir

Akış Şeması Genel bilgiler Hava Kirliliği Tarihçesi Dünyada Hava Kirliliği Çalışmaları Hava kirliliğinin kardiyorespiratuar morbidite ve mortalite üzerindeki etkileri Türkiye’de Hava Kirliliği ve Hava kirliliği ile ilgili çalışmalar Sonuçlar

Temiz hava insan sağlığı ve esenliği için en temel gereksinimdir WHO Temiz hava insan sağlığı ve esenliği için en temel gereksinimdir WHO Bununla birlikte hava kirliliği her geçen yıl insan sağlığını temel olarak tehdit etmektedir her yıl 2 milyondan fazla kişi hava kirliliğinin etkilerinden dolayı erken ölmektedir.

NO2 Ozon CO SO2 PM10 Etken Risk Grubu Klinik Etkileri Sağlıklı erişkinler Astımlı çocuklar BHR ↑ semptomlar ↑,Solunum infeks ↑, SFT ↓ Ozon Sağlıklı çocuk ve erişkinler Sağlıklılar Astım, KOAH vs SFT↓, BHR↑ Solunum semptomları↑ Exer kap ↓ Hastane yatış ↑ CO Sağlıklı Erişkinler İKH olan hast Egzersiz kapasitesinde ↓ Egzersiz kapasitesinde ↓, anjina pektoris, mortalite ↑ SO2 KOAH’lı hastalar SFT ↓ Sol mortalite ↑ Hastaneye yatış, başvuru ↑ Asid aerosoller Sağlıklı erişkin Çocuklar Astımlı ve diğer has Mukosilyer klirens ↓ Solunum hastalıkları ↑ SFT ↓, hastane yatış ↑ PM10 Kronik kalp akciğer hast Astımlı hast Solunum semptomları ↑Solunum hastalıkları ↑ Mortalite ↑ Astım alevlenmelerinde ↑

Tarihçe Tarih boyunca insanlar kirli havanın sağlığa olumsuz etkilerinin farkındaydı Antik Yunan ve Roma’lılar kalabalık şehirlerde ve madenlerde hava kirliliğinin zararlı etkileriyle karşı karşıya yaşamaktaydı

Önemli Hava Kirliliği Epizodları 1-4 Aralık 1930 Belçika Meuse vadisi: İki günde > 60 ölü mortalite hızında 10 kat ↑ 27-30 Ekim 1940:Pensilvanya Donnora: Mortalite hızında 6 kat ↑ 5-9 Aralık 1952 Londra Fazladan 3000 ölü mortalite hızında 3 kat ↑ Mortalite hızı 1953’ün ilk üç ayında yüksek

Dünyada Partikül Kirlilik Haritası

Hava Kirliliğinden Ölümler http://www.wunderground.com/health/pollution.asp

Nitrojen Dioxid Kirlilik Haritası http://www.bnsc.gov.uk/6433.aspx

Hava Kirliliğinin Kardiyorespiratuar Morbidite ve Mortalitesi ile İlgili Çalışmalar

Hava Kirliliği Morbidite : Kuzey Amerika Yapıldığı Bölge Sonuç Kaynak Seattle (1989-1990) PM10↑ >65y HABastım↑ PM10 (4) ↑ HABastım↑ Scwartz et al Am J Respir Dis 1993:826-831 Birmingham Alabama (1986-1989) PM10↑ HBKOAH↑ PM10↑ HB pnö↑ O3 (2) ↑ HBKOAH↑ O3↑ HBpnö↑ Schwartz et al Am J Epidemiol 1994;139:589-598 Los Angeles (1992-1995)  NO2 ↑HBkardiyopul↑  PM10 ↑HBkardiyopul ↑  CO ↑HBkardiyopul ↑ O3 ø HBkardiyopul Linn et al Environ Health Perpect 2000 108:427-434 Anchorage (1992-1995) PM10 ↑ Hekbaastım ↑ ░ PM10 ↑Hekbaastım ↑ ↑  PM10 ↑ Hekbaastım ↑ Chodury et al Arch Environ Health 1997 52:113-117

Hava Kirliliği Mortalite Kuzey Amerika Bölge Sonuç Kaynak ABD 6 Şehir Harvard 6 şehir çalışması(1979-1988) PM2,5 toprak,yakıt,trafik PM2,5 trafik↑Mortalite ↑↑ PM2,5yakıt↑Mortalite↑ Laden F Environ Health Perspect 2000 108:941-947 ABD 20 şehir PM↑TM↑Mkvs↑MS↑ ☼ O3↑M↑ (z)  ø CO, SO2,NO2 øM Samet N Eng J Med 2000 343: 1742-1749 Kanada: düşük düzey kirleticili 8 şehir PM2,5↑Mor↑↑ SO4,Fe, Ni, Zn↑ Mortalite↑ O3,NO2,CO,SO2,COH øM Burnett et al Inhal Toxicol 2000 12 (Suppl 4):15-39 Vancouver 1994-1996 ☼O3 ↑RM↑KVM↑  NO2 ↑ TM ↑ PM, SO2 CO,COH øM Vedal et al Environ Health Perspect 2003111 (1):45-51 Mexico City (Meksika) 1994 PM↑TSM↑Mkoah↑ PM↑Myaşlıhastdışı↑↑ Eur Respir J 2000 16:391-396

Hava Kirliliği Mortalite Verileri: Diğer Bölgeler Sonuç Kaynak Shenyang (Çin) 1992 TAP↑Mkv↑ SO2↑MKOAH↑ Xu et al Arch Environ Health 2000 55:115-120 Beijing SO2 ↑ T M ↑☼ MKOAH ↑ TAP ↑ T M ↑☼ MKOAH Chen et al Toxicology 2004; 198:: 291-300 Shangai NO2 ↑ M KR ↑ SO2 ↑ M KR ↑ O3 ↑ MKR ↑ ↑ PM10 ↑ MKR ↑ ↑M İKH Brisbane (Avustralya) 1987-1993 PM10↑M↑ O3↑ M↑ O3↑Myaş>65↑↑ Simpson et al Arch Environ Health 1997 52 (6):441-454

APHEA (Air Pollution and Health: a European Approach) Farklı düzeylerdeki hava kirliliği, ilklim, sosyoekonomik koşullara sahip 10 Avrupa ülkesinde Amaçlar: Hava kirliliğinin sağlık üzerindeki kısa süreli etkilerinin ortaya konulması Günlük ölümler, nedene spesifik ölümler, acil hastane başvuruları Geniş veri profili analizi; Epidemiyolojik zaman-seri çalışmalarına standardize yaklaşım Katsouyanni et al Eur RespirJ 1995:1030-1038

APHEA Projesi :Sonuçlar (Lon,Ams,Par, Rot, Mi) Yaş grupları:16-64; >64; Kirleticiler: Gaz: SO2,O3,NO2, Partikül: PM (TAP, BS) Sonuçları etkileyebilecek diğer faktörler(mevsimsel değişiklikler, ısı, nem, sosyal faktörler (grev) vs…. Hastane Başvuruları (KOAH, astım, solunum infeksiyonları):; BS↑ HB ↑ NO2 ↑ HB sınırda ↑ O3 ↑HB ↑ yaş>65 ↑ ↑ SO2 ilişki yok Kirleticilerin mevsimlere göre etki farkı ø Spix C Arch Environ Health 1998 53 (1):54-64

Hava Kirliliği ve Mortalite: Avrupa Verileri Bölge Sonuç Ref Milano (1980-1989) TSP↑ GM↑ SO2↑ GM↑ Vigotti et al J Epidemiol Comm Health 1996 50:(Suppl 1): s71-s75 Cracow Lodz Poznan Wroclaw(1977-1989) BS↑GTMLc ↑ SO2↑GTMLc ↑ BS SO2ø SM Wojtyniak et al JEpidemiol Comm Health 1996 (Suppl 1): S36-s42 Köln 1975-1985 TSP↑GM↑ SO2↑GM↑ NO2 øGM PM7 øGM Spix et al J Epidemiol Comm Health 1996 (Suppl 1): s52-s58 Barcelona (1985-1991) BS↑TM↑KVM↑SM↑ SO2↑TM↑KVM↑SM↑☼:TM↑↑ O3 NO2 øTM KVM SM Sunyer J et al J Epidemiol Comm Health 1996 (Suppl 1): s76-s80 Paris( 1987-1990) PM13↑SM↑ BS↑TM↑ SO2,O3,NO2 øSM, Dal et al J Epidemiol Comm Health 1996 (Suppl 1): s42-s46 Bratislava (1987-1991) SO2 ø TM TSP ø TM Bacharova et al J Epidemiol Comm Health 1996 50:(Suppl 1): s19-s21

Hava Kirliliği Mortalite:Avrupa Verileri Bölge Sonuç Kaynak Hollanda(1986-1994) O3↑<65yTM↑KOAHM↑ PM10↑<65yMPnö↑ CO↑<65yMPnö↑ NO2↑<65yMPnö↑ O3↑BS↑SO2↑NO2↑CO↑>75yM↑ O3↑BS↑SO2↑NO2↑CO↑ 65-74yaşTM↑Mp↑,Mkv↑Mkoah↑ Fischer et al Eur Respir J 2003 21:suppl 40:34s-38s Hollanda 1986-1994 BSm↑ NO2m↑ (trafik)55-59 yaşKVM↑(ana yola yakın) Hoek et al Lacet 2002 1203-1209 Atn,Bdp,Ldz,Lnd,Mad,Pa,PrR,Stck,TA (1990-1997) PM10↑ (40) TM↑ Zanobetti et al Epidemiology 2002 13:87-89 PM10↑ (40) MS ↑MKV ↑ Zanobetti et al Environ Health Perspect 2003 1188-1193

APHEA-2 PROJESİ (Barse, Birm,Lond,Mil, Holl, Par,Ro, Stok) PM10,PM13, BS, TAP HAcil B astım (0-14y, 15-64y) KOAH + astım (>65y) tüm solunum yolu hastalıkları (>65 y) 0-14 yaş :PM10↑ HAB↑ 15-64 yaş: BS ↑ HAB ↑ PM 10↑ HAB ↑ PM13 ↑HAB ↑ TAP ↑HAB ↑ >65 Yaş: KOAH+Astım: BS ↑ HB ↑ TAP ↑ PM10 ↑ >65 Yaş: PM10 ↑ tüm solunum yolu hast ↑ Atkinson R Am J Respir Crit Care Med 2001 164:1860-1866

WHO Hava Kalitesi Rehberi PM2,5 10 mg/m3 yıllık ortalama 25mg/m3 24 saatlik ortalama PM10 20mg/m3 yıllık ortalama 50 mg/m3 24 saatlik ortalama O3 100mg/m3 8 saatlik ortalama NO2 40mg/m3 yıllık ortalama 200mg/m3 bir saatlik ortalama SO2 20 mg/m3 24 saatlik ortalama 500mg/m3 10 dakikalık ortalama WHO air quality guideline 2005

Türkiye’de Hava Kirliliği

Tarihsel Gelişim 1970’lerden itibaren öncelikle Ankara’da ortaya çıkmıştır 1980’li yıllarda özellikle kış sezonunda bazı kentlerde önemli bir sorun 1984’ten itibaren Sağlık Bakanlığı il merkezlerindeki hava kirliliği parametrelerini (SO2 ve BS) ölçmeye başlamış 1990’lı yılların başında pek çok ilde çok yüksek düzeylere varmıştır 1991 yılında ölçümler DİE (Türkiye İstatistik Kurumu) tarafından yayınlanmaya başlamıştır. 2006’dan itibaten PM10 ölçümlerini Çevre ve Orman Bakanlığı yapmaya başlamıştır Günümüzde ozon ve nitrojen oksid ölçümleri hala Ankara ile sınırlıdır.

DİE 2002 yıllığı <50mg/m3 50-100mg/m 3 > > 100mg/m3 2008

Türkiye’de 2008 yılının en kirli illeri SO2 PM10 Kars 87 Van 147 Bitlis 83 K. Maraş 136 Çanakkale 69 Iğdır 129 Siirt 68 Mardin 117 Aydın 65 Kütahya 114 Isparta 64 Karabük 111 49 110 48 Düzce 108 Zonguldak Konya 107 Nevşehir 47 Karaman

Türkiye’de Hava Kirliliği ve Solunum Sistemi Etkileri

Yapıldığı il Amaç Sonuç İstanbul 0-2 yaş grubunda hava kirliliği solunum yolu hastalıkları ilişkisi Hava kirliliği Bronşit  sinüzit  Pnömoni  Olgun Ç Uzmanlık tezi İstanbul 1996 Erişkinde hava kirliliği akut solunum yolu hastalıkları başvuru ilişkisi PM  başvuru sayısı  Dağlı E, Erk M., Karakoç F. Toraks Derneği yıllık kongresi 1996 Çocuklarda Aralık-Ocak aylarında hava kirliliği ve hastane yatışları Kış aylarında hava kirliliğine paralel olarak hastane yatılşarında  Bebek Ö. Aile Hk Uzmanlık tezi 1996 Hava kirliliği ve rinit prev (1994 ve 1996) Kirliliğin yoğun olduğu yılda rinit prevalansı  Keles et al Arch Eviron Health 1999

Yapıldığı İl Amaç Sonuç İstanbul Hava kirliliği ve allerjik rinit semptomları Kirlilik  Semptomlar  Keles et al Am J Rhinol 1999 İzmir Değişik klimatolojik ve kirlilik değerleri-nazal rezistans PM  SO2  NR  Özüer MZ et al KBB ve Baş Boyun Cerr Der 1999 Eskişehir Hava kirliliği ve çeşitli hast. acil başvurularının incelenmesi SO2 ÜSYE ASYE KOAH Cor pulmonale  Ünsal et al Tüberküloz ve Toraks 1999 Ankara SO2 ve PM kons. İle astım acil başvuruları Son bir haftanın SO2 ve PM kons ile kor. Bağıl nem ile+, ısı ve rüzgar hızı ile - kor Berktaş et al Tüberküloz ve Toraks Dergisi 2003

Meteorolojik parametrelerle astım başvuruları PM  Bağıl nem oranı  Yapıldığı İl Amaç Sonuç İzmit Meteorolojik parametrelerle astım başvuruları PM  Bağıl nem oranı  Astım başvuruları TÜSAD XXV: Ulusal Kongresi Bildiri kitabı 1999 İstanbul Günlük TAP ile mortalite ilişkisi TAP  3-5 gün ortalaması  Mortalite  Şahin Ü. Doktora tezi İstanbul 2000 İzmir Hava kirliliği ile KOAH hast yatışları ve ex ilişkileri Hava kirliliği  yatış sayılarında ex ile ilişki görülm Çelikten E.Toraks Derneği 2. Kongresi Özet kitabı 1998 Gaziantep Hava kirliliği ve orta astımlılarda yaşam kalitesi Kirlilik  ek brdil  gece semptomları  Bozkurt Aİ Toraks Derneği 2. Kongresi Özet kitabı 1998 Denizli Hava kirliliği ile KOAH acil başvuruları SO2 ↑ KOAH acil başv ↑ BS ↑ KOAH acil başv ↑ Evyapan F Eur Respir J (Suppl 30) 1999 Hava kirliliği astım acil başvuru SO2 (5)↑ astım acil başvuru ↑ Evyapan F Eur Respir J Vol 16 (Suppl 2) 2000

Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği SO2 (g/m3) PM (g/m3) Yıllık ortalama 60 ( 20) 60 (20) Kış ortalaması (Ekim-Mart) 120 Maksimum 24saat ortalama 150 (20) 150 Maksimum 1saat 450 - This slide shows the targeted limits by ministries of health and environment TC Sağlık Bakanlığı (www.rshm.saglik.gov.tr)

Özetle Hava kirleticileri düşük düzeylerde de sağlık üzerinde olumsuz etkili Kirleticilerin genellikle morbidite ve mortalite etkileri sınırda PM kirleticileri çap büyüklüklerine sınıflandırıldıklarında çapları küçüldükçe PM2,5 mortalite ve morbidite üzerine etkileri daha güçlü Tüm bu bulgular DSÖ’nün hava kalitesi rehberini yeniden gözden geçirmesini ve yeni sınır değerler belirlemesini sağladı Bununla birlikte bu değerlerin bile sağlık üzerinde olumsuz etkileri görülebilir! Türkiye’de hava kirliliği su kirliliğinden sonra en önemli çevre sorunu yönetmeliklerdeki hedef sınır değerler DSÖ verilerine göre hala çok yüksek

Küresel Isınmaya Dikkat!

Teşekkürler